مناظره سدسازی و آبخیزداری ــ ۱|مشکل بارگذاری‌های بیش از توان روی حوضه‌های آبریز/ در کشورهای پیشرو در آبخیزداری هم سیل داریم
بارگذاری‌های بیشتر از توان حوضه‌های آبریز، مراتع و پهنه‌ها اعمال کرده‌ایم؛ این باعث شده از نظر پوشش گیاهی چه به‌صورت جنگل و چه به‌صورت غیرجنگلی ضعیف شویم و این ضعیف‌شدن از نظر پوشش گیاهی ممکن است منجر به ایجاد سیلاب‌هایی با شدت و بزرگای بیشتر شود.
به گزارش خبرنگار اقتصادی خبرگزاری تسنیم، سدسازی یکی از مهمترین عرصه‌های صنعت آب جهان بوده که کاربرد آن، سابقه‌ای بسیار طولانی در مدیریت آب از گذشته تا امروز داشته و علمی است که مجموعه‌ای از دانش، فناوری و تکنولوژی را در جهت مدیریت بهینه‌تر منابع آبی در بر‌می‌گیرد. همچنین آبخیزداری مجموعه‌ای از دانش و تجربه در یافتن و اجرایی کردن راهکارهای پیشگیری از فرسایش خاک و کاهش سیلاب‌های مخرب است.
در ماه‌های اخیر، به‌خصوص در جریان پرداختن به چرایی وقوع سیلاب‌های مخرب سال 98 و راهکارهای مهار و مدیریت بهینه‌تر سیلاب‌ها، گاها برخی افراد در سطح کشور، سدسازی و آبخیزداری را مقابل هم قرار داده و مقایسه‌هایی بعضا نادرست از کاربردها و آثار هر کدام داشته‌اند.
در برگزاری مناظره "سدسازی و آبخیزداری" تلاش شده به ابهامات اولیه مقایسه سدسازی و آبخیزداری و ظرفیت‌ها و کاربردهای هر کدام پاسخ داده شود. این مناظره با حضور مجتبی پورمقدم، مدیر دفتر مطالعات طرح‌های برق‌آبی شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران و محمد فاطمی، معاون مدیرکل دفتر کنترل سیلاب و آبخوان‌داری سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور با هدف بررسی ظرفیت‌های سدسازی و آبخیزداری و پاسخ به این سوال که "آیا سدسازی و آبخیزداری با یکدیگر در تقابل هستند؟"، در خبرگزاری تسنیم برگزار شد که بخش‌های مختلف آن در قالب متن و فیلم تقدیم مخاطبان خبرگزاری می‌شود.
***********************
بخش اول این مناظره به صورت متن و فیلم در ادامه آمده است.
در ابتدای این نشست، محمد فاطمی، معاون مدیرکل دفتر کنترل سیلاب و آبخوان‌داری سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور اظهار داشت: شرایط کلی کشور ما به‌گونه‌ای است که برای ادامه بقا و زندگی، مردم به اطراف رودخانه‌ها مهاجرت کرده‌اند و در اطراف رودخانه‌ها مناطق مسکونی و ابنیه ساخته شده و تمدن ما شکل گرفته و در طول زمان نیز به طور طبیعی، طبیعت کار خودش را می‌کرده و مردم هم به زندگی خود مشغول بودند.
وی افزود: این رویه ادامه پیدا کرد تا اینکه تراکم جمعیت به میزان چشمگیری افزایش پیدا کرد و علاوه بر افزایش چشمگیر تراکم جمعیت، با تغییر جهانی اقلیم و تغییرات آب و هوایی مواجه شدیم.
* تغییر شدت و نوع بارش‌ها با تغییرات اقلیمی / شدت سیلاب‌ها و تعدد آن افزایش یافته
فاطمی با بیان اینکه "تغییرات آب و هوایی و تغییر اقلیم موجب شده تا شدت بارش‌ها و نوع بارش‌ها تغییر کند"، گفت: افزایش شدت بارش‌ها و تغییر نوع آن از مهمترین عواملی است که موجب شده شدت سیلاب ها و تعداد آن در سطح کشور ما افزایش یابد.
* نوع و شیوه بهره‌برداری از اراضی تعریف نشده است
وی ادامه داد: مهمترین مشکلی که در ارتباط با مدیریت منابع آب و خاک و جوامع انسانی که می‌خواهند از این منابع استفاده کنند وجود دارد، این است که قاعدتا باید در سطح کلان یک برنامه ریزی و آمایش سرزمینی صورت گرفته باشد که بر مبنای آن، مکان‌هایی که برای زندگی مناسب است و همینطور نوع و شیوه بهره‌برداری از اراضی تعریف شده باشد، که اینطور نیست.
معاون مدیرکل دفتر کنترل سیلاب و آبخوان‌داری سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور تصریح کرد: اگر این مفاهیم تعریف شود می‌توانیم با طبیعت به شکل مسالمت آمیز و به گونه‌ای که کمترین خسارت را هم بشر داشته باشد و هم کمترین خسارت را به طبیعت وارد کنیم، به تعامل برسیم؛ که متأسفانه چنین سیستمی در سطح کلان کشور ما وجود ندارد.
* سازمان‌ها و وزارتخانه‌ها نیاز به تعریف برنامه‌ریزی فرابخشی دارند
وی افزود: تمامی وزارتخانه‌ها و سازمان‌ها که مشغول انجام کارهای بخشی خودشان هستند یک مجموعه‌ای را طلب می‌کنند که برنامه‌ریزی فرابخشی را برای آنها تعریف کنند و قطعات این پازل بتوانند شرایطی که زندگی مسالمت آمیز در کنار منابع طبیعی هست را برای ما فراهم کنند که نبود این برنامه ریزی کلان موجب می‌شود که با این معضلات روز به روز به شکل شدیدتری مواجه باشیم.
در ادامه، مجتبی پورمقدم، مدیر دفتر مطالعات طرح‌های برق‌آبی شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران با بیان اینکه "افزایش شدت و تعدد سیلاب‌ها از دو جنبه قابل بررسی است"، گفت: ابتدا باید با یکسری اسناد تاریخی تطابق داده شود و ببینیم که آیا در دهه گذشته شدت سیلاب‌هایمان نسبت به حافظه تاریخی و مکتوب گذشته به صورت علمی تطابق دارد یا خیر.
وی افزود: یعنی هیدرولوژیست‌های ما باید بنشینند و مطالعات هیدرولوژی و هواشناسی خوب و کاملی انجام دهند و ما ببینیم که سیلاب‌هایمان چه تغییراتی داشتند.
* هنوز آثار تغییر اقلیم روی تشدید سیلاب‌ها بررسی نشده است
پورمقدم با یبان اینکه "شاید از بُعد علمی خیلی نتوان به این موضوع اتکا کرد که شدت سیلاب‌ها تغییر کرده‌اند"، گفت: درصدی از تغییرات در شدت سیلاب‌ها می‌تواند مربوط به تغییر اقلیم باشد، آن‌هم تغییر اقلیمی که در واقع روی عرض‌های جغرافیایی که ما در آن قرار داریم و عرض‌های جغرافیایی بوده که به تغییرات آب و هوا حساس هستند؛ قطعا تغییر اقلیم بی‌تأثیر نیست؛ اما اینکه چقدر تأثیر داشته باشد باید خروجی یک مطالعات جامعی باشد که هنوز در ایران و خاص کشور ما انجام نشده است.
* مدیریت خوبی از نظر حفظ پوشش گیاهی نداشته‌ایم
وی ادامه داد: از بُعد اینکه تعداد سیلاب‌های ما در یک دهه اخیر زیاد شده، بر کسی پوشیده نیست که در کشور ما متأسفانه مدیریت خوبی از نظر حفظ پوشش گیاهی‌مان نتوانسته‌ایم انجام دهیم و بارگذاری‌هایی بعضا بیشتر از توان حوضه‌های آبریز، مراتع و پهنه‌ها اعمال کرده‌ایم، نه خواسته و عامدانه، شاید ناخواسته و غیرعامدانه، اما در دنیای واقعی انجام شده؛ که این باعث شده از نظر پوشش گیاهی چه به صورت جنگل و چه به صورت غیرجنگلی ضعیف شویم.
مدیر دفتر مطالعات طرح‌های برق‌آبی شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران تصریح کرد: این ضعیف شدن از نظر پوشش گیاهی باعث شده که بارش‌هایی که ممکن است حتی الگوی مشابهی با سالهای قبل هم داشته باشند، منجر به ایجاد سیلاب‌هایی با شدت و بزرگای بیشتر شود.
* در امریکا و استرالیا که پیشرو در آبخیزداری هستند هم سیل می‌بینیم
پورمقدم با بیان اینکه "قبول دارم بزرگای سیلاب‌های ایران تغییر کرده و افزایش داشته است"، گفت: این افزایش بزرگای سیلاب‌ها ناشی از عملکرد سوء خودمان در دهه‌های گذشته بوده است.
وی در پاسخ به اینکه "چرا در کنترل سیلاب‌ها موفق نبودیم؟"، گفت: اساسا کنترل سیلاب‌ها واژه درستی نیست، چرا که در کشورهایی چون امریکا و استرالیا که بسیار در زمینه آبخیزداری پیشرو هستند، آنجا هم سیل می‌بینید؛ اساسا سیل ناشی از بارش سیل‌آسا است و تا این لحظه الگوی بارش و وقوع پدیده بارش دست بشر نیست.
این کارشناس مدیریت منابع آب خاطرنشان کرد: زمانی که این اتفاق بارشی رخ می‌دهد، سیلی اتفاق می‌افتد و در کشورهایی مثل امریکا، استرالیا و نیوزلند نیز با آن سطح آبخیزداری و در کشور ما نیز با این سطح ابخیزداری، سیل رخ می‌دهد.
* دوره بازگشت سیلاب امسال از نظر وزارت نیرو بیش از 500 سال بود
وی ادامه داد: اینکه عنوان شود در مهار سیلاب‌ها موفق نبودیم، شخصا اعتقاد دارم که اینطور نیست؛ به جز سیلی که امسال رخ داد و در یک سطح گسترده‌ای سه استان گلستان، خوزستان و لرستان را درگیر کرد، ما در یک دهه گذشته فقط چند سیلاب را در استان گلستان شاهد بودیم که علل وقوع آنها نیز به تضعیف پوشش گیاهی در بالادست و تولید روان‌آب به تبع آن برمی‌گشت.
مدیر دفتر مطالعات طرح‌های برق‌آبی شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران با بیان اینکه "سیلابی که امسال رخ داد سیلاب بسیار بزرگی بود"، اذعان داشت: دوره بازگشت سیلاب امسال از نظر وزارت نیرو بیش از 500 سال بود و این سیلابی نبود که ما تجربه آن را در یکی دو دهه گذشته داشته باشیم و این باعث شد در حافظه کوتاه‌مدت این‌گونه تداعی کند که ما سیلابی داشتیم که در گذشته نبوده و به سمت روندی افزایشی رفته‌ایم؛ اما من معتقدم که در مهار سیلاب آنقدری که گفته می‌شود ناتوان نبودیم و اتفاقا بسیار توانمند عمل کرده‌ایم.
انتهای پیام/
