حکومت ۶۰۰ ساله فارسی به عنوان زبان رسمی در بنگلادش

به گزارش خبرنگار فرهنگی باشگاه خبرنگاران پویا‌، جمهوری خلق بنگلادش که پیش از این پاکستان شرقی نام داشت در پی جنگ آزادی‌بخش بنگلادش، در تاریخ 26مارس 1971از پاکستان غربی (پاکستان امروزی) جدا شده و کشوری مستقل شد. رژیم پهلوی علی‌رغم داشتن روابط حسنه با پاکستان، بنگلادش را به رسمیت شناخت و به دنبال آن در سال 1353، یک هیئت سیاسی از بنگلادش وارد تهران شده و حدود یک ماه بعد سفارت آن کشور در تهران تاسیس و متعاقب همین اتفاق، سفارت ایران در داکا در اواخر سال 1354 افتتاح شد.

زبان این کشور پس از پیدایش نژاد بنگالی، تحت عنوان زبان بنگالی یا بنگلا (بنگاله) درآمد که امروزه زبان ملی و ایالتی این کشور محسوب می شود. تقریباً همه مردم به زبان بنگالی صحبت می کنند و تنها چند صدهزار مسلمان که به دنبال تقسیم شبه قارّة هند، از ایالت بهار (بیهار) هند به بنگلادش مهاجرت کرده‌اند به زبان اردو سخن می گویند. زبان اقوام نواحی تپه‌ای شرق و شمال کشور نیز عمدتاً از خانوادة زبان های تبتی ـ برمه‌ای است. زبان انگلیسی نیز اگرچه رسمی نیست ولی به عنوان زبان دوم شناخته می‌شود. همچنین افراد تحصیل کرده کشور بنگلادش به زبان‌های هندی، اردو و عربی نیز صحبت می‌کنند.

حکام مسلمان از سال 1204 میلادی تا 1757 میلادی بر شبه قاره هند و حدود 632 سال بر بنگال حکومت کردند. در این مدت زبان فارسی زبان رسمی بنگال بود.به همین دلیل ادبیات بنگالی از زبان و ادبیات فارسی تأثیر بسیاری گرفته است. در اواسط قرن هفدهم میلادی، زبان فارسی در بنگال به قدری نفوذ پیدا کرده بود که در بیشتر اشعار، منظومه‌ها و داستان‌های بنگالی، واژه‌های فارسی به کار می‌رفت. تا پایان این قرن، پیوند زبان فارسی با بنگالی بیشتر شد و در نتیجه به علت سادگی و روانی زبان فارسی و نیز علاقه‌مندی صاحبان آثار به این زبان، ادبیات پوتهی اختراع شد. ادبیات پوتهی یعنی ادبیات ترکیبی و منظور از آن واردکردن واژه‌ها و ترکیب‌های فارسی در زبان بنگالی بود. زبان فارسی و عرفان و تصوف، عمده‌ترین حلقه‌های اتصال و پیوستگی بین ایران و بنگلادش به حساب می‌آیند.تأثیر عرفای مسلمان در این منطقه که یا فارس زبان بودند و یا از جغرافیای فرهنگی ایران برآمده بودند به گونه‌ای است که سروده‌های برخی شعرای کلاسیک و فارسی‌گو، به زبان بنگالی ترجمه و شرح شده است. شاهنامه فردوسی در سال 1992 توسط مرحوم منیرالدین یوسف ترجمه و در شش جلد توسط «آکادمی زبان بنگلا» چاپ شده است، در حالی که وظیفه این آکادمی حفظ وحراست و گسترش زبان بنگالی می‌باشد.محققان معتقدند حدود هشت هزار واژه فارسی در زبان بنگالی وجود دارد که برخی از این واژه‌ها در زندگی روزمره فعلی آنان حضور دارند. همچنین نام برخی از اماکن و اسم‌های افراد فارسی است. بسیاری از شاعران بنگلادشی سبک­های ایرانی را در اشعار خود پذیرفته‌اند.

زبان فارسی تا زمان حکومت انگلیسی‌ها در این کشور حضوری بسیار پررنگ داشت، اما با تلاش آنها برای گسترش زبان انگلیسی درمستعمرات خود، این حضور کم رنگ گردید، ولیکن به علت علاقه دیرینه مردم به این زبان و تمایل فرهیختگان به فرهنگ ایرانی، این گرایش از بین نرفت و هم اکنون دپارتمان‌های زبان فارسی در این کشور، در دانشگاه‌های  داکا، چیتاگانگ و راجشاهی جزو دپارتمان‌های فعال و پردانشجو به حساب می‌آید.

پیش از انقلاب اسلامی، یادداشت تفاهمی میان وزارت علوم ایران و وزارت آموزش بنگلادش در زمینه همکاری‌های فیمابین به امضا رسید که پس از انقلاب نیز، این یادداشت مورد بازنگری قرار گرفت. اعزام استاد زبان فارسی از ایران به دانشگاه داکا در قالب برنامه مبادلات فرهنگی و یادداشت تفاهم صورت می‌گیرد. در سال‌های 2004-2005 تفاهمنامه‌ای میان دانشگاه فردوسی مشهد و دانشگاه‌های راجشاهی، کولنا، جهانگیرنگر  و دانشگاه چیتاگونگ در زمینه همکاری‌های آموزشی، و مبادلات علمی به خصوص در زمینه زبان و ادبیات فارسی به امضا رسید. انتخاب رشته زبان فارسی در میان دانشجویان بنگلادشی نسبت به سایر کشورهای شبه قاره با استقبال خوبی همراه بوده است.

زبان فارسی در مراکز  تحقیقاتی و آموزشی :

دانشگاه­ها و مراکز تحقیقاتی

1- دانشگاه داکا: سابقه فعالیت بخش زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه داکا به سال 1921،  همزمان با سال تأسیس دانشگاه داکا باز می­‌گردد و قدمت کرسی زبان و ادبیات فارسی در این دانشگاه 96 ساله است. از آغاز 12 رشته برای فعالیت علمی و فرهنگی در این دانشگاه شروع به­ کار کرد که یکی از این رشته­‌ها زبان و ادبیات فارسی بوده است.در حال حاضر، 93 گروه و مؤسسه در این دانشگاه فعال هستند. این دانشگاه حدود 2000 هیأت علمی دارد که در سراسر سال نزدیک 400 نفر از آنها برای مطالعه در مقطع دکتری و فوق دکتری خارج از کشور به سر می برند و نزدیک 40000 دانشجوی در حال تحصیل دارد. این دانشگاه، 10 دانشکده و  76 گروه علمی  دارد و نزدیک 3500 کارمند مشغول به کار در این دانشگاه هستند. 

زبان­های دیگری که در دانشگاه تدریس می­شود انگلیسی، عربی، هندی، چینی، کره­ای، ایتالیایی، آلمانی، روسی، ترکی، اردو و ژاپنی است. در سال 1921م. دانشکده ادبیات و علوم انسانی تأسیس شد که زیر نظر این دانشکده، 16 گروه مستقل فعالیت می‌­کنند. یکی از قدیمی­ترین گروه­‌های این دانشکده گروه فارسی و اردو بوده است کهاز زمان تأسیس تا سال 2006 میلادی این دو گروه با یکدیگر مشترک بودند. از سال 2006 گروه زبان فارسی از گروه اردو جدا شد و به صورت کرسی مستقل، با عنوان گروه زبان و ادبیات فارسی فعالیت خود را در پیش گرفت.

تا قبل از  پیروزی انقلاب اسلامی ایران، مجموع فارغ التحصیلان رشته زبان و ادبیات فارسی از دانشگاه داکا به حدود 200 نفر می رسید. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی مراکز آموزش زبان فارسی دوباره احیا شدند. به­ خصوص در دانشگاه داکا که تا قبل از انقلاب اسلامی ایران استاد هیأت علمی زبان و ادبیات فارسی به صورت مستقل نداشت و استادان اردو زبان فارسی را تدریس می کردند. تعداد دانشجو نیز در این زمان بسیار انگشت ­شمار بود. اما بعد از انقلاب اسلامی با سرپرستی سفارت  ایران و خانة فرهنگ رشد چشمگیری در زمینۀ گسترش و پیشرفت زبان و ادبیات فارسی در بنگلادش صورت گرفت که تأثیر آن امروزه، انتخاب سوم زبان­ آموزان در مقایسه با زبان­های دیگر است.

طبق آخرین بررسی در سال 2017م، احزاب سیاسی در بنگلادش بسیار فعال هستند و به دلیل انبوه جمعیت و تنوع این احزاب، فرقه‌­های مذهبی و عرفانی متعددی در این کشور وجود دارد که اختلاف نظر و شکل­گیری دیدگاه­های گوناگون و ضد یکدیگر را تشدید می‌­کند. دانشگاه داکا به عنوان اولین و معتبرترین دانشگاه ملی در بنگلادش، به تبع وضعیت حاکم در کشور بیشترین تأثیر را از این جریان می­‌گیرد. به­ گونه­ای که اکثر احزاب مختلف در میان استادان دانشگاه پیروانی دارند. برای نمونه، در حمله داعش به یک رستوران بین ­المللی در منطقۀ سفارت­ نشین نزدیک سفارت ایران در ماه آگوست 2016 {مرداد ماه 1395} چندتن از دانشجویان و استادان دانشگاه داکا دست داشتند که توسط دولت دستگیر شدند.

مجموعه حافظ سرا

با توجه به محدودیت‌های شدید فضای آموزشی در بخش فارسی و به منظور توسعه فضای آموزشی بخش فارسی دانشگاه داکا، تفاهم نامه‌ای بین سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی و دانشگاه داکا به امضا رسید. به موجب آن تفاهم نامه، با هزینه سازمان فرهنگ مجموعة حافظ سرا ساخته و تحویل دانشگاه شد. مجموعه حافظ سرا، دارای چند اطاق برای آموزش، کتابخانه، اطاق استادان، و... است.

اتاق ایران

از سال 2007 در دانشگاه داکا اتاق ایران شناسی راه‌اندازی شد. تجهیزات مورد نیاز این اتاق از سوی رایزنی فرهنگی تأمین شده است. با مذاکراتی که اخیرا رایزنی فرهنگی با رئیس گروه فارسی انجام داد قرار براین شد که اتاق ایران مجددا فعال شود و رایزنی کمک های لازم را ارائه دهد. اتاق ایران بالغ بر حدود دو هزار نسخه کتاب‌های ادبی دارد که مورد استفاده دانشجویان و استادان قرار می‌گیرد.

2- دانشگاه راجشاهی: دانشگاه راجشاهی به عنوان دومین دانشگاه بنگلادش بعد از دانشگاه داکا در سال 1953 تأسیس شده است دارای 33 هزار دانشجو و 59 رشته دانشگاهی و 9 دانشکده است. سابقۀ تدریس زبان فارسی در دانشگاه راجشاهی به سال 1962 باز می­گردد و در سال 1996 دانشگاه راجشاهی، آموزش دوره لیسانس زبان فارسی را در کنار آموزش زبان­های اردو، سانسکریت، پالی و غیره زیر نظر«بخش زبان­های خارجی»دانشکده راه­‌اندازی کرد. تاکنون دانشگاه راجشاهی فاقد گروه زبان و ادبیات فارسی به صورت مستقل بوده و استقلال این گروه از آرزوهای دیرین استادان و دانشجویان این دانشگاه همانند دانشگاه داکا و چیتاگنگ  بوده است. براساس تلاش‌­های رایزنی فرهنگی ایران در داکا این گروه توانست استقلال خود را در اواخر آذرماه 1395 به عنوان یک گروه مستقل به دست آورد.

دانشگاه راجشاهی از فرصت مناسبی جهت گسترش زبان فارسی نسبت به دانشگاه داکا برخوردار است که مشکلات پایتخت­نشینی و تفرقه میان اساتید را ندارد و اتحاد مابین استادان سبب استقلال گروه شد که انگیزه پیشرفت را در آنها بسیار تقویت کرده است و این فرصت بسترساز بسیاری از فعالیت­­های زبان فارسی در این دانشگاه است.

1- دانشگاه چیتاگونگ: دانشگاه چیتاگونگ در سال 1966م تأسیس شده و یکی از دانشگاه­های معتبر این کشور است که حدود 30 هزار دانشجو دارد و زبان­های انگلیسی، بنگالی، عربی و سانسکریت در آنجا تدریس می­شود. گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه چیتاگونگ زیر نظر دانشکده علوم انسانی تأسیس شد و با حضور 15 نفر دانشجو در سطح لیسانس آغاز به­ کار کرد. 

مردم شهر چیتاگنگ به عرفان و حضور صوفیان و قوالی اشعار شعرای بزرگ ایران از جمله (سعدی، مولانا، عطار) در مجالس مذهبی علاقه بسیاری دارند و این نکته در گسترش زبان و ادبیات فارسی در این شهر بسیار حائز اهمیت است. 

2- مرکز زبان های نوین وابسته به دانشگاه کولنا

3- موسسه زبان‌های نوین وابسته به دانشگاه داکا

4- خانه فرهنگ جمهوری اسلامی ایران. داکا

دانشگاه جامعه المصطفی شعبه داکا

مدارس و مراکز آزاد

در سیستم آموزشی دینی کشور بنگلادش دو جریان مستقل و مجزا وجود دارد. یکی تحت پوشش دولت که به نام «مدارس عالیه» شهرت دارد و دیگری «مدارس قومی»که با مدیریت و پشتوانه مردمی اداره می‌شود. در مدارس قومی زبان و ادبیات فارسی از دروس اصلی به حساب آمده و طلاب و روحانیون باید این درس را با موفقیت بگذرانند. از جمله کتاب‌هایی که در این راستا آموزش داده می‌شوند می‌توان به گزیده‌های گلستان و بوستان و کریما از سعدی، و پندنامه عطار اشاره کرد. با توجه به استقبال مخاطبان و فراگیران از فارسی، بستر ترویج آن فراهم است. حوزه‌های قومی که سوابق فراگیری زبان فارسی دارند و از نفوذ فراوان و فوق العاده‌ در جامعه متدینان برخوردارند، می‌توانند یکی از حوزه‌های فعال برای گسترش فارسی در بنگلادش باشند.با توجه به قدمت مدارس قومی و اهمیت آنها در بنگلادش و همچنین برخورداری از نفوذ فراوان‌ در جامعه، و الزامی بودن فراگیری زبان فارسی برای آنان این مدارس می‌توانند نقش بسیار مثبت و سازنده‌ای را در جهت گسترش زبان فارسی در بنگلادش ایفا کنند. همچنین تسلط مدرسان مدارس قومی به زبان فارسی به دلیل تماس مستقیم این مدرسان  با مردم، سهم مؤثری در  اشاعه زبان فارسی در بین مردم دارد.

‏بنگلا آکادمیتنها مرکز رسمی و مهم در بنگلادش است که پیرامون زبان و ادبیات بنگلا پژوهش و فعالیت می‌نماید. این مرکز برای اولین بار اقدام به ترجمه، چاپ و انتشار شاهنامه فردوسی به زبان بنگلا در شش جلد کرده است.

نام آشنایی مولوی و مثنوی در بنگلادش

مثنوی مولانا جلال الدین رومی بعد از قرآن و حدیث نبوی معروف ترین کتاب در بین مردم بنگلادش است و آن را قرآن فارسی می نامند و واعظان در بین سخنرانی از ابیات مثنوی می خوانند. شیفتگی به اشعار مولوی از صدها سال پیش در بین مردم این مرز و بوم بوده است.

* برگرفته از شناخت‌نامه زبان فارسی تهیه شده در بنیاد سعدی

انتهای پیام/