میراث خاک؛ رازهای ۳۰۰۰ ساله در گورستان‌های کوهدشت+تصاویر
گورستان‌های باستانی شهرستان کوهدشت، سرشار از رازهای هزاران‌ساله و ویژگی‌های زیستی و بومی مردمان این دیار بوده که میان خاک و گور پنهان شده‌است.
به گزارش خبرگزاری تسنیم از کوهدشت،گورستان‌های باستانی شهرستان کوهدشت روایتگر مفاهیمی از نمودهای عینی مادی و معنوی بشر در صدها سال گذشته است، به‌طوری‌که سنگ‌مزارها در این دیار از دیرباز دارای شمایلِ نگاری، تصویرسازی و حجاری‌هایی برجسته بوده که با نقوش نمادین حک شده‌است.
نوشتار منقش در گورستان‌های باستانی این شهرستان بی‌ارتباط با تفکرات آدمیان در آن روزگاران نیست و چونان رازهای سربه‌مهری‌ست که با واکاوی و تطبیق ویژگی‌های بومی، زیستی منطقه می‌توان از معانی نهفته در آن‌ها پرده برداشت.
سلیمان لطفی پژوهشگر لرستانی که کتاب‌های رنگین‌نگاره‌های ایران، سوگ‌نگاره‌ها، نویس‌یار و روبه‌سوی خاوران را روانه بازار چاپ کرده به خبرنگار تسنیم در کوهدشت می‌گوید در هر زمانی روش ویژه‌ای برای سپردن مردگان کاربرد داشته‌است. در عصر آهن روش خاک‌سپاری انجام می‌گرفته، از آن روزگار یک گورستان در هفت‌کیلومتری شهر کوهدشت و در منطقه»مال‌میر» برجای مانده‌است.
آئین مردگان
این فعال میراث فرهنگی معتقد است خاک‌سپاری خود به شیوه‌های گوناگونی انجام می‌گرفته که از آن میان می‌توان دفن در زیر اتاق مسکونی، دفن در گورستان‌های همگانی، دفن همراه ابزارهایی مانند شمشیر، سپر، ریتون، مهر دفن همراه اسب را نام برد. قدمت این‌‌گونه دفن‌ها به پیش از 3هزار سال پیش باز می‌گردد.
به گفته این پژوهشگر از سویی ما با مدارکی درباره گذاشتن مردگان در هوای آزاد روبه‌رو هستیم. گویا پیکر مردگان را پس از به‌جا آوردن آئین‌های ویژه در جایی که آفتاب بر آن بتابد و در دسترس پرندگان باشد، می‌گذاشته‌اند. از این شیوه چیزی در دست نیست، زیرا چیزی برجای نمی‌مانده‌است تا ما اکنون به آن‌ها رجوع کنیم. تنها در برخی نوشته‌ها از آن یاد شده و آن را آئینی ویژه «مغان» که در باختر ایران نفوذ داشته دانسته‌اند.
او می‌گوید در برابر این شیوه و شاید همزمان با آن ما دخمه‌های گوناگونی مانند«دکان داوود» در شهرستان سرپل‌ذهاب و «استودان»هایی که در کوه‌های شهرستان کوهدشت دیده می‌شوند، را می‌بینیم. این استودان‌ها برای گذاشتن پیکر مرده یا دست‌کم استخوان‌های برجای مانده کاربرد داشته‌اند.
قدمت 3000 ساله
به گفته لطفی، از بررسی گورها می‌توان به فرهنگ مردم پی برد. فرهنگ خود دربرگیرنده دین و آئین، زبان، پوشش و هنر است. به گونه‌ای برجسته می‌توان چندین گزینه فرهنگی را در این گورها ازجمله بحث آئینی و مذهبی این مردم بررسی کرد.
آن‌طور که این پژوهشگر می‌گوید کم‌وبیش در همه‌جای شهرستان کوهدشت می‌توان گورستان‌های باستانی را دید. مهم‌ترین گورستان باستانی در کنار تپه باستانی مال‌میر جای دارد. این گورستان که از سوی سوداگران نیز زیر و رو شده متعلق به بیش از 3هزار سال پیش است. از برخی گورهای باستانی که متعلق به یک بازه زمانی ویژه‌اند، اشیای مفرغی و مهرهای سنگی یافت شده، اما چیز خاصی در گورهای پس از اسلام یافت نشده‌است.
ساختار گورها
به گفته لطفی، گورهای عصر آهن در عمق یک‌متری زمین و بیشتر شمالی-جنوبی کنده شده‌اند. این‌گورها مکعب‌مستطیل و به‌اندازه پیکر درگذشتگانند، هم‌چنین به‌گونه‌ای روشن می‌توان گورهای پس از ورود اعراب به ایران را دید که از ساختاری همانند دخمه برخوردارند، به این معنا که پیرامون جایی که پیکر در آن گذاشته می‌شده را با سنگ پوشانده و مانع از ارتباط جسد با خاک می‌شده‌اند. این روش گویای پایبندی مردم به پاس‌داشت خاک بوده‌است.
آن طور که این پژوهشگر می‌گوید پس از اسلام گور زن و مرد را می‌توان از روی سنگ‌هایی که بر بالای آن‌ها گذاشته می‌شده، تشخیص داد. بر بالای گور مردان «میل»های نیزه‌مانند گذاشته می‌شده که داستانی پیچیده و گسترده دارند. گاهی هم برای زن و مرد از سنگ‌های نامور به«بالاسری» سود برده که ما از روی نقش‌هایی که بر روی این سنگ‌ها کنده شده‌است، به زن و یا مرد بودن صاحب گور پی می‌بریم.
به گفته او در گورستان«چراغ‌خان» به فراوانی می‌توان از این سنگ‌های بالاسری را دید. سنگ‌های روی دل نیز به گونه‌ای ساخته می‌شده‌اند که به آسانی می‌شد جنسیت صاحب آن‌ها را تشخیص داد. بر روی سنگ مزار بانوان«شانه دو دَم» به‌جای شانه یک دَم، کاربرد داشته‌است.
گنجینه گذشتگان
این فعال میراث‌فرهنگی معتقد است بازه گسترده‌ای از موضوع‌های گوناگون را می‌توان در نقش گورها دید، اما همه آن‌ها در دو موضوع داستان این‌جهان و داستان آن‌جهان جای می‌گیرند. اندیشه‌های دینی و فلسفی را هم می‌توان در این نقش‌ها دید.
آن‌طور که این پژوهشگر می‌گوید از میان این نقوش می‌توان دار قالی، کَل و بز، اسب، شانه، گلاب‌پاش قیچی، مرد و زن را نام برد. هرچه هست ما با گنجینه‌ای بزرگ برای پژوهش و بررسی درباره گذشتگان روبه‌رو هستیم. گنجینه‌ای که می‌تواند به پتانسیلی برای گردشگری و درآمدزایی نیز تبدیل شود.
گورستان‌های قدیمی
صمد حائری رئیس اداره میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی‌وگردشگری کوهدشت در گفت‌وگو با خبرنگار تسنیم می‌گوید در شهرستان کوهدشت دو نوع گور باستانی وجود دارد که برخی از این گورها بیشتر به‌صورت آثار باستانی و بدون هیچ‌گونه مشخصه‌ای از منظر عمومی که به‌عنوان گور شناخته شود، تخریب شده و نماد گورستان‌ها بر آن‌ها یافت نمی‌شود.
به گفته حائری، گورهای قدیمی شهرستان کوهدشت در گورستان‌های چراغ‌خان، گنجینه، خوشناموند، ابوالوفاء و گورستان کوهنانی‌ست که بزرگانی در گذشته در این مناطق دفن‌شده و یا این گورستان‌ها مکان گذر ایلاتی بوده که قدمت آن‌ها بین 200تا 300 سال است.
آن‌طور که رئیس اداره میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی‌وگردشگری کوهدشت معتقد است بیشتر این گورستان‌ها مربوط به ایلات این مناطق، شهرستان‌ها و حتی استان‌های همجوار بوده، برخی از این ایلات هیچ نام و نشانی از آن‌ها موجود نیست، اما با مشاهده گورستان‌ها می‌تواند قابل بررسی باشد.
عدم اعتبار برای حفاظت
به گفته این مسئول، برخی از گورستان‌های شهرستان کوهدشت تحت عنوان گورستان‌های قدیمی مانند گورستان چراغ‌خان و گورستان گنیجنه ضرونی ثبت ملی شده و دیگر گورستان‌های قدیمی این شهرستان ثبت ملی نشده‌است.
آن‌طور که حائری می‌گوید برخی از گورستان‌های قدیمی شهرستان کوهدشت چون تحت تملک اهالی مناطق و بازماندگان است، اداره میراث‌فرهنگی این شهرستان اقدام خاصی را انجام نداده، اما از سنگ‌نوشته‌ها محافظت کرده هرچند هیچ‌گونه اعتباری برای حفاظت از گورستان‌های قدیمی شهرستان کوهدشت درنظر گرفته نشده‌است.
تمایز اشکال گورستان
به گفته او سنگ‌گورهای شهرستان کوهدشت در روستای ابوالوفاء که دارای قدمت است در نقاط مختلف استان لرستان بی‌نظیر بوده و برخی از آن‌ها نیز به‌صورت ایستاده و خوابیده است.
او می‌گوید باتوجه به جنسیت متوفی این سنگ‌گورها دارای اشکال متمایزی مانند کمان، تفنگ، شانه یک‌دم، شانه دوسر، سجاده، تسبیح، لوازم صنایع‌دستی، شکار، اسب، مرغابی و اشکال هندسی برآمده از مفاهیم اعتقادی‌ست که برروی سنگ مزارها حک شده و با مطالعه همین اشکال می‌توان به روش زندگی و مردمان گذشته پی برد.
زوال تدریجی تصویرسازی مزار
خالقان حکاکی‌ها در برخی از گورستان‌های شهرستان‌های کوهدشت با نگاه مجرد و بی‌آلایش به خلق آثاری با اوصاف دینی و انسانی پرداخته و توجه به سفارش‌های دینی را در مزارهای کهن شهرستان کوهدشت پاس داشته‌اند.
این گورستان‌های کهن هرچند اسرار رمزگونه‌ای از زندگی مردمان دیار کوهدشت را در هزاران سال گذشته با خود نهفته دارد و نیز منبعی باارزش برای پژوهش‌های مردم‌شناسی‌ست، اما برخی از آن‌ها به‌مرور زمان و به‌دست طبیعت و بشر تخریب شده تا زوال سنت دیرینه تصویرسازی مزارها را نظاره‌گر باشیم.
گزارش از فاطمه نیازی
انتهای پیام/م
