انتشار گزارش پیشرفت تحقیقات سانحه هواپیمای اوکراینی/سازمان هواپیمایی: خطای انسانی عامل بروز حادثه بود

• جزئیات زیادی از سانحه پرواز 752 هواپیمایی اکراین اینترنشنال به دست آمده است که در دو گزارش مقدماتی سانحه ارائه شده و در گزارش رسمی بررسی سانحه با دقت و جزئیات بیشتر تشریح خواهد شد. با کنار گذاشتن کلیگوییها و برخی اطلاعات و سوابق خنثی یا کمتر مهم، تمرکز این گزارش بر بیان رویدادهای مهمی است که تاکنون به دست آورده ایم و بیان خواهد داشت چه اتفاقاتی رخ داده که پرواز 752PS توسط یکی از سامانه های دفاع هوایی به عنوان یک تهدید شناسایی شده و به سمت آن شلیک شده است.
• هدف بررسی سانحه موضوع ضمیمه 13 کنوانسیون شیکاگو، شناختن ریشه های رویداد و جلوگیری از رخداد مجدد آن با شناسایی و پیاده سازی اصلاحات لازم جهت حذف زمینه های تکرار آن است. این نوع از بررسی سانحه با هدف شناسایی مقصر، سرزنش عوامل و یا احقاق حقوق از دست رفته انجام نمی پذیرد.
• البته تمامی این موارد موضوعاتی مهم هستند که در سطوح و مراجعی دیگر به آن پرداخته میشود، لیکن در بررسی سانحه با هدف ایمنی، در صورتی که جریان بررسی به سمت شناسایی مقصرین و سرزنش آنها منحرف شود ،افزایش ایمنی به دو دلیل عمده با خطر مواجه می  شوند و به همین دلیل همکاری آنها در شناسایی جزئیات رویداد کمرنگ شده و سایر افراد نیز به فکر پنهان کاری در جریان کارهای خود میافتند تا در صورت بروز خطای منجر به سانحه از سرزنش و تخطئه به دور بوده و به جای گزارشدهی و همکاری در زمینه رفع موارد نگران کننده به پنهانکاری در آن موارد روی میآورند .
  • دلیل دوم این است که در صورتی که زمینه های رویداد به خوبی شناسایی و حذف نشوند، شناسایی مقصران و حذف آنها از فرایندها، به معنی جلوگیری از رخداد مشابه نخواهد بود، بلکه همان دلایلی که افراد مقصر کنونی را به شرایط خطای منجر به سانحه هدایت کرده است، همچنان در کمین سایرین خواهد بود و سوانحی مشابه توسط افرادی دیگر تکرار خواهند شد.
• پرداختن به جزئیات سانحه، ممکن است برای بازماندگان دلخراش و ناراحت کننده باشد. همچنین بیان روند و ریشه رویدادها ممکن است به توجیه و یا طبیعی جلوه دادن سانحه تعبیر شود. باید توجه داشت که هر نوع تشریح و تبیین دلایل به معنی طبیعی و ناگزیر جلوه دادن سانحه نبوده و هیچ تحلیل و تشریحی از سانحه با جان آسیبدیدگان و عواطف بازماندگان شایسته مقایسه نیست. گروه بررسی سانحه، با بازماندگان و آسیبدیدگان سانحه ابراز همدردی صمیمانه دارد و به عواطف و احساسات عمیق افراد مرتبط با این سانحه احترام میگذارد.
• زمان های مورد اشاره در این گزارش با استفاده از محاسبات بر روی اطلاعات موجود استخراج شده اند. با در نظر گرفتن نرخ به روز شدن اطلاعات ثبت شده و در نظر گرفتن سرعت نسبی حرکت هواپیما و موشکها ،دقت زمانهای ارائه شده تا حدود 3 ثانیه در نظر گرفته میشود.         

ب- یافته ها و اطلاعات 

مطابق بررسی های انجام شده و بر مبنای شواهدی که تا کنون قطعیت آنها برای گروه بررسی سانحه محرز شده است ،اطلاعات زیر قابل ارائه است .

این اطلاعات در تحقیقات مستقل گروه بررسی سانحه تا این مرحله به دست آمده و درستی آنها تائید شده است. این احتمال وجود دارد که در هر زمان، با به دست آمدن اطلاعاتی جدید ،این گزارش تکمیل و یا اصلاح گردد. گروه بررسی سانحه به افراد، شواهد، سوابق و اطلاعات مورد نیاز دسترسی داشته است و به صورت مستقل به این نتایج دست یافته است.

1. در حدود ساعت 4 بامداد روز چهارشنبه 18 دیماه 1398، با توجه به تغییر در سطح آمادگی پدافند هوایی کشور، بخش نظامی به بخش غیر نظامی کنترل فضای کشور اطلاع می دهد که تنها پروازهایی مجاز به برخاست از باند فرودگاه ها هستند که از قبل توسط شبکه پدافند شناسایی شده و مجوز پرواز آنها توسط این شبکه صادر شده باشد. تا قبل از این، بخش غیر نظامی به شکل معمول با در نظر گرفتن ملاحظات عملیاتی مدیریت ترافیک و ناوبری هوایی غیر نظامی نسبت به صدور مجوز پروازها اقدام می نمود و اطلاعات پروازها را در اختیار بخش نظامی قرار میداد. این تغییر رویه و تاکید بر اخذ تائیدیه از بخش پدافند قبل از صدور مجوز پرواز با هدف افزایش اطمینان از شناسایی شدن پروازهای غیر نظامی توسط شبکه پدافند و پرهیز از هدفگیری اشتباه آنها صادر شده بود .
2. پرواز شماره 752 هواپیمایی اکراین اینترنشنال، در ساعت 5:51:28 درخواست روشن نمودن موتورها را به واحد مراقبت پرواز مربوطه ارائه داد.
3. در ساعت 5:52:31واحد مراقبت پرواز طی تماس با مرکز کنترل فضای کشور درخواست صدور مجوز پرواز هواپیمای اکراینی را ارائه داد .
4. مرکز کنترل فضای کشور در ساعت 5:53:48 درخواست پرواز هواپیمای اکراینی را به مرکز هماهنگی شبکه پدافند ارائه داده و مرکز هماهنگی پدافند این مجوز را صادر مینماید .
5. پرواز شماره 752 هواپیمایی اکراین اینترنشنال، در ساعت 6:10:20 جوز پرواز را از برج مراقبت پرواز فرودگاه امام خمینی دریافت کرد.
6. پرواز در مسیر و ارتفاع پیشبینی شده به سمت کریدور پروازی ادامه حرکت داد.

 در یکی از سامانه های دفاع هوایی تهران، پس از جابجایی سامانه که منجر به تغییر مکان جغرافیایی و سمت سامانه شده بود، فرآیند تنظیم مجدد راستای شمال سیستم در اثر خطای انسانی و اجرا نکردن مراحل الزامی بعد از جابجایی فراموش می شود. این سامانه به دلیل تنظیم ننمودن صحیح مجدد شمال، دچار خطایی برابر با 107 درجه میشود و در زمان پرواز هواپیمای اکراینی،  سمت اهداف و اشیاء شناسایی شده توسط  سامانه با افزایشی برابر با 107 درجه توسط کاربر سامانه دفاع هوایی مشاهده می شد. این رخداد آغاز ایجاد یک مخاطره است که البته در صورت اجرا و پیاده شدن سایر تمهیدات پیش بینی شده ی توانست کنترل شود.   

8. در ساعت 6:13:56کاربر سامانه دفاع هوایی، هدفی را در سمت 250 درجه نسبت به شمال خود شناسایی نمود که در حال طی کردن مسیر 56 درجه بود. در همین زمان پرواز اکراینی پس از برخاست از فرودگاه از سمت 143 درجه نسبت به سامانه در حال نزدیک شدن به سمت سامانه پدافند بود. هواپیما در حال طی کردن مسیر 309 درجه بود.
9. کاربر سامانه دفاع هوایی مشخصات هدف شناسایی شده را در ساعت  6:14:21 بر روی بستر ارتباطی به مرکز هماهنگی مربوطه اعلام نمود (در خصوص برقراری ارتباط به بند بعدی مراجعه شود.) این هدف همان هواپیمای اکراینی بوده که از سمت فرودگاه امام در حال نزدیک شدن به سامانه بوده است ولی توسط سامانه به عنوان هدفی که از ناحیه جنوب غربی در حال نزدیک شدن به تهران بود شناسایی میشود.

توجه: در این گزارش از این به بعد، همواره به موقعیت و سمت صحیح وقایع اشاره میشود.

10. اطلاعات ثبت شده نشان میدهد که پیام سامانه دفاعی با مرکز هماهنگی مبادله نشده است. در این مرحله، یک حلقه دیگر زنجیره رویداد شکل میگیرد.
11.  کاربر سامانه دفاع هوایی به تجزیه و تحلیل اطلاعات قابل مشاهده میپردازد و این هدف را به عنوان یک هدف متخاصم شناسایی میکند. هرچند بدون آگاهی از اینکه سمت قابل مشاهده دارای خطایی 107 درجه است، احتمال شناسایی این هدف به عنوان هدف متخاصم بسیار بالا می رود، با این وجود اگر در این مرحله، کاربر سامانه دفاع هوایی، هدف را یک هواپیمای تجاری تشخیص می داد، شلیک موشک منتفی می گردید. این شناسایی اشتباه نیز زنجیره دیگری از رویداد است.
12. در ساعت 6:14:41 کابر سامانه دفاع هوایی، بدون دریافت پاسخ از مرکز هماهنگی، یک فروند موشک به سمت هدف متخاصمی که شناسایی کرده بود شلیک نمود. مطابق دستورالعمل های مربوطه در صورتی که سامانه دفاعی موفق به برقراری ارتباط با مرکز هماهنگی نبوده و فرمان شلیک را دریافت نکرده باشد، مجاز به شلیک نبوده است. این تمهید نیز به عنوان یک لایه مراقبتی دیگر پیشبینی شده بود که رعایت نگردید. حلقه چهارم رویدادها که منجر به شلیک موشک شد در این مرحله شکل گرفته است.
13. در زمان شلیک موشک اول، هواپیما در ارتفاع و موقعیت عادی قرار داشت. اطلاعات سامانه های شناسایی به درستی توسط سیستمهای زمینی دریافت می شد و در زمان شلیک، هواپیما در مسیر صحیح پروازی خود قرار داشت.
14. فیوز رادیویی موشک شلیک شده در زمانی که هواپیما در آخرین موقعیت ثبت شده توسط سامانههای نظارتی وابسته رسیده بود در همان محل فعال میشود. این رخداد در زمان 6:14:59 رخ داده است.
15. در زمان 6:14:58 آخرین اطلاعات دریافتی از هواپیما شامل ترانسپاندر رادار ثانویه هواپیما و اطلاعات خودکار موقعیتی موسوم به ADS-B دریافت و پس از آن، این اطلاعات قطع میشود. این زمان با زمان عمل کردن فیوز رادیویی موشک اول منطبق است.  از این زمان به بعد، اطلاعات مسیر هواپیما تنها توسط سامانه نظارتی رادار اولیه ثبت می شود. این اطلاعات از روی بازتابهای راداری هواپیما ثبت شده است و هیچ نوع سیگنال رادیویی از هواپیما دریافت نشده است.

16. پس از فعال شدن فیوز رادیویی موشک اول، همچنان قفل راداری سامانه پدافندی بر روی هدف باقیمانده و سامانه همچنان هدف را شناسایی و مسیر حرکت آن را ردیابی می نماید.
17. با توجه به تداوم سیر حرکتی هدف کشف شده، موشک دومی در زمان 6:15:11از سامانه دفاعی به سمت هواپیما شلیک میشود.
18. آخرین ارتباط موشک با سامانه پدافندی در زمان 6:15:24 در مکانی نزدیک مسیر حرکت هواپیما ثبت شده است. پس از آن، پیام موفقیت آمیز نبودن عملکرد موشک در سامانه نشان داده میشود و هواپیما پس از مدتی از قفل راداری سامانه خارج می شود.