یادداشت|سدها، ناجیان بی‌ادعا

تاریخچه احداث سد در ایران به هزاران سال پیش باز می­گردد ولی بطور حرفه‌ای و با تکیه بر دانش روز مهندسی و در جهت رفع نیازهای استراتژیک و زیربنایی کشور، چندین سد بزرگ تنظیمی از جمله سد دز، سد کرج، سد لتیان، سد سفیدرود و سد زاینده رود در دوران پیش از انقلاب اسلامی، طراحی و احداث شد که در همان دوران نیز به بهره‌برداری رسید. پس از انقلاب اسلامی، بحران جنگ تحمیلی عملاً امکان سرمایه‌گذاری مالی و انسانی در این حوزه را منتفی کرده بود که پس از پایان جنگ و شروع دوران سازندگی، سدهای بزرگی از جمله کرخه، مارون، کارون 3، کارون 4، سیمره و گتوند طراحی و ساخته شدند. هم‌اکنون نیز در نقاط مختلف کشور، سدها بسته به ظرفیت ذخیره‌سازی و هدف بهره­‌برداری، در حال احداث است که می توان به سدهای چم‌شیر گچساران و سد کوهرنگ اشاره نمود. همچنین سدهای دیگر مانند سد بختیاری، سد تنگ معشوره و سد خرسان در فاز پیش از احداث می‌باشند که در صورت احداث و بهره­‌برداری، می­توانند علاوه بر رفع یکی از بحران‌های بالقوه قرن حاضر که به جنگ آب شهرت یافته است، وارد سیستم مهار سیلاب شده و با افزایش توان مهاری کل، از وقوع حوادث ناگوار جانی و مالی ناشی از سیلاب­ها جلوگیری نمایند.

سدها یکی از بهترین سازه­‌های کنترل کننده سیلاب­‌ها هستند و به عبارت دیگر، نقش تنظیم کننده بر روی مسیر رودخانه را دارند. سدها انسان را قادر می‌سازند تا با تنظیم مناسب دبی خروجی از سد، مانع از بروز مشکلات بی‌آبی و بی‌برقی در فصول گرم و خشک و مشکلات سیل در فصول تر و پرباران گردند. به عنوان یک روش پذیرفته شده بین‌المللی، سطح آب ذخیره شده پشت یک سد، باید پیش از زمان شروع فصل بارندگی تا تراز خاصی تخلیه شده باشد (پیش‌تخلیه)[1] تا در طی فصول تر، حجم خالی مناسب و ایمنی برای ذخیره‌سازی آب مازاد باران را داشته باشد. در نهایت پس از تکمیل ظرفیت ذخیره‌سازی سد، تخلیه آن به شیوه تنظیمی و با دبی مناسب به گونه‌ای انجام می‌شود که احتمال وقوع سیل در مناطق شهری و روستایی پایین دست به حداقل ممکن برسد. به عنوان یک تجربه بین‌المللی قابل استناد، در ماه می سال 2018 میلادی، دولت تایلند با تقلیل آب ذخیره شده در مخازن سدهای آن کشور به زیر 60 درصد حجم ذخیره­‌سازی پیش از فصل بارندگی، توانست از مشکلات جبران‌ناپذیر و ویرانگر سیلاب­‌ها جلوگیری نماید. طبق گزارش‌های ثبت شده در حادثه سیلاب فروردین 1398 در ایران، سد کارون 4 توانست دبی تقریبا 3240 متر مکعب بر ثانیه را کنترل و مهار سازد. این دبی در مورد سدهای گتوند، سیمره و کرخه به ترتیب 5330، 3080 و 8000 مترمکعب برثانیه برآورد شده است. هیچ سازه‌ای جز سد را نمی‌­توان برای کنترل و مهار این احجام بیکران آب در نظر گرفت.

متاسفانه در سال‌های اخیر تلاش­های زیادی در جهت تخریب هدف سدسازی صورت گرفته است و سدها - این ناجیان بی‌ادعا - را در مرکز سیبل اتهاماتی همچون فرونشست زمین، افت سطح ‌آبهای زیرزمینی، تغییر اقلیم منطقه، زمین‌لرزه و غیره قرار داده است. این در حالی است که در دهه‌های اخیر اقلیم گرم و خشک ایران، به مشکلات حاد خشکسالی‌ دچار است و این موضوع دستمایه‌ای برای زیر سوال بردن صنعت سدسازی در کشور شده است. حال باید از این منتقدین پرسید که چه سازه‌ای قادر به کنترل و مهار چنین حجم زیادی از آب در دوران ترسالی خواهد بود. علاوه بر این، میزان سرمایه‌گذاری لازم برای ساخت یک سد بزرگ فارغ از ارزش تولید انرژی پاک توسط آن که منجر به بازگشت اصل سرمایه پس از چند سال بهره‌برداری می‌گردد، به هیچ وجه قابل مقایسه با هزینه ساخت و بازسازی مناطق سیل‌زده و آسیب دیده نمی‌باشد. ضمن اینکه فقدان عزیزان از دست رفته در حادثه سیل و نیز بحران‌های اجتماعی، سیاسی و فرهنگی ناشی از تخریب منطقه توسط سیل‌های عظیم را با هیچ میزان از سرمایه‌ای نمی‌توان جبران نمود. باید به منتقدان سدسازی که مخازن نیمه‌پر سدها را دلیل کافی برای عدم ضرورت سد برای کشور عنوان می‌کنند، وجود سدهایی تحت عنوان سدهای خشک را یادآوری کرد که صرفاً با هدف کنترل سیلاب ساخته شده و مورد استفاده قرار گرفته‌اند. در این نوع سدها، دبی ورودی و خروجی آب رودخانه در شرایط عادی با یکدیگر برابر است و عملاً ذخیره‌­سازی آب در آن­ها صورت نمی‌گیرد. در شرایط بارانی و سیلابی، این سدها مانع از جریان یافتن آب در بستر پایین دست رودخانه با دبی غیرمطمئن می‌شوند و خطر وقوع سیل را برطرف می‌سازند. این نوع سدها به لحاظ ساخت، مشابه سدهای تنظیمی هستند با این تفاوت که پیچیدگی و ظرافت آن­ها را نداشته و در طراحی آن­ها، از برخی تاسیسات مرسوم سدها چشم‌پوشی شده است. از نمونه‌های باستانی این نوع سد، می‌توان به سد پِترا در کشور اردن اشاره کرد که توسط تمدن نَبَطی‌ها ساخته شده و در سال 1964 توسط دولت اردن، بازسازی شده است. از دیگر نمونه‌های امروزی آن می‌­توان به سد بتنی وزنی مونت موریس[2] بر روی روخانه گِنِسی[3] در نیویورک و سد سِوِن اوک[4] بر روی رودخانه سانتا آنا[5] در کالیفرنیای جنوبی اشاره کرد. سدمونت موریس با دارا بودن ارتفاع 70 متر، طول تاج 313 متر و حجم 370 میلیون متر مکعب در بین سالهای 1948 تا 1952 میلادی و با هزینه 25 میلیون دلار ساخته شده است. طغیان رودخانه گنسی در سال 1865، یکی از بزرگترین سیل‌های ثبت شده این رودخانه است که دبی آن به 90 هزار متر مکعب در دقیقه (معادل نصف دبی آبشار نیاگارا) رسیده است. در طی طوفان اگنس در سال 1972 میلادی، این سد توانست از بروز خسارات سنگین که تا 210 میلیون دلار برآورد شده است، جلوگیری کند که نقش کلیدی سدها در مهار سیلاب­های ناخواسته و غافل­گیرکننده را ثابت می­کند.

سد نیز به مانند سایر صنایع بشری در صورت برهم زدن تعادل طبیعت و قطع کامل شریان رودخانه‌ها و تفکیک منطقه به بالادست و پایین­‌دست، تبعاتی بر روی محیط زیست خواهد داشت که می‌توان با تکیه بر هوش ایرانی و دانش روز جهانی، این تبعات را به حداقل رساند و سدها را به مثابه تالاب­‌های مصنوعی با اکوسیستم خاص خود در نظر گرفت که اهداف متنوعی از جمله مهار سیلاب، ذخیره‌­سازی آب مورد مصرف شرب و صنعت و کشاورزی، تولید برق و غیره را در بر دارد. علاوه بر این، تعداد سدهای ساخته شد بر روی رودخانه‌­های مهم کشور باید متناسب با وسعت حوضه‌ها و زیرحوضه‌های مربوطه باشد. به عبارت دیگر، ساخت صرفا چند سد معدود بر روی رودخانه‌­هایی با سیلاب­‌های ثبت شده ویرانگر در دوره­‌های تاریخی مختلف، نمی‌­تواند چندان مطمئن باشد. به گونه‌­ای که تجربه سیلاب‌­های فروردین 1398 در حوضه جنوب‌غرب ایران نشان داد ضرورت ساخت سدهای جدید از جمله سدبختیاری در بالادست سد دز و تنگ معشوره در بالادست سد کرخه کاملا محسوس است تا ریسک آسیب رسیدن به سدهای پایین­‌دست کاهش یافته و عملکرد و کارایی این سدها نیز افزایش یابد. قطعاً یکی از آرمان­‌های صنعت سدسازی ایران، رسیدن به توسعه پایدار است که همت توأمان مسئولین حوزه آب و محیط زیست را می‌طلبد تا دست در دست یکدیگر، منجر به یک وفاق ملی با هدف حل مساله گردد و نه پاک کردن صورت مساله.