بهار ۹۸| مسجد عتیق؛ از عبادتگاهی پیش از اسلام تا قرآن‌خوانی‌های حافظ شیرازی + فیلم
مسجد عتیق قدیمی‌ترین مسجد شیراز است که کاوش‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد این مسجد را روی بقایای عبادتگاهی قدیمی (احتمالا آتشکده) بنا کرده‌اند.
به گزارش خبرگزاری تسنیم از شیراز، مسجد عتیق که به آن مسجد آدینه نیز گفته می‌شود، قدیمی‌ترین مسجد شیراز است که در شرق حرم شاهچراغ قرار دارد به نحوی که یکی از ورودی‌های آن از داخل حیاط حرم شاهچراغ است. کاوش‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد این مسجد را روی بقایای عبادتگاهی قدیمی (احتمالا آتشکده) بنا کرده‌اند و حتی نقشه بنای قبلی در طراحی مسجد نیز تاثیرگذار بوده است.
این عبادتگاه قدیمی مربوط به دوره پیش از اسلام است ولی به علت محدودیت در کاوش‌ها مشخص نیست متعلق به کدام یک از دوره‌های تاریخی است. ساخت بنای این مسجد متعلق به دوران حکومت عمرولیث صفاری، دومین فرمانروای سلسله‌ی صفاریان یعنی بین سال‌های 265 هجری قمری تا 287 هجری قمری است.
بنای این مسجد در طول حیات خود بارها مرمت شده است که بسیاری از این مرمت‌ها قدمت قابل توجهی دارند. مرمت‌های انجام شده در این مسجد عبارتند از: در زمان اتابکان فارس یعنی نیمه قرن ششم هجری قمری و دوره ضعف حکومت سلجوقی در فارس، در زمان سلطان ابراهیم میرزا، پسر شاهرخ گورکانی (بزرگ‌ترین پادشاه تیموریان) که در سال 817 هجری قمری از سوی پدر، فرمانروای فارس و توابع آن شد، چندین نوبت در دوران حکومت صفوی و در سال 1315 به کمک مردم و با همکاری اداره باستان‌شناسی.
از دیگر مشاهداتی که قدمت این مسجد را تأیید می‌کند، توصیف این بنا در سفرنامه‌های کهن است. مقدسی، جهانگرد اوایل قرن چهارم هجری قمری، مسجد عتیق را در هفت اقلیم بی‌نظیر می‌داند و ابن‌بطوطه، سیاح معروف قرن هشتم هجری قمری، در سفرنامه خود، مسجد عتیق را یکی از وسیع‌ترین و زیباترین مساجد جهان معرفی می‌کند. این مسجد در 15 دی ماه 1310 و به شماره‌ی 72 در میان آثار ملی ایران ثبت شده است.
دارالمصحف
در نیمه قرن هشتم هجری (752 هجری قمری) و به دستور شاه اسحاق اینجو معروف‌ترین و واپسین فرمانروای آل اینجو و هم‌عصر حافظ شیرازی که در اواخر دوره ایلخانان بر فارس و اصفهان حکومت می‌کرده، در میان حیاط مسجد عتیق، ساختمانی به نام دارالمصحف بنا شده است که نام دیگر آن خدای‌خانه بوده، زیرا برای کتابت و نگهداری قرآن مجید از آن استفاده می‌شده است.
حافظان قرآن به این مکان می‌آمدند و به تلاوت قرآن می‌پرداختند و کاتبان نیز در حین تلاوت اقدام به کتابت قرآن می‌کردند. در این عمارت، یک قرآن سی‌پاره (سی جزئی) مربوط به دوره شاه اسماعیل صفوی وجود داشته که در گوشه تمامی صفحات آن، نام مسجد نوشته شده است. اکنون این قرآن به همراه چند قرآن تک جزئی که آن‌ها هم از قرآن‌های موجود در این عمارت بوده‌اند در موزه پارس شیراز نگهداری می‌شوند.
عمارت دارالمصحف، عمارتی چهارگوش است که در هر یک از گوشه‌های خود یک ستون مدور دارد. این عمارت در چهارضلع خود، ایوان دارد و اتاقی در وسط آن قرار گرفته که از ایوان‌های شمالی و جنوبی دارای ورودی است. کتیبه این عمارت، نمونه ارزنده‌ای از هنر خطاطی ایرانی و شامل اشعار عربی در شأن قرآن و به خط ثلث است.
این کتیبه اثر پیر یحیی جمالی صوفی از خوش‌نویسان صاحب نام سده هشتم هجری است. این عمارت که از سنگ و گچ ساخته شده است تنها یک بار و در مرمت مسجد عتیق در سال 1315 مرمت شده است.
مسجد عتیق و حافظ
امین احمد رازی تذکره‌نویس و ادیب ایرانی قرن یازدهم هجری صاحب کتاب چهار جلدی هفت اقلیم در بخشی از کتاب هفت اقلیم خود که در مورد حافظ شیرازی است، مسجد عتیق را مسجدی می‌داند که حافظ شیرازی خود را ملزم کرده بوده که هر شب جمعه به این مسجد بیاید و به تلاوت قرآن بپردازد.
همچنین برخی از محققان ادبی معتقد هستند که از طرف شاه اسحاق اینجو، مسئولیت دارالمصحف به حافظ داده شده بوده و علت حضور حافظ در مسجد عتیق در کنار مطلبی که امین احمد رازی گفته، عهده‌داری این مسئولیت بوده است.
در ساختمان این مسجد، هر یک از چهار ضلع بنا دارای ویژگی‌های ارزشمند معماری است و از این حیث مورد توجه هنردوستان و علاقه‌مندان به معماری ایرانی قرار می‌گیرد.
ضلع شمالی (رو به قبله)؛ این ضلع دارای دو ورودی است. یکی درب شمال شرقی و دیگری درب شمالی که معروف به درب دوازده امام است. یک ایوان و یک شبستان نیز در این سمت مسجد قرار دارد. درب شمالی را از این جهت درب دوازده امام نامیده‌اند که سردرب آن با کاشی، مقرنس‌کاری شده و در جرزهای دو طرف سردرب، چهار کتیبه نصب شده که اسامی دوازده امام روی آن‌ها نگاشته شده است.
در بالای این سردرب، کتیبه دیگری نیز وجود دارد که مربوط به دوره صفوی و به خط علی جوهری است و تاریخ یکی از مرمت‌های مسجد در دوره‌ی صفوی (1031 هجری قمری) در آن قید شده است.
در این ضلع، طاق‌نمای بلندی مشهور به طاق مروارید وجود دارد که سقف آن با آجر، مقرنس‌کاری شده و دارای دو گلدسته بلند است. در طرف مغرب این طاق‌نما دالانی به سمت درب دوازده امام وجود دارد و در پشت دالان هم شبستانی با پهنای کم قرار دارد که در سال‌های اخیر به‌عنوان دفتر مسجد از آن استفاده می‌شود.شبستان بزرگ مسجد که پنج درب آهنی به‌عنوان ورودی و محراب زیبایی از سنگ دارد در طرف مشرق طاق مروارید قرار دارد.
ضلع غربی (رو به آفتاب)؛ درب ورودی حرم آستان مقدس شاهچراغ در این ضلع قرار دارد. رواق‌هایی زیبا در قالب ده دهانه در این ضلع وجود دارند که در انتهای آن‌ها درب ورودی شبستانی قرار گرفته که در ضلع جنوبی است.
ضلع جنوبی (پشت به قبله)؛ این ضلع دارای طاق‌نمایی پهن و بلند بوده که در طول زمان خراب و در سال 1348 خورشیدی بازسازی شده است. شبستانی که در این ضلع قرار دارد، شبستانی قدیمی است. این شبستان عرض کمی دارد و در دو طرف آن، طبقه دوم نیز ساخته شده است و سقف آجری و محراب بسیار زیبایی دارد. سقف این محراب با کاشی آبی، مقرنس‌کاری شده و در دو سوی محراب، دو ستون سنگی مارپیچ قرار دارد. در کنار محراب نیز منبری چوبی با سیزده پله قرار دارد که منبری کهن به شمار می‌رود.
ضلع شرقی (پشت به آفتاب)؛ طاق‌نمای این ضلع همانند طاق‌نمای ضلع جنوبی، پهن و بلند است با این تفاوت که درون آن هشت طاق‌نمای کوچک قرار دارد. در سمت چپ، چهار طاق‌نمای کوچک وجود دارد که در پشت آن‌ها ایوانی قرار گرفته است. در سمت راست نیز چهار طاق‌نمای کوچک قرار دارد که یکی از آن‌ها درب خروجی مسجد است. راه‌پله پشت بام مسجد نیز در این ضلع قرار گرفته است.
در این ضلع، شبستان مخروبه‌ای وجود دارد که اکنون کاملا بلااستفاده است، دیوارهایش تخریب شده و کف آن پر از شن و ماسه است، ولی در گذشته‌ای نه چندان دور محل اقامه‌ی نماز بوده است. آخرین استفاده‌ای که از این شبستان صورت گرفته، مربوط به سال‌های 1358 تا 1361 خورشیدی است که در آن سال‌ها این شبستان کانون فرهنگی مسجد بوده است.
در این ضلع، ایوانی به همراه دو رواق با سه دهانه وجود دارد که یکی از این دهانه‌ها درب ورودی نیز وجود دارد. در بالای این ایوان، نیز کتیبه‌هایی به چشم می‌خورد که در برگیرنده آیاتی از قرآن است البته این ایوان و رواق‌هایش به مرمت فراوانی نیاز دارد.
در سال‌های اخیر، شبستانی جدید در این مسجد ایجاد شده که در ضلع جنوبی قرار دارد. در تزیین این شبستان از کتیبه‌هایی به خط ثلث و نسخ استفاده شده که آیات قرآن و احادیث نبوی بر آن نگاشته شده است.
انتهای پیام/
