یادداشت| شکل‌گیری نخستین نسخه بومی همگرایی در آسیای مرکزی
حضور سران ۵ جمهوری آسیای مرکزی بدون رهبران قدرت‌های بزرگ نظیر روسیه، ایالات متحده آمریکا و چین نویددهنده شکل‌گیری یک نسخه بومی از همگرایی منطقه‌ای در آسیای مرکزی است.
به گزارش گروه بین‌الملل خبرگزاری تسنیم، نشست غیررسمی روسای جمهور کشوراهی آسیای مرکزی به میزبانی تاشکند برگزار شد. در این نشست «شوکت میرضیایف» رئیس جمهور ازبکستان، «نورسلطان نظربایف» رئیس جمهور سابق و رئیس کنونی شورای امنیت ملی قزاقستان، «سورانبای جین‌بیک‌اف» رئیس جمهور قرقیزستان، «امامعلی رحمان» رئیس جمهور تاجیکستان و «قربانقلی بردی‌محمداف» رئیس جمهور ترکمنستان شرکت کردند.
نشست مشترک 5 چهره قدرتمند آسیای مرکزی با کاشت سمبلیک 3 نهال و رشد آن‌ها به نشانه تقویت دوستی و همکاری 5 کشور، آغاز شد. نورسلطان نظربایف به عنوان مسن‌ترین فرد در جمع حاضر، ریاست افتخاری این نشست را عهده‌دار شد. توسعه همکاری‌ها در زمینه‌های مختلف سیاسی، امنیتی، اقتصادی و تجاری، سرمایه‌گذاری، ترانزیت، ارتباطات، فرهنگی در کنار رفع موانع، اصلی‌ترین محور گفت‌و‌گوی نشست مذکور بود.
صرفنظر از حواشی تدارک دیده، برنامه یک روزه روسای جمهور در قالب یک نشست خصوصی و محدود، و یک پنل گسترده با حضور وزرای خارجه و دیگر مقامات کشورها برگزار گردید. نخستین نشست این فرمت در مورخ 15 مارس 2018 در نورسلطان برگزار شده بود و نشست بعدی نیز قرار است به میزبانی بیشکک در سال 2020 برگزار شود.
اهمیت نشست سران کشورهای آسیای مرکزی نه در حاضرین، بلکه در غایبین آن بود. طی سال‌های پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، تمام چارچوب‌های منطقه‌ای با حضور یک بازیگر ثالث و در محورهای مشخص انجام شده بود. تفاوت بنیادین این نشست آن بود که هیچ یک از سران کشورهای روسیه، چین، ایالات متحده و حتی بازیگران بین‌المللی درجه دوم همچون اتحادیه اروپا، کره جنوبی، ژاپن، هندوستان و ترکیه نیز حضور نداشتند.
پیش‌تر، اصلی‌ترین نسخه همگرایی منطقه‌ای را روس‌ها در قالب اتحاد کشورهای مستقل مشترک المنافع شکل داده بودند. با این حال، نسخه‌های امنیتی آن در قالب سازمان پیمان امنیت دسته‌جمعی و نسخه اقتصادی آن در چارچوب اتحادیه اقتصادی اوراسیا جدا شده و هر کدام با چالش‌هایی جدی مواجه شده بودند. نسخه چینی همگرایی منطقه‌ای نیز در قالب سازمان همکاری شانگهای اگرچه سیاست، امنیت و اقتصاد را به صورت توامان مد نظر قرار داده است، باز هم با حضور بازیگران فرامنطقه‌ای همچون هند و پاکستان و محدودیت‌های حضور ترکمنستان به عنوان یک کشور بی‌طرف، مسیر یک همگرایی منطقه‌ای را به انجام نرسانده بود. نسخه‌های آمریکایی همگرایی نیز در قالب چارچوب سیاسی و اقتصادی C5+1 و یا نسخه امنیتی با محوریت سازمان امنیت و همکاری اروپا نیز با حضور قدرتمند روسیه و چین به سرانجام نرسیده بود.
از این منظر، با جدی‌تر شدن نشست‌های سران 5 کشور می‌توان شاهد شکل‌گیری نخستین نسخه بومی و منطقه‌ای همگرایی در آسیای مرکزی بود. اشاره میرضیایف به وارد شدن همکاری پنج کشور به مرحله جدیدی گفت‌و‌گوهای منطقه‌ای، ارائه ایده تقویت همکاری‌های منطقه‌ای در حوزه امنیت، اهمیت ایجاد زیرساخت‌های حقوقی مشکلات مرزی، ایجاد برند واحد گردشگری در آسیای مرکزی، مبارزه مشترک با افراط‌گرایی، فرموله کردن همکاری چندجانبه درون منطقه‌ای، پیشنهاد حذف موانع مبادلات تجاری بین 5 کشور، بازگشت به تفاهم‌نامه 1998 نارین-سیردریا درباره استفاده از منابع آبی و شماری از موارد دیگر از جمله ایده‌های مطرح شده توسط سران 5 کشور بود که نشان از جامعیت این رویکرد همگرایانه دارد.
نکته جالب توجه دیگر آن که تمامی نسخه‌های غیربومی همگرایی منطقه با حضور قدرت‌های بزرگ، تاکنون از حل و فصل این مسائل عاجز مانده و موفقیت این نسخه بومی در هر یک از موارد فوق‌الذکر می‌توان به معنای کمرنگ‌تر شدن نسخه‌های دیگر در آینده‌ای نه‌چندان دور باشد.
با این حال این روند بدون شک یک روند پرچالش و با فراز و نشیب‌های زیاد خواهد بود. رهبری این الگوی بومی نخستین چالش ظهور یافته خواهد بود. پیشنهاد شکل‌گیری این جلسه نخستین بار در حاشیه نشست هفتاد و دوم مجمع عمومی سازمان ملل متحد در نیویورک و از طرف شوکت میرضیایف مطرح شد. طبیعتا این الگو یک الگوی ازبکی در منطقه و تحت ایده‌های نوین میرضیایف پنداشته می‌شود. البته با برگزاری نخستین جلسه به میزبانی نورسلطان در سال 2018، تلاش شد تا این چالش کمرنگ شود. اما با شدت گرفتن رقابت قزاقستان و ازبکستان در رهبری منطقه‌ای و تقویت چالش همیشگی روس‌گرایی و غرب‌گرایی به نمایندگی دو کشور، می‌توان شاهد ظهور مجدد این چالش بود.
از سوی دیگر، این الگو رقیب جدی نسخه‌های همگرایی با حضور قدرت‌های بزرگ فرامنطقه‌ای است. طبیعتا تقویت همکاری بومی درون‌منطقه‌ای به معنای افزایش استقلال کشورها، کاهش نیاز به چارچوب‌های غیربومی وابسته به قدرت‌های بزرگ و در نتیجه کاهش وابستگی به آن‌هاست. از این منظر، مقاومت قدرت‌های بزرگ در مسیر این نسخه بومی طبیعتا برای این کشورها مشکل‌ساز خواهد شد. اعمال فشار در روابط دوجانبه و استفاده از اهرم‌های فشار فعلی می‌تواند عاملی بازدارنده در تقویت و گسترش این چارچوب همگرایی بومی و محدود شدن آن به سطحی مشخص از همکاری‌ها خواهد بود. درجه «سرکشی» و «استقلال‌خواهی» کشورهای بزرگ (ازبکستان و قزاقستان) و توانایی نسبی آن‌ها در تامین نیازهای کشورهای کوچک‌تر (تاجیکستان و قرقیزستان) از این منظر می‌تواند عاملی تعیین‌کننده به شمار برود.
به هر ترتیب، توانایی این چارچوب برای حل و فصل بومی و بدون حضور روسیه، چین و ایالات متحده در چالش‌هایی نظیر مساله افغانستان، اختلافات مرزی، بحران آب، تولید و انتقال انرژی و توسعه مبادلات تجاری دوجانبه اصلی‌ترین محورهای این همکاری در آینده نزدیک خواهد بود.
نویسنده: محمدعلی یونسی، کارشناس مسائل آسیای مرکزی
انتهای پیام/
