همه نوستالژی‌ها و کمبودهای صداوسیما در مناسبت‌های مذهبی
سریال‌های مناسبتی تلویزیون برای محرم امسال هنوز نرسیده‌اند. سیما باز هم از "مختارنامه" و نوستالژی‌های دیگر تغذیه می‌کند. اما چرا تلویزیون در مناسبت‌های تقویمی گرفتار فقر فرهنگی می‌شود؟ در این گزارش به این سوژه پرداخته‌ایم.
خبرگزاری تسنیم- مجتبی برزگر: محرمی آغاز شده متفاوت و رنگ و بویی دیگر؛ مدل عزاداری‌ها خیابانی شده مثلِ مدلِ برنامه‌سازی در رادیو و تلویزیون که همه رنگ و بوی تکیه، حسینیه و روضه‌های خانگی به خود گرفته است. هنوز سیما، سریال‌های جدیدش را رو نکرده؛ کرونا دست و پا گیرِ عوامل "بوم و بانو" و "زمین گرم" شده اما وعده داده‌اند یکی بعد از "مرضیه" و دیگری بعد از "عقیق" خودشان را به آنتن محرمی تلویزیون می‌رسانند. اما "سرزده" آماده است و مثل دو مجموعه دیگر تلویزیون از دهه دوم روی آنتن خواهد رفت.
برنامه‌هایی که سعی می‌کنند تکرار نشوند/ سریال‌هایی که ناگزیر تکرار می‌شوند
در حال حاضر نوستالژی‌ها و تکراری‌ها فعلاً روی آنتن‌اند؛ دو سریال هنوز خاطره‌انگیزند و مخاطب همیشه پیگیرشان بوده؛ یکی "مختارنامه" داود میرباقری است و یکی "شب دهم" حسن فتحی. اتفاقاً در پایان دهه اول خصوصاً که سریال‌های جدید به آنتن نمی‌آیند دوباره نوستالژی‌ها پربیننده خواهند شد. یکی از برنامه‌هایی هم که همیشه مخاطب داشته و کماکان تقویت می‌شود، "مخاطب خاص" که این شب‌ها با ساختار جدید و متفاوتی پخش می‌شود.
همیشه یکی از نکاتی که کارشناسان و منتقدین آن را نقطه ضعف دانسته‌اند آثار هنری به ویژه سریال‌هایی که مضامین محرمی و عاشورایی داشته باشند نمی‌پردازند و همچنان تلویزیون دچار فقر فرهنگی است؛ باید دید "زمین گرم" سعید نعمت‌الله و "بوم و بانو" سعید سلطانی می‌توانند جلوی تشدید این فقر و ضعف را بگیرند و یا کماکان شاهدِ سریال‌هایی خواهیم بود که هیچ ربطی به مناسبت پخش شده ندارند.
"بوم و بانو"، "شب دهم" می‌شود؟!
مثلِ رمضان و نوروز و چند مناسبت دیگر که تلویزیون نتوانسته متناسب با آن ایام، سریال پخش کند. بسیاری "بوم و بانو" را شبیه به "شب دهم" دانسته‌اند، "زمین گرم" در خلاصه داستانش اعلام کرده که درامی سنگین با پس زمینه‌های مذهبی؛ باید منتظر بمانیم و در موقعیت پخش به تحلیل جزئیات و بررسی لحظات این سریال‌ها بپردازیم.
شوخی‌های مجازی با "مختارنامه"
کارشناسان مذهبی تلویزیون حتماً واقف‌اند که هزاران سوژه در ارتباط با عاشورا و محرم وجود دارد که رسانه‌ملی می‌تواند به آنها بپردازد. مخصوصاً زمانی که بیش از هر موقعیت دیگری مخاطب به این مفاهیم نیازمند است. معمولاً شبکه‌های مختلف سیما چه در رمضان و چه محرم عمدتاً به تکرار ساخته‌های سالیان قبل می‌پردازند که در کنار همه شوخی‌های مجازی که با این نوستالژی‌ها خصوصاً "مختارنامه" می‌شود بعضاً بسیاری از مخاطبین علاقه‌مند به دیدنِ مجدد این سریال تلویزیونی‌اند و البته به لحاظ تخصصی هم شدت تکرار پخش در اکثر مواقع باعث می‌شود آن اثر، جذابیت‌های خودش را به هنگامه پخش‌های مجدد از بدهد.
به برنامه‌ها و سریال‌های عاشورایی نیاز داریم
لازم است بیش از اینها کارگردانان جوان و خلاق مورد حمایت قرار بگیرند تا در کنار کاربلدها، مضامین عاشورایی را در قالب فیلم و سریال به نمایش درآورند. اتفاقات دیروز و امروز جامعه می‌تواند در قالب‌های حسینیان، یزیدیان و زینبیان به برنامه و سریال تبدیل شوند. اینها مواردی است که پیوسته مورد غفلت واقع شده و سبب شده تا مخاطبان تلویزیون به ویژه نسل جوان علاوه بر اینکه از اطلاعات کافی و کامل درباره تاریخ مذهبی کشور بی‌بهره بمانند و نتوانند پیوندی مناسب میان مضامین دینی و آموزه‌های مذهبی با اوضاع روز جامعه ایران برقرار کنند.
لازمه فرهنگسازی و حفظ فرهنگ ایران اسلامی تولید برنامه‌هایی در راستای حفظ ارزش‌ها و اشاعه دستاوردهای فرهنگی، ملی و دینی و مذهبی است که باید در دستور کار تلویزیون و در اولویت تولیدات‌شان قرار بگیرد. به تعبیر جواد گلی یکی از کارشناسان مذهبی شناخته شده تلویزیون به فقدان یک مغز متفکر برای اندیشیدن به سیاست مدون و استراتژی ساخت برنامه‌ها و سریال‌های مذهبی اشاره دارد.
حلقه مفقوده در سریال‌ها و برنامه‌های مذهبی
این کارشناس همچنین در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری تسنیم گفته است: یکی از نکات دیگر که به عنوان حلقه مفقوده در حوزه برنامه‌سازی و سریال‌سازی‌های مذهبی دیده می‌شود به فقدان تحقیق و مطالعه لازم در این حوزه برمی‌گردد. یکی از مسائلی که همیشه در تلویزیون مورد توجه بوده، مفهوم امر به معروف و نهی از منکر است، مفهومی که جزو مهم‌ترین‌ها در قیام عاشورا و در رفتار امام حسین(ع) به چشم می‌آید.
امام حسین(ع) مفهوم امر به معروف و نهی از منکر را به عنوان رفتار اصلی و موضوع مهمِ مبارزه و قیام عاشورا مطرح می‌کنند؛ اما تا به حال در تلویزیون ندیده‌ایم که به صورت عمیق و مطالعه‌شده روی این مفهوم کار کنند؛ تقریباً این اتفاق نیفتاده است، زیرا امر به معروف و نهی از منکر قبل از تبدیل به یک مفهوم قابل نمایش، نیازمند آن است که در رابطه با آن مطالعه‌های دقیقی شود.
چرا "صاحبدلان" و "او یک فرشته بود" پرمخاطب شدند؟
او همچنین اشاره کرده است: برخی فکر می‌کنند سریال‌های مذهبی مثل "اغما" "روز حسرت" و "صاحبدلان" و یا سریال‌هایی مثل "کمکم‌کن" و "او یک فرشته بود" خیلی کارهای عجیب و غریبی در دوره‌های خودشان بودند و دنبال آن‌اند چرا آن‌قدر پرمخاطب شدند؟ تنها کاری که این سریال‌ها انجام دادند و به موفقیت رسیدند این بود که یک حدیث یا مفهوم مذهبی را در مسیر درست و صحیح، پایش، پردازش و تفسیر کردند.
گپ و گفتی با کارشناس رسانه
حسین سلطان‌محمدی در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری تسنیم اعتقاد دارد در هر کشور و هر آئینی، مناسبت و رویدادهایی‌اند که ماندگارند و سالها برای یادآوری آن، به هر روشی، اقدام می‌کنند. از مناسبت‌های سیاسی و تاریخی گرفته تا مناسبت نظامی و سایر مناسبت‌ها. ایران ما هم، مثل هر جامعه زنده‌ای، واجد چنین رویدادها و مناسبت‌هاست. حالا نفس وجود مناسبت و یادآوری مطرح نیست، بلکه بهره‌برداری از این نوع رویدادها برای تقویت فرهنگی و اندیشه‌ای آحاد جامعه مهم‌تر است.
به این افق رو کردیم؛ الاسلام یعلو و لا یعلی علیه
این کارشناس رسانه به این نکته اشاره کرد که "با بهره‌گیری از نمادهایی چون عاشورا و عاشوراییان، در کربلای جنگ‌هایمان، با قدرت ایستادیم و به این افق رو کردیم"، تصریح کرد: هر جامعه‌ای از این رویدادها برای تعالی و بالندگی نسل‌های خود بهره می‌گیرد و دستاورد این یادآوری‌ها را در پیشرفت اجتماع به منصه ظهور می‌رساند. روز استقلال در هر کشوری که چنین مناسبتی دارد، سالروز انقلاب، رخدادهای مذهبی، پیروزی در جنگ‌ها و مانند آن، از جمله این مناسبت‌ها است. در ایران، حس وطن‌دوستی با حس مذهب‌گرایی و دین‌باوری، عجین است. برای همین، رویدادهای ما واجد همه این ابعاد است. ما با بهره‌گیری از اندیشه دینی، انقلاب کردیم و با بهره‌گیری از نمادهایی چون عاشورا و عاشوراییان، در کربلای جنگ‌هایمان، با قدرت ایستادیم و به این افق رو کردیم که "الاسلام یعلو و لا یعلی علیه".
وی افزود: در این مسیر، فراتر از مذهب شیعه، همه ملل مسلمان را به همراهی فراخواندیم. همین اندیشه قدرتمند دینی، به پیشبرد جامعه ما کمک کرده و کمک خواهد کرد. بنابراین، نیازمندیم در تحول اجتماعی و چرخش روزگار و پیشرفت فناوری، این اندیشه پیش برنده را بازیابی، بازسازی و بازآفرینی کرده و شعله درونی دینی را برافروخته نگه داریم.
سایه کرونا بر اجتماعات مذهبی
سلطان‌محمدی با اشاره سایه کرونا بر اجتماعات مذهبی، خاطرنشان کرد: اکنون به چرخش سالانه محرم و رویداد برجسته آن، واقعه کربلا و عاشوراییان رسیده‌ایم و آن هم در دوره‌ای از زندگی که شرایط ناشی از شیوع کرونا، قاعده سنتی اجتماعات مذهبی را تحت تأثیر قرار داده و ما بیش از پیش، به ابزارهای دیگری چون بازسازی تصویری یا بازیابی مفهومی واقعه عاشورا نیازمند شده‌ایم. و در این راه، تلویزیون و حتی سینما، اولویت نخست را دارند. ساختارهایی که می‌تواند هم به بازسازی رویداد پرداخته و هم مفهوم اندیشه‌ای رویداد را در روایت‌هایی، به بیینده، منتقل کند و آنان را به فکر بیندازد که اندیشه متعالی موجود در حماسه کربلا، در زندگی امروزی، چه تجسمی می‌تواند داشته باشد. یعنی آیا "هل من ناصر ینصرنی"، "هل من معین یعیننی"، "ان کان دین محمد لم یستقم الا بقتلی، فیا سیوف خذینی"، "والله ان قطعتموا یمینی، انی احامی ابدا عن دینی"، و مانند اینها را می‌توانیم در قرن بیست و یکم میلادی، در قرن پانزدهم قمری و انتهای قرن چهاردهم شمسی، به تصویر کشیده و مفهوم امروزی را بر بنیان این اندیشه، بنمایانیم یا نه.
"مختارنامه" امیدوارکننده
این کارشناس رسانه درباره کاستی‌ها و امیدواری با "مختارنامه"، گفت: بررسی آنچه در دنیای تصویری ما در این موضوع رخ داده، نشان از کاستی‌های بسیار دارد. به زبان امروزی، اندک موردی که توانسته در دنیای انباشته از زورگویی دولت‌های بزرگ، مردم تحت فشار را به پیروزی امیدوار کند، مجموعه "مختارنامه" بوده است و بس. یعنی یادآوری چنین شخصیتی، توانسته به دشمنان دینی بفهماند که در هر دوره‌ای، "جیش محمد قادمون". بر این مبناست که بعد از دوران 8 سال دفاع مقدس، ما به پدیده مدافع حرم و البته بالاتر از آن، "مقاومت" و بخش‌های گوناگون آن رسیده‌ایم. گویی صحنه فتح مکه در حال شکل‌گیری است که از هر سوی، بخشی از جامعه اسلامی آن، آمدند و در اجتماع یکپارچه، مکه را فتح کردند و از لوث وجود مشرکان آن زمان، پاک کردند.
آثار انگشت‌شمار عاشورایی
وی با اشاره به انگشت‌شمار بودن آثار عاشورایی، خاطرنشان کرد: رخدادی که در زمانه فعلی، برای مکه و بیت‌المقدس، انتظار داریم و بتدریج گروه‌های گوناگون پیوسته به جنبش مقاومت از بالا و پایین جغرافیای منطقه‌ای، در حال تقویت و توسعه و پیشروی به سوی این اندیشه‌اند. در چنین معرکه‌ای است که تصویرسازی تلویزیونی و سینمایی ما باید توسعه یافته و از جدل‌های مقطعی در باب تصویرسازی چهره، عبور کرده و به مفهوم بیندیشند. متأسفانه ما حتی در باب رویداد معاصری چون حماسه دفاع مقدس هم ناخواسته به دفاع درباره علت تداوم دفاع در آن سالها رسیده‌ایم. درباره محرم هم که داستان‌های امروزی چه از نوع بازسازی رویداد همچون "رستاخیز" و "مختارنامه"، و چه داستان‌هایی که مفاهیم ماهوی محرم و عاشورا را در خود داشته باشد، به انگشت شمار آثار می‌توان اشاره کرد و حتی آثار سینمایی مانند "شبی که ماه کامل شد" را، با پرهیز سازنده‌اش از بیان اینکه فیلمی درباره امثال ریگی، دست نشانده حکومت‌های استعماری برای مبارزه با جمهوری اسلامی ساخته، و گفتن اینکه من داستانی درباره احوالات آن دختر یا زن ساخته‌ام، می‌توان نمونه‌ای نارسا در بیان اندیشه عاشورایی دفاع از مظلوم دانست.
تلویزیون در پشتِ "مختارنامه" پنهان شده!
سلطان‌محمدی با اشاره به اینکه تلویزیون سالها است پشت تنها اثر قدرتمند این حوزه یعنی "مختارنامه" پنهان شده، تأکید کرد: سازندگان آثار تصویری در تلویزیون نیز سالها است پشت تنها اثر قدرتمند این حوزه یعنی سریال "مختارنامه" پنهان شده‌اند و داستان‌هایی نه چندان قوی و مفهومی تحویل بیننده می‌دهند یا به ساده‌ترین روش، به ضبط و پخش برنامه‌های مرثیه‌سرایی و عزاداری یا سخنرانی می‌پردازند. اما همه غافل از آنند که ما نیازمند حضور پرقدرت در عرصه تصویریم، چه تصویر کوتاه مدت و چه بلندمدت، چه سریال و چه فیلم سینمایی.
چرا سریال‌های مذهبی را عجله‌ای می‌سازند؟
یکی از مشکلات دیگر در عرصه سریال‌سازی‌های مناسبتی را محمود پاک‌نیت بازیگر سریال "شب دهم"، در عجله‌ای و شتاب‌زده ساختن می‌داند. چرا که او معتقد است "شب دهم" با سرعت سریال‌های امروزی ساخته نشدند و پیش‌تولیدهای چند ماهه داشتند. پاک‌نیت در جریان گپ و گفت با خبرنگار خبرگزاری تسنیم، اعتقاد دارد: صداوسیما باید از فیلمنامه‌نویسان حمایت کند. قطعاً فیلمنامه‌نویسان خوب فراوان‌اند اما آنها هم برای گذران زندگی خود کار می‌کنند و باید تأمین باشند تا بتوانند خوب بنویسند. نباید کارها را به سرعت و به شکل مناسبتی تنها چند ماه قبل از یک مناسبت به افراد بسپاریم تا روند نگارش، کارگردانی، تولید و... با سرعت بالا به نتیجه برسد.
چرا برنامه‌های مذهبی به کلیشه می‌روند؟
مجید یراق‌بافان مجری برنامه‌های معارفی تلویزیون در خصوص مشکل برنامه‌سازی‌های مذهبی گفت: ما در حوزه برنامه‌های معارفی باید یک نوآوری‌هایی داشته باشیم که اگر یک شب عید غدیر می‌شود آقا و خانم بازیگر به شبکه دو می‌آید و جشن مشابهی با لوکیشن و رنگ‌آمیزی دیگری در شبکه دیگر است؛ این را موافقم. چرا این اتفاق می‌افتد باید درباره آن فکر کنیم. یکی از علل آن این است شاید ما یک مقداری تنبلیم؛ یعنی حوصله فکر کردن و کار سخت کردن نداریم.
وی افزود: اساساً جامعه ما، جامعه تنبلی شده و البته از ویژگی‌های جامعه مدرن است. مدرنینته تنبلی را برای انسان مدرن به همراه آورده و به لذت‌گرایی و سطحی‌نگری برمی‌گردد؛ این مسائل به حوزه برنامه‌سازی تلویزیون هم تسرّی پیدا کرده است. افراد بعضاً خیلی اهل سختی‌کشیدن در فکر کردن، طرح‌ریزی و حتی اجرا ندارند.
یراق‌بافان با اشاره به اینکه باید نقشه راهی ترسیم شود، خاطرنشان کرد: خیلی قبل‌تر از اینها را باید شروع کنیم و خیلی از هدف‌گیری‌ها باید انجام شود؛ چه برنامه‌هایی طراحی کنیم و چه نقشه راهی را ترسیم کنیم. خیلی سطحی‌تر رفتار کنیم و به لایه‌های رویین را بپردازیم از آن رسالت‌ها، خط‌کشی‌ها و مرزبندی‌ها فاصله گرفته می‌شود. این مسائل را در گام‌های اول باید درست کنیم، حتماً در پیشبرد اهداف موفق‌تر و مؤثرتر، کارها جلو می‌رود.
انتهای پیام/
