یادداشت|علامه مجلسی، غوّاص دریاهای نورانی

به گزارش خبرنگار فرهنگی باشگاه خبرنگاران پویا، ملا محمدباقر مجلسی در سال 1037 هجری قمری متولد و در شب 27 رمضان  سال 1110 هجری قمری در سن 73 سالگی وفات یافت و در اصفهان به خاک سپرده شد. وی در بین مردم از جایگاه بالایی برخوردار بود به گونه‌ای که مرقد وی مورد مراجعه و زیارت علاقه‌مندان قرار می‌گیرد(1).

این نوشتار در نظر دارد به گوشه‌ای از فعالیت‌های علمی علامه مجلسی در زمینه نگارش کتاب بحارالانوار اشاره کند و پرداختن به همه ابعاد و جوانب زندگانی و فعالیت‌های علمی و سیاسی و اجتماعی ایشان نیازمند مقاله ای مفصل و طولانی است.

جایگاه و آثار علمی علامه مجلسی

علامه مجلسی با تربیت شاگردان بزرگ و تألیف کتاب‌هایی که خاص و عام از آنها بهره بردند گام‌های مهمی در ترویج مذهب تشیع برداشت. در مجلس درس او بیش از هزار طلبه حاضر می‌شدند و بیان بسیار فصیح و شیوایی داشت. (2) برخی معتقدند آثاری که وی در جهت ترویج دین و زنده کردن شریعت تالیف کرد نه در عصر خود، نه قبل و نه بعد از آن مانندی نداشت. (3)

علامه مجلسی آن چنان درخشید و جایگاهی کسب کرد که علامه سید مهدی بحر العلوم (م 1212 ق) از فقهای بزرگ شیعه آرزو می‌کرد ای کاش تمام نوشته‌های من در نامه عمل مجلسی ثبت می‌شد و یکی از کتاب‌های فارسی او در نامه عمل من ثبت می‌شد. (4)

ملاذ الاخیار، شرح الاربعین حدیثا، الفوائد الطریفه فی شرح الصحیفة الشریفه، الوجیزه، شرح روضة الکافی، مرآة العقول و رسالة الاعتقاد از جمله آثار عربی علامه مجلسی و مقباس المصابیح، مشکاة الانوار، حق الیقین، حلیة المتقین، حیاة القلوب، تحفة الزائر، جلاء العیون و عین الحیات نیز بخشی از کتاب های فارسی او به شمار می‌روند. (5)

بحار الانوار، دائرة المعارف حدیث شیعه

از میان آثار مکتوب علامه مجلسی کتاب بحارالانوار الجامعة لدرر الاخبار الائمة الاطهار از ارزش و اعتبار بالایی برخوردار است. در این کتاب که گردآوری و نگارش آن بیش از 30 سال طول کشیده است، احادیث موجود در تمام کتب حدیثی غیر از احادیث کتب اربعه و نهج البلاغه، به صورتی مرتب همراه شرح برخی از مسائل و مشکلات احادیث گردآوری شده است. (6)

علامه با هدف گردآوری تمام احادیث شیعه و حفظ آنها از نابودی و فراموشی، این کتاب را به نگارش در آورد. با توجه با هدف اولیه نویسنده کتاب، در این کتاب فقط احادیث درست جمع‌آوری نشده است چه اینکه خود علامه نیز به این مطلب اذعان دارد (7) و چه بسا اگر فرصتی حاصل می‌شد علامه مجلسی نسبت به پالایش احادیث کتاب بحار اقدام می کرد.

ایشان در مقدمه بحار می‌گوید: سبب تالیف کتاب این است که من در دانش آموزی در انوئاع علومم حریص بودم و بعد از سپری کردن بخشی از عمر در دانش‌های گوناگون و اندیشیدن به ثمرات و غایات این علوم دریافتم که علم، تنها از چشمه وحی و روایات اهل بیت (ع) حاصل می‌شود و در این آخرت تنها این دانش سودمند است. از این رو به اخبار و روایات معصومین (ع) پرداخته‌ام. (8) علامه مجلسی در کارهای علمی و نوشتن به اندازه ای پشتکار و جدیت داشت که حتی در مهمانی‌ها هم اتاق مخصوصی برای ایشان تدارک دیده می‌شد تا در آنجا به امر تألیف مى‏پرداخته و موقع صرف غذا به دیگر مهمانان ملحق شود. (9)

ویژگی‌های بحار:

این کتاب دارای ویژگی‌های زیادی است که به برخی از آنها اشاره می‌شود:

1. جمع‌آوری روایات گوناگون در موضوعات مختلف
2. توجه ویژه علامه مجلسی به درایت و فهم و درک احادیث
3. نظریه پردازی و نقادی علامه مجلسی در این کتاب
4. عدم تعصب در استفاده از منابع اهل سنت
5. توجه به ارزش تاثیر گذار ادبیات عرب در فهم احادیث (10)

حمایت‌های شاهان صفوی در نوشتن بحار الانوار

بی‌شک نوشتن کتابی با چنین گستردگی محتوایی نیاز به حمایت‌های مادی و معنوی دارد تا کاری بزرگ به سامان برسد. در اثنای نگارش کتاب بحار علامه نیاز به نسخه‌ای از کتاب مدینةالعلم شیخ صدوق داشت که آن نسخه در یکی از شهرهای یمن موجود بود. پس از اینکه علامه این مطلب را به شاه صفوی اطلاع داد، وی شخصی را نزد پادشاه یمن فرستاد و با تقدیم هدایای فراوان نسخه مورد نظر را فراهم کرد.شاه سلطان حسین صفوی از کسانی بود که در راه نگارش کتاب بحارالانوار حمایت‌های مالی ویژه‌ای انجام می‌داد. او در این مسیر بخشی از املاک خود را وقف کرد تا از عایدات آن در امور مربوط به نوشتن بحار استفاده کنند. (11)

علامه مجلسی پس از گردآوری اولیه احادیث، آنها را در چند باب کلی دسته‌بندی کرد که هر باب خود شامل چندین زیر شاخه است. عناوین باب‌های اصلی بحار:

کتاب العقل و العلم، کتاب التوحید، کتاب العدل و المعاد، کتاب الاحتجاجات و المناظرات، کتاب قصص الانبیاء (علیهم السلام)، کتاب تاریخ احوال نبینا (صلى اللّه علیه و آله)، کتاب الامامة و جوامع احوال الائمة، کتاب الفتن و ما جرى بعد النبى (ص) من غصب الخلافة و غزوات امیر المؤمنین (ع)، کتاب تاریخ امیر المؤمنین و فضائله و احواله، و کتاب تاریخ فاطمة و الحسن و الحسین (علیهم السلام) و فضائلهم، کتاب تاریخ على بن الحسین و محمد بن على الباقر و جعفر بن محمد الصادق و موسى الکاظم (علیهم السلام) و فضائلهم، کتاب على بن موسى الرضا و محمد بن على الجواد و على بن محمد الهادى و الحسن بن على العسکرى و فضائلهم، کتاب الغیبة و احوال الحجة القائم المهدى (علیه السلام)، کتاب السماء و العالم فى احوال العرش و الکرسى و الافلاک و العناصر و الموالید و الملائکة و الجن و الانس و الوحوش و الطیور و احکام الصید و الذباحة و ابواب الطب، کتاب الایمان و الکفر و مکارم الاخلاق، کتاب الآداب و السنن‏ و الاوامر و النواهى و الکبائر و المعاصى و الحدود، کتاب الروضة فى المواعظ و الخطب و الحکم، کتاب الطهارة و الصلاة، کتاب القرآن و الدعاء، کتاب الزکاة و الصوم و اعمال السنة، کتاب الحج، کتاب المزار، کتاب العقود و الایقاعات، کتاب الاحکام، کتاب اجازات العلماء الاعلام رضوان اللّه علیهم‏.

پس از اتمام کتاب بحار، علامه مجلسی تعدادی از احادیث معصومین (ع) را نیز به علت بر هم نخوردن ترتیب مطالب کتاب بحار، در کتاب دیگری بنام مستدرک بحارالانوار گرد آوری کرده است. (12)

بحارالانوار و تیم تحقیقاتی علامه مجلسی

با توجه به گستردگی و وسعت موضوعات کتاب بحار، علامه مجلسی در گردآوری اولیه مطالب آن از شاگردان برجسته و خبره خود استفاده کرد که این امر از ویژگی‌های شخصیتی علامه مجلسی و امتیازات کتاب بحار است. میرزا عبد الله افندی، ملا عبد الله بحرینی، سید نعمت الله جزایری، دامادش میر محمد صالح خاتون آبادی و آمنه خاتون خواهر علامه مجلسی از کسانی بودند که در جمع‌آوری مطالب تحت نظارت مستقیم علامه مجلسی با ایشان همکاری داشتند. (13)

پس از فیش برداری و جمع آوری مطالب مورد نیاز در نگارش کتاب بحار، چند جلد از آن در زمان حیات علامه مجلسی نوشته شد و بخشی از مطالب به علت وفات علامه به صورت چرکنویس باقی ماند. میرزا عبد الله افندی از شاگردان برجسته علامه و از کسانی که در جمع آوری مطالب تحت نظر ایشان فعالیت علمی داشت، پس از وفات استاد خود با خریداری کردن چرکنویس های بحار از ورثه ایشان، نسبت به پاکنویس کردن و انتشار آنها اقدام کرد و با این کار تلاش عظیم استاد خود را به نتیجه رسانده و کتاب بحار الانوار را تکمیل کرد (14)

--------------------------------------------------------

علی جباری پژوهشگر مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی