به گزارش خبرنگار فرهنگی باشگاه خبرنگاران پویا، در میان دانشمندان بزرگ ما که در اعصار مختلف میزیستند، مفاخر و نوابغ بسیاری بودند که امروز هر کدام مایه اعتبار و سند افتخار جهان تشیع به شمار میآیند. امروز (شنبه 9 آذر و سوم ربیع الثانی) روز بزرگداشت یکی از آن بزرگان و مفاخر شیعه است. نام کاملش «محمد بن محمد بن نعمان» است و در سال 336 هجرى در حوالى بغداد به دنیا آمد. ابنقولویه قمى، شیخ صدوق و ابنولید قمی از جمله اساتید و شیخ طوسی، سید مرتضی علمالهدی و سید رضی و نجاشی از جمله شاگردان برجسته او محسوب میشوند. او معروف به "شیخ مفید" است، عالمی که در زمان غیبت امام زمان (عج) در طول سه سال، سه نامه از امام زمان دریافت کرد.
در بخشی از نامه نخست آمده است: «اگر عنایات و توجهات ما نبود، مصائب و حوادث زندگی شما را در بر میگرفت و دشمنان شما را از بین میبردند» در نامه دوم آمده است: «ما از سرپرستی و رسیدگی به امور شما کوتاهی نورزیده و یاد شما را از صفحه خاطر خویش نزدودهایم؛ که اگر جز این بود، موج سختیها بر شما فرود میآمد و دشمنان بدخواه و کینهتوز، شما را ریشهکن میکردند» و در نامه سوم نیز آمده است: «اگر پیروان ما - که خدای آنان را در فرمانبرداری خویش توفیق ارزانی بدارد - به راستی در راه وفای به عهد و پیمانی که بر دوش دارند، همدل و یکصدا بودند، هرگز خجستگی دیدار ما از آنان به تأخیر نمیافتاد. قلبهای دوستان ما به دعای ما به بارگاه خدا، آرامش و اطمینان یابد و آسوده خاطر باشند.»
رهبر معظم انقلاب اسلامی در سال 1372 در پیامی که به کنگره جهانی هزاره شیخ مفید صادر فرمود، در بیان جایگاه شیخ مفید در خط سیر تفکر علمی تشیع در دو زمینه کلام و فقه فرمودند: شیخ مفید در سلسله علمای امامیه فقط متکلم و فقیه سرآمد برجسته نیست بلکه فراتر از این، وی مؤسس و سرحلقه جریان علمی رو به تکاملی است که در دو رشته کلام و فقه تا امروز در حوزههای علمی شیعه امتداد یافته و ویژگیهای اصلی و خطوط اساسی آن همچنان پابرجا مانده است.
ایشان با تشریح نقش مؤثر و تعیینکننده شیخ مفید در تثبیت هویت مستقل مکتب اهلبیت علیهمالسلام و بنیانگذاری شکل و قالب علمی صحیح برای فقه شیعه و نیز آفرینش شیوه جمع منطقی میان عقل و نقل در فقه و کلام و بیان اهمیت حوزه بغداد در زمان شیخ مفید (ره) فرمودند: حقاً باید مفید را بنیانگذار حوزههای علمی شیعه با قوارهای که در قرنها پس از آن دیده میشود دانست.
مقام معظم رهبری در پیام خود به تشریح ابعاد سهگانه یاد شده در زمینه شخصیت علمی شیخ مفید میپردازند و درباره بُعد اول آن میفرمایند: پس از آغاز دوران غیبت و به ویژه بعد از انتهای دوره 74 سالهی غیبت صغری و انقطاع کامل شیعیان از امام غائب ارواحنا فداه، یکی از خطراتی که کلیت مکتب اهلبیت را تهدید میکرد این بود که اشتباه و انحراف عمدی یا غیرعمدی کسانی از منسوبین به این مکتب، چیزهایی را از آن کاسته یا به آن بیافزاید، و یا بر اثر کمرنگ شدن مرزبندیهای اصولی مکتب، خطوط انحرافی با آن آمیخته و انحرافات مسلکهای اعتقادی یا مذهبهای جعلی با حقایق آن ممزوج شود.
اینجا است که یکی از مهمترین وظائف رهبران امت در دوران غیبت رخ مینماید، وظیفهای که درست به انجام رسیدن آن میتوانسته است به معنای حفظ مذهب و معادل جهادی سرنوشتساز باشد. آن وظیفه عبارت است از اینکه تشیع به مثابه نظام فکری و عملی، مرزبندی شود و برای آن از لحاظ عقیدتی و عملی با استفاده از میراث ارزشمند سخنان ائمه علیهمالسلام چهارچوبی ترسیم شود. بدینگونه هویت مستقل و مرزبندی شده مذهب اهلبیت (ع) مشخص شود و در معرض فهم و استفاده پیروانش قرار گیرد. این کار به علماء و متفکران شیعه این امکان را میداد که انحراف اصولی یعنی خروج از حیطهی مبانی مذهب در فقه و کلام را، از اختلاف نظرهایی که در داخل محدوده مکتب پیش میآید، بتوانند جدا کنند.
با توجه به آنچه گفته شد، اهمیت کار شیخ مفید به عنوان کسی که مرزبندی مکتب اهلبیت را برعهده گرفت، آشکار میشود. این نابغه بزرگوار با احساس نیاز زمان و با تکیه برقدرت علمی خود وارد این میدان دشوار شد و کار بیسابقه و بس مهم و حساسی را آغاز کرد و به حق باید اذعان کرد که از عهده این کار بزرگ برآمده است.
در پیام حضرت آیتالله خامنهای درباره بعد دوم شخصیت علمی شیخ مفید در خصوص بنیانگذاری شکل و قالب علمی صحیح فقه شیعه آمده است: فقاهت به معنای استنباط حکم شریعت از منابع کتاب و سنت در شیعه دارای سابقهای طولانی است. فقهای اصحاب ائمه علیهمالسلام در باب فقاهت و افتاء انجام میدادند، با آنچه از فقاهت در دورانهای شکوفائی فقه شیعه فهمیده میشد؛ یعنی رد فروع به اصول و استنباط صدها قاعده کلیه و هزاران حکم فقهی پیچیده و مشکل از کتاب و سنت و حکم و عقل، و تفریع فروع بیشماری که قادر باشد در غیبت امام معصوم همه سؤالهای مکلفین را از شریعت پاسخ گوید و حلال و حرام خدا را در همه ابواب با همه جزئیات بیان کند، فاصلهای ژرف وجود داشت و این فاصله باید به مرور و با پیشرفت تدریجی فقاهت پر میشد.
بیشک فقهای پیش از مفید قدمهای ارزندهای در این راه برداشتهاند، اما این شیخ بزرگ با قدرت فکری نبوغآسای خود، در این عرصه نیز مبدأ تاریخ پرتحول و سرسلسله جریان زاینده و رو به عمق و افزایش، محسوب میشود. گویا پس از چند قرن جمعآوری منابع فقه یعنی کلمات صادره از معصومین، در مقطعی از تاریخ فقه لازم بوده است این ذخیره و سرمایه ارزشمند به قالب اندیشه علمی زده شود و شیوهای فنی برای استنباط ابتکار شد.
درباره آفرینش شیوه جمع منطقی میان عقل و نقل در فقه و کلام که بعد سوم علمی شخصیت شیخ مفید (ره) است، در پیام حضرت آیتالله خامنهای رهبر انقلاب اسلامی آمده است: سومین بعد از جوانب شخصیت شیخ بزرگوار ما به مثابه مؤسس و سرسلسله حرکت علمی شیعه است، در اینجا نیز شیخ عالیمقام راه تازهای میان عقلگرایی مطلق معتزله و پیروان آنان از شیعه مانند بنینوبخت و حدیثگرایی شیخ صدوق گشوده است.
کار بزرگ شیخ مفید از نظر رهبر معظم انقلاب
کار بزرگ مفید اثبات این مطلب است که عقل به طور مستقل از فهم همه مباحثی که در علم کلام مطرح میشود، ناتوان است، مثلاً در باب صفات خدا مانند اراده و سمع و بصر و امثال آن، عقل به مدد وحی است که میتواند در وادی معرفت درست گام نهد و به تنهایی وارد شدنش در این وادی که مربوط به حضرت حق جل و علا است، ورود در تیه ضلالت است. این در واقع مضمون همان روایاتی است که آدمی را از تکلم در باب خدای متعال نهی میکند. پس کار مفید، محروم کردن عقل از قلمرو متعلق به او ـ که در آن سمع و وحی را راه نیست ـ یعنی وادی اثبات صانع و استدلال بر وجود باری یا توحید یا نبوت عامه نیست، بل محدود کردن عقل به همان حدودی است که خالق عقل برای او معین کرده است تا به گمراهی نیفتد.
در پایان پیام، رهبر معظم انقلاب با دعوت مجدد مسلمانان به وحدت آمده است: امروز همه فرق اسلامی باید تجربه مسالمت و مهربانی بیاموزند و در زمانی که اصول اسلام ـ که مفیدها در هر مذهبی برای احیای آن، چنان رنجهایی را متحمل شدهاند ـ از سوی دشمنان جهانی در معرض خطر است، به وحدت و اقتراب و همکاری همه فرقهها و همه متفکران آنها بیاندیشند، و این درس بزرگ انقلاب ما و رهنمود همیشگی امام راحل ما قدس الله نفسه الزکیه است.
انتهای پیام/