آیا «علی‌نامه» پاسخی به «شاهنامه» بود؟
«علی‌نامه»، کهن‌ترین اثر حماسی شیعی، از جمله آثاری که با تأثیرپذیری از «شاهنامه» فردوسی خلق شده است. هرچند برخی معتقدند که این اثر در جواب شاهنامه سروده شده، اما برخی مشابهت‌ها پیوند این دو را بیشتر می‌کند.
به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، شاهنامه سند ملی و شناسنامه ایرانیان سال‌ها است که مورد بحث و نظر اهل فن و تحقیق است. حکیم طوس با درآمیختن مؤلفه‌های ملی و میهنی با ارزش‌های دینی توانست اثری بیافریند که مایه رشک هر ایرانی است. ارزش شاهنامه نه تنها از نظر ادبی حائز اهمیت است، بلکه باید آن را اثری دانست که در بزنگاه‌های تاریخی و فراز و فرودهای بسیار که بر این سرزمین گذشته، همواره دست ایرانیان را گرفته و حافظ هویت آنها بوده است. شاهنامه در زمانه‌ای خلق شد که امیران دست نشانده خلفای عباسی در شهرهای مختلف ایران بزرگ شامل خراسان و ماوراءالنهر با ظلم و ستم حکمرانی و فرهنگ ایرانی را تضعیف می‌کردند.
در سودای «شاهنامه»
شاهنامه فردوسی در طول تاریخ بر آثار پس از خود تأثیرات بسیار گذاشت. چه بسیار آثار حماسی در مضمون‌های مختلف، از حماسه‌های ملی گرفته تا حماسه‌های دینی و منظومه‌های عاشقانه یا رمانس‌ها که به تقلید از اثر سترگ حکیم طوس خلق شدند. شاهنامه، اثر سترگ و بی‌همتای استاد طوس از دیرباز تاکنون مورد توجه و تتبّع سخن‌سرایان ادب فارسی بوده و هر کسی به نوعی از این خوان نعمت بهره برده است. چه بسیار آثار که در طول تاریخ ادب فارسی تنها با الهام از «رستم»، به عنوان یکی از شخصیت‌های اصلی در شاهنامه، در قالب «رستم‌نامه»ها خلق شدند.
در این میان سرایندگان منظومه‌های پهلوانی به این کتاب به عنوان شاهکار ادب حماسی نگریسته، از آن همچون الگویی کمک گرفته و یا به زعم خود درصدد هم طرازی و پهلو زدن به فردوسی برآمده‌اند. هرچند که از نظر پژوهشگران و محققان، مقلدان فردوسی در حد تقلید باقی مانده و نتوانسته‌اند اثری درخشان چون شاهنامه خلق کنند. علی موسوی گرمارودی، شاعر و پژوهشگر، در این‌باره می‌نویسد: در میان منظومه‌های روایی رزمی یا حماسی، شاهنامه فردوسی بر چنان قله‌ای ایستاده است که پس از او همه به بلندای شعر او چشم دوخته و به اقتفای او گام برداشته‌اند، ولی هیچ‌یک از دامنه‌های کار او پا فراتر ننهاده‌اند.
کهن‌ترین منظومه حماسی شیعی
از جمله آثاری که با تأثیرپذیری از شاهنامه فردوسی خلق شده، «علی‌نامه» است در وصف رشادت‌های امام علی(ع) در جنگ‌های مختلف. «علی‌نامه» به کوشش شاعری گمنام متخلص به «ربیع» در بحر متقارب و با تأثیرپذیری از شاهنامه سروده شد. از سراینده این اثر اطلاعات دقیق و کافی در دست نیست، بسیاری بر این باورند که پنهان ماندن نام سراینده این اثر با توجه به آزار و اذیت شیعیان در دوره غزنوی، صورت گرفته است.
این اثر کهن‌ترین منظومه حماسی شیعی شناخته شده از نیمه دوم قرن پنجم هجری است و موضوع آن جنگ‌های جمل، صفین، مناقب و کرامات حضرت علی(ع) است که شاعری شیعه اثنی عشری آن را در بیش از 11 هزار بیت در بحر متقارب مثمن محذوف(مقصور) سروده و در ماه ذی‌الحجه سال 482 هجری به پایان رسانده است. این اثر ارزشمند هم از نظر قدمت تاریخی حماسه‌های شیعی و هم از نظر دربرداشتن نوادر لغات و ترکیبات فارسی کهن، در کمال اهمیت است.
این اثر برای نخستین‌بار در دهه 80 با مقدمه محمدرضا شفیعی کدکنی منتشر شد و در همان زمان به دلیل استقبال مخاطبان، به چاپ دوم رسید. شفیعی کدکنی در مقدمه این اثر درباره ویژگی‌های آن می‌نویسد: منظومه‌ای با این حجم، آن هم از قرن پنجم، به تنهایی کافی است که توجه اهل ادب و تاریخ شعر فارسی را به خود جلب کند. در میان حماسه‌های منظوم زبان فارسی این کتاب از لحاظ تاریخی در دوره کتاب گرشاسپ نامه اسدی قرار می‌گیرد و تاریخ سرودن آن با تاریخ سرایش گرشاسپ‌نامه حدود 20 سال فاصله دارد. از نظر تاریخ شعر شیعی و حماسه‌های شیعی نیز دارای کمالِ اهمیت است، تا آن جا که می‌دانیم اولین حماسه شناخته شده شیعی خاوران‌نامه ابن حُسام خوسفی است که در عصر تیموری سروده شده و حدود چهار قرن بعد از این کتاب تدوین شده است. اگر این همه امتیازات را هم نداشت به تنهایی به عنوان یک منظومه بازمانده از قرن پنجم دارای کمال اهمیّت بود...
تا به چشم خود ندیدم باور نکردم، شما نیز حق دارید که باور نکنید: یک حماسه منظوم پارسی، در مناقب و مغازی امام علی بن ابی طالب (ع) از قرن پنجم، یعنی حدود نیم قرن بعد از نشر شاهنامه فردوسی و در حجم حدود 12 هزار بیت با اسلوبی کهن و نوادری از لغات و ترکیبات که گاه در فرهنگ‌ها، شواهد آن را به دشواری می‌توان یافت.
آیا «علی‌نامه» در تعارض با «شاهنامه» سروده شد؟
از جمله ویژگی‌های «علی‌نامه»، خلق این اثر 50 سال پس از درگذشت فردوسی است. برخی بر این باورند که ربیع این اثر را در جواب به «شاهنامه» فردوسی سروده و ضمن احترام به فردوسی، قصد داشته تا «حماسه‌ای راستین» در مقابل با شاهنامه نشان دهد. حال آنکه برخی دیگر بر این باورند که این نوع برداشت‌ها، بیشتر جنبه ژورنالیستی دارد و دلیل متقن و علمی برای آن ذکر نشده است. محمود امیدسالار که «علی‌نامه» با مساعدت او به انتشار رسیده است، در مقاله‌ای تحت عنوان «جستاری در عدم تعارض علی‌نامه با شاهنامه فردوسی» به این نکته اشاره می‌کند و می‌نویسد: از زمانی که علی‌نامه به چاپ رسید، برخی از فضلا در مقالات و سخنرانی‌های خود گفته‌اند «ربیع»، علی‌نامه را در تعریض به فردوسی و انتقاد از شاهنامه او سروده؛ زیرا شیعیان با ذکر داستان‌های ملی ایران چنانکه در شاهنامه آمده است، مخالف بوده‌اند. به نظر نویسنده مقاله، این ادعاها بدون توجه به زمینه‌های تاریخی، ادبی و اجتماعی حماسه‌سرایی عنوان شده‌اند و هیچ دلیل قانع‌کننده‌ای در دست نیست که نشان دهد «ربیع» منطومه علی‌نامه را در معارضت با شاهنامه فردوسی سروده باشد. به زعم نویسنده، ادعای تعارض علی‌نامه با شاهنامه از هیچ پشتوانه علمی و متنی برخوردار نیست و این مطالب بیشتر در جراید غیر تخصصی عنوان شده و می‌شود.
فارغ از هدف سراینده «علی‌نامه»، تأثیر شاهنامه بر اثر او را می‌توان در جای جای کلام او یافت. الگوبرداری ربیع از شاهنامه را هم می‌توان در ساحت زبانی و هم در حیطه صور خیال دید؛ هرچند گاه به نظر می‌رسد که شاعر این الگوها را متناسب با فضای حماسه دینی تغییر داده است. گذشته از همه شباهت‌هایی که در دو اثر از منظر ادبی می‌توان یافت، یک وجه مشترک دیگر «علی‌نامه» و «شاهنامه» را به هم پیوند می‌دهد: تلاش برای حفظ هویت. همانگونه که در ابتدای این یادداشت عنوان شد، «شاهنامه» تلاشی است برای حفظ هویت ایرانی و زبان فارسی در مقابله با تلاش خلفای عباسی و دست‌نشانده‌های آنها برای تضعیف هویت ایرانیان. «علی‌نامه» نیز با در نظر گرفتن بستر تاریخی خلق این اثر، تلاشی است برای تثبیت و معرفی هویت شیعی. فعالیت‌های شیعیان را باید به دو دوره پیش و پس از صفویه تقسیم‌بندی کرد. شیعیان تا پیش از حکومت صفوی، از داشتن قدرت مرکزی تام و تمام بی‌بهره بوده‌اند؛ از این جهت تلاش می‌کردند تا با اقدامات نظامی و فرهنگی بر حفظ هویت خود همت گماشتند. «علی‌نامه» نمونه‌ای تام و تمام از این تلاش است که از دل تاریخ به دست ما رسیده است.
انتهای پیام/
