آثار وجودی حضرت معصومه(س) در قم

به گزارش گروه رسانه های خبرگزاری تسنیم، محمدرضا شهیدی پاک استاد دانشگاه طی یادداشتی به مناسبت ایام دهه کرامت به آثار وجودی حضرت معصومه(س) در قم پرداخته و این زمینه می آورد: شناخت واقعی و ماندگار افراد به حسب آثار وجودی و آثار مادی و آثار معنوی و آثار کتبی که از ان ها و در مورد آنها ،به جا مانده است امکان پذیر است و این ساده ترین راه شناخت با مشاعر انسان‌های معمولی است و در عین حال راهی است که همواره در روزگار بشر به آن طبیعت انسان‌ها و اشیای اطراف خود را شناخته است.

حضرت معصومه از جمله افراد خانواده معصومین علیهم‌السلام است که برای شناخت او نص مشخص از امام معصوم وجود دارد، این نصوص حاکی از میزانی از روغن وجود در ماهیت انسان ها یی است که قرن ها سرمایه روشنایی در یک شهر و منطقه و جهانی هستند، بدون روغن وجود این همه روشنایی میسر نیست. آدم های معمولی می آیند و خاموش می شوند و می روند و اما وجود چند نص و متن آشکار در اهمیت و شان وجودی یک انسان و تعیین مراتب شان او در سلسله مراتب تاثیرات وجودی  امامان، نشانه آثار وجودی چنین شخصیتی است که با مهاجرت اواز مدینه واستقرار در قم تغییرات فرهنگی و اجتماعی و سیاسی و مذهبی وکلامی واقتصادی بسیاری روی داد وآثار ایشان ماندگارشد.

نوشته حاضربخشی از مقاله قم در دو قرن نخست هجری 1381و مقاله «اوضاع سیاسی، اجتماعی، فرهنگی قم مقارن ورود حضرت معصومه(س)» است که در 1383منتشر شده است. و بخشی از کتاب فرایند شکل گیری شهر م 1395 و کتاب شهر گذر تاریخ از نگارنده در 1398 است.  این اثر، ضمن کاوش قم در آیینه منابع اسلامی، این آثار رابرشمرده است، مهترین آثار وجودی حضرت معصومه(س) در قم که منبع بسیار مناسبی در تحقیقات «حضرت معصومه شناسی» به شمار می‌رود ،آثار علمی ، سیاسی ،اجتماعی ، تغییرات شهری ، دینی است:

تکامل و توسعه نهاد اموزش اسلامی در قم

شکل گیری مراکز آموزشی پیرامون بارگاه حضرت معصومه(س) در قم از آثار ثابت وجودی ایشان در شهر مقدس قم محسوب می‌شود ساختن قبه، بر فراز قبر حضرت معصومه علیهاالسلام، دلیل بر توجه علویان به بارگاره این بانوی بزرگوار است. اطراف این قبر به تدریج به صورت آرامگاه گروه‌های مختلف طالبیان درآمد؛ این وضعیت، اولین گام در راه شکل گیری نخستین مراکز آموزشی در اطراف مرقد حضرت معصومه علیهاالسلام، بوده است. کتاب نقض گزارشی از مدارس و مراکز آموزش در اطراف حرم حضرت معصومه تا قرن ششم دایر بوده است ذکر نموده است.

محصولات علمی ، متون کلاسیک الهیات امامیه 

آغاز قرن سوم هجری با کثرت تصانیف علما در قم مصادف است. فعالیت‌های گسترده علمی محدثین و علمای قم با نهضت عظیم علمی مسلمین در آغاز قرن سوم هجری مصادف شد. در جمیع ابواب علوم اسلامی آثاری تدوین شد. در زمینه تاریخ به ویژه تاریخ ائمه شیعه و علم کلام و تفسیر وفقه تألیفات بسیاری در قم پدید آمد.

پیدایش مدارس و مکتب حدیثی، تفسیری و کلامی وسیاسی قم

انتقال مکتب حدیثی مدینه، کوفه و بصره به قم مهمترین پدیده علمی و آموزشی قرن دوم و سوم هجری است که کمیت و کیفیت نظام آموزشی و محتوای آن را در ایران تعیین کرد و قم مرکز تعیین برنامه آموزش‌های شیعی در جهان اسلام شد. از ویژ گی‌های این مکتب تاکید بر منصوصات شیعه امامیه است. در زمینه علوم قرآن و تفسیر تک نگاری‌ها و کتب بسیاری تألیف شد.. مسانیدی از احادیث امام رضا(ع) توسط علمای قم فراهم شد. در علم کلام در مباحث مختلف آن به ویژه مسئله امامت شیعی، در قضا و قدر، در علم خدا، در توحید، کتب متعددی تألیف شد.

 مدرسه کلامی قم ، انهدام فرق

در عصر تشتت فرقه‌ای، دولت عباسی اهتمام ویژه‌ای نسبت به قم داشت. جو فرهنگی قم به خاطر وجود فرق مختلف، مانند بسیاری از شهرهای دیگر منطقه جبال، مضطرب و دچار آشوب بود.  هر فرقه یک مدرسه و عقاید کلامی در خطوط اساسی مسایل اعتقادی بویژه در مسئله توحید داشت . که وقتی شکل ایدهئولوژیک پیدا می کرد ، عامل هرج و مرج می شد ، مقدسی به تشنج فرهنگی و حاکمیت تشتت فرقه‌ای در شهرهای ناحیه جبال اشاره کرده است. منابع، به وجود طیفی از جناح‌های  کلامی و نزاع عقیدتی سیاسی آ ن ها  در قم اشاره دارند. از آثار وجودی حضرت معصومه و افاضات حدیثی ایشان در قم ایجاد کانون متحد شیعه امامیه در قم  است  که سرمایه شکل گیری  سیستم الهیات و کلام امامیه در قم بوده است.

تشیع قمی ، و شکل گیری مکتب شیعه امامیه در قم

با عنایت امام رضا(ع) و به برکت وجود حضرت معصومه(س) مذهب تشیع امامی به تدریج در قم، به صورت مذهب غالب درآمد و احادیث ائمه(ع)، مورد اعتقاد و عمل مردم قرار گرفت. و شیوه مخصوصی در کسب معارف در چهارچوب دیدگاه قمیین، به وجود آمد. عالمه محدثه حضرت معصومه(س) با نقل احادیثی در مورد تشیع، نقش مؤثری در ترسیم ابعاد تشیع امامی، ایفا نمود . از جمله در احادیثی: 1- طهارت الهی امام حسین(ع)، 2- عشق علی (ع) جزو ایمان است. مفاد این احادیث، مردم و علما قم را متوجه نوعی تشیّع کرد که بر وصایت علی علیه السلام و غصب جانشینی پیامبر و سقیفه تأکید کرده است و تساهل سایر فرق شیعی، در مورد مسئله جانشینی و الهی بودن امامت را گوشزد کرده است. پذیرش این دیدگاه حضرت معصومه (س) که مستلزم در هم شکستن فرقه‌ها و رفض همه گروه‌های مخالف مذهب امامی بود، نقطه عطف تاریخ تشیع امامیه است

جایگاه قم در آیینه منابع و مصادر و مآخذ تاریخ ایران

از آثار هجرت و سکونت، وجود بارگاه حضرت معصومه در قم افزایش شخصیت تاریخی قم است. قم که در منابع با ستانی جایگاه خود را به عنوان یکی از مراکز مهم فرهنگی در دوره پیش از اسلام بویژه در عهد سا سانی داشت در دوره اسلامی شخصیت اسلامی و شیعی نیز پیدا کرد. و با شکل گیری قم به عنوان شهر شیعه اما می و حوادث فرهنگی و اجتماعی و معنوی متعاقب آن قم بخشی از گزارش های منابع اسلامی است و بخشی گرا ن قدر از این میراث مکتو ب است، انعکاس جاوادانی قم در آیینه میراث تاریخی و جغرافیایی جهان اسلام ، است مهمترین گزارش‌های فنی خدایان جغرافیای اسلامی فنی یعقوبی و مسعودی و مقدسی و ابن الفقیه و یا قوت حموی و حمد الله مستوفی و ... و مورخان بزرگی چون یعقوبی مسعودی و ابن مسکویه ابن اثیر و طبری و قمی در تاریخ محلی قم و ابن خلدون و ده ها مورخ و جغرافی دان اسلامی به حوادث قم که در ارتبا ط با اخبار جهانی از اغاز فتوحات اسلامی تا دوره ولاه اموی و عباسی و حکام و دول محلی پس از ان ها تا دوره صفوی و قاجار آثار و گزارش هایی که نمو نه تاریخنگاری اسلامی است، پیرامون قم و بارگاه حضرت معصومه به عنوان پناه حوادث شیعه شکل گرفته است. و تحلیل این منابع نشان می‌دهد که واحد ژئو پلیتیکی جدیدی در جهان اسلام در ایران و در منطقه جبال در قم محل بارگاه حضرت معصو مه شکل گرفت زیرا که در تاریخ تشیع امامیه حضرت معصومه (س) نقطه گردش اساسی است، قم با حضرت معصومه محل توسعه نهاد آموزش اسلامی شد و فرقه‌های آن در هم شکست و تشیع قمی و مکتب حدیثی و کلامی و تفسیری در آن شکل گرفت و قم در آیینه گزارش‌های منابع اسلامی ماندگار شد.

حرم قم حافظه وموسیقی عرشی تاریخ ایران،                                             

حرم قم در مرکز شهری باستانی قرار دارد . که این سایت تاریخی و باستانی  هم در نقاطی از مرکز و هم در اطراف نزدیک شهر گسترش دارد .تهیه مبلمان شهری قم با نمادهای همین ادوار تاریخی میسر است . قم حافظه تاریخ ایران است و در آرایش نمادهای شهری در بخش مرکزی  شهر قم  به کارگیری نماد هردوره از این ادوار از وفات حضرت معصومه تا عصر حاضر عامل روشنایی و پایداری حافظه تشیع و  ایران در بافت متراکم اطراف حرم است   که  از مرقد نخست حضرت معصومه در باغ بابلان تاآثار علمی  دوره آل بویه و اقدامات شهری سلاجقه در قم و اثار عصر ایلخانی و صفویه و قاجار مرور و استمرار پیدا کرده است . این منطقه موسیقی ادوار تاریخ ایران را با نت های متفاوت هر دوره تاریخی را در خود حفظ  کرده است که شهرسازان متخصص و بسیار آشنا با تاریخ قم  میتوانند این موسیقی را در گوش زائرانی که به حرم و اطراف آن می روند ، زمزمه کنند. تاسیسات مدرن مانند عبور و تهیه ایستگاه مترو در جوار حرم این موسیقی را مختل  می نمود و خاستگاه شهر را از حرم به  خاستگاه مدرنیته ترافیک  ، به  مونوریل و  متروو خیابان ، نماد های مدرنیسم انتقال وتغییر می داد  ارامش حرم را در جمعیت متراکم و  سر وصداو هیاهوی  ترافیک شهری گم می کرد.

 تاریخ ادیان و پیدایش حرم در قم                                       

تاریخ تشیع امامیه تاریخ شکل‌گیری سلسله‌ای از حرم‌ها است. پیدایش حرم از پدیده‌های ویژه تاریخ ادیان است و پیدایش حرم اهل بیت در قم از پدیده‌های تاریخ تشیع امامیه است. حرم و نقش آن در روند توسعه فرهنگ تشیع و انسان‌های حرم بخشی از انترپولوژی فرهنگی انسان در حوزه تاریخ ادیان در قم است. محل مرقد حضرت معصومه علیهاالسلام، از نیمه قرن سوم که بر فراز آن قبه‌ای ساخته شد، به عنوان مرکزی برای تجمع شیعیان در آمده بود و با رواج مذهب تشیّع در قم قبر حضرت معصومه علیهاالسلام، زیارتگاه همه شیعیان و حتی پیروان مذاهب دیگر شد .عبدالجلیل قزوینی، می‌نویسد:  "علمای حنفی و شافعی برای تبرک جستن و احترام به زیارت قبر حضرت معصومه علیها السلام، می‌رفتند،". با مسافرت و مهاجرت بزرگان شیعه به قم، بارگاه حضرت معصومه شکل حرم پیدا کرد. بررسی شکل‌گیری حرم در قم از موقعیت علمی بالایی در حرم‌شناسی در حوزه تاریخ ادیان دارد.

دکتر محمدرضا شهیدی پاک استاد دانشگاه

انتهای پیام