برگی از تاریخ محرم در خراسان رضوی / وقتی رژیم پهلوی از برگزاری مراسمات مذهبی هراس داشت

به گزارش خبرگزاری تسنیم از مشهدمقدس، محرم سال 1357 انقلابیون در کل کشور توانسته بودند نفس‌های رژیم پهلوی را به شماره بیاندازند. در این بین علمای شهر سبزوار این فرصت را مغتنم شمرده و با اعزام طلاب به روستاهای اطراف جهت روشنگری و آگاه سازی مردم، گامی بلند در پیروزی نهضت اسلامی برداشتند. در این زمینه در کتاب «انقلاب اسلامی در سبزوار» آمده است:

«در سال 1357 مصادف با محرم‌الحرام 1399، تظاهرات و اعتراض‌ها به‌نحو چشمگیری افزایش یافت. بنابر گزارش روزنامه‌ها: «این حرکت‌ها نشان از مخالفت‌های گسترده با حکومت استبدادی شاه داشت. در تظاهرات‌های مذهبی و سیاسی کشور در ماه‌های اخیر 1100 نفر کشته شده بودند و این درحالی بود که شمار کشته‌شدگان و زخمی‌‌ها رو به افزایش بود.»

بنابر همان گزارش، صنایع و کارخانجات دچار رکود شده بود. کارکنان بخش نیرو در پی اعتصاب سراسری خواستار پایان حکومت نظامی، آزادشدن همه‌ی زندانیان سیاسی و بازگشت امام به کشور شده بودند. قشر بازاری، که بنابر درخواست رهبران دینی خود مغازه‌‌ها را دائر کرده بودند، اعلام کردند که چنانچه وضعیت به همین منوال بگذرد، مجدداً اعتصاب خواهند کرد. اعتصاب مطبوعات که از چندی قبل در اعتراض به سانسور آغاز شده بود وارد چهارمین روز خود شد...»

ترس رژیم از برگزاری مراسمات مذهبی

در ماه محرم، ماهی که یادآور حماسه‌ خونین کربلا و شهادت اباعبدالله‌الحسین (ع) و یارانش بود، شور و هیجان عجیبی شهرها و روستاها را فرامی‌‌گرفت؛ هیجانی که رژیم از آن هراس داشت، رژیم سعی کرد قبل از فرارسیدن محرم با فراهم کردن تمهیداتی عزاداری‌ها و سوگواری‌ها را کنترل کند. بنابر همین سیاست بود که برپایی هرگونه عزاداری را منوط به کسب مجوز از شهربانی کرد.

هر واعظ یا سخنرانی که بنابر دعوت روحانیان یا صنف و گروهی برای سخنرانی دعوت می‌‌شد، می‌‌بایست با رفتن به شهربانی تعهد می‌داد تا فقط درباره‌ی موضوعات مذهبی سخن بگوید و از هرگونه سخنی علیه مصالح ملی و شخص اعلیحضرت به‌شدت اجتناب کند. این درحالی بود که دعوت‌کننده قبل از دعوت از واعظ و سخنرانی از سوی شهربانی بازجویی می‌شد که اولاً واعظ مدعو کیست؟ و حتی تهدید می‌‌شد که چنانچه روی منبر سخنانی خلاف ایراد کند، وی مسئول است و مجازات سختی در انتظارش خواهد بود.

علاوه بر این‌‌گونه امور، در مجالس سخنرانی، مأموران شهربانی با لباس شخصی حضور داشتند و رئوس مطالب را یاداشت می‌‌کردند. علاوه بر این، نسخه‌ای از نوار کاست ضبط ‌شده‌ هر شب پس از سخنرانی، تحویل شهربانی می‌شد تا اگر سخنران مطالبی غیر از آنچه باید می‌گفت بیان کرده بود از ادامه‌ سخنرانی وی در شب‌های بعد ممانعت شود.

اعزام مبلغ به روستاها

در ماه محرم، روحانیون سبزوار در حرکتی سنجیده و ازپیش‌تعیین‌شده تصمیم گرفتند به‌منظور احیای شعائر اسلامی و افزایش آگاهی مردم روستاها شمار بسیاری مبلّغ را، که اغلب طلاب جوان بودند، برای تبلیغ به روستاهای مجاور اعزام کنند. تا پیش از این، ارتباط روستاها با شهر بسیار اندک بود و درموقع لزوم برای تأمین مایحتاج زندگی این ارتباط صورت می‌‌گرفت. 

چه‌بسا از روستاهایی که از مرکز شهر دورافتاده بودند، ماه‌ها کسی به شهر مسافرت نمی‌کرد. در برخی از روستاها، حتی مردم از نظر آگاهی درباره‌ مسائل شرعی نیز نیازمند کمک‌رسانی بودند. این عوامل سبب شد حجت‌اسلام سیدمحمدحسن علوی و سیدفخرالدین افقهی، که رهبری مردم را در سبزوار عهده‌دار بودند، با اعزام مُبَلّغ و پرداخت همه‌ی هزینه‌‌ رفت‌وآمد آنان حرکت جدیدی را در پیشبرد روند انقلاب آغاز کنند. در گزارش ارسال‌شده‌ شیخان، رئیس ساواک خراسان، به فرماندهی ناحیه‌ ژاندارمری آن استان آمده است:

 «اطلاعات واصله حاکی است که اکثر شب‌ها روحانیان و طلبه‌‌های سبزوار به اتفاق چهارصد یا پانصد نفر از اهالی شهر به قراء و روستاهای اطراف شهر، عزیمت و در آنجا اقدام به سخنرانی و تحریک روستاییان می‌‌نمایند.» در ادامه‌ی این گزارش از ژاندارمری خواسته شده بود برای ممانعت از تحریک روستاییان بـه یگان‌های مربوط آموزش‌‌های لازم و کافی برای جلوگیری از تشکیل چنین اجتماعاتی داده شود.

در گزارش دیگری که مجدداً شیخان درخصوص اوضاع شهرهای استان مخابره کرده بود، پس از ذکر حوادث اتفاق ‌افتاده در برخی از شهرهای استان این چنین ذکر شده بود: «حدود چهارصد نفر از طلاب به منظور تبلیغات به دهات سبزوار اعزام شدند تا به نحو مقتضی روستاییان را علیه دولت بدبین کند».

به‌هرحال، با تمهیدات روحانیان سبزوار ارتباط بین مرکز شهر و روستاها فراهم شد. گزارش‌ها بیانگر آن است که در همان روزهای اول محرم، مبلغان به بیشتر روستاها اعزام شدند؛ بنابر دعوت برخی از اهالی روستای نامن از سیدفخرالدین افقهی، نامبرده در سوم محرم، به همراه شمار فراوانی از مردم سبزوار به روستای مزبور عزیمت و در مسجد جامع درخصوص دشمنان دین، اسلام و آزادی سخنرانی کرد. سخنان نامبرده باعث شد تا حضار شعارهایی علیه رژیم سر دهند و درگیری‌های جزئی بین موافقان و مخالفان صورت گیرد.

در برخی از روستاها که مسافت چندانی با مراکز بخش و شهر نداشت گاهی اهالی برای شنیدن سخنان مذهبی به شهر می‌رفتند. البته حضور این عده گاه به دعوا و درگیری‌های شدید منجر می‌‌شد؛ چنان‌که در بازگشتِ تنی ‌چند از اهالی روستای زرق‌آباد از اسفراین، براثر توطئه‌‌ای که فرماندار، رئیس شهربانی و فرمانده ژاندارمری اسفراین از پیش طراحی کرده بودند، گروهی چماق‌به‌دست با سلاح‌های سرد به آنان حمله و به‌شدت آنان را مجروح ‌‌کردند. در این زمان، اتوبوس حامل اهالی روستای زرق‌آباد به اسفراین بازگشتند و فرماندار را گروگان ‌‌گرفتند تا در بازگشت آسیبی به آنان نرسد. در بازگشت آنان به سمت سبزوار نیروهـای ژاندارمری بـا حمله‌ی مجدد بـه اتوبوس، فرماندار اسفراین را آزاد کردند؛ امـا براثر درگیری به‌وجودآمده عده‌‌ای مجروح شدند. بنا بر این گزارش، در این درگیری‌ها حجت‌الاسلام سید محمدحسن علوی که بنابر دعوت مردم اسفراین قصد عزیمت بدانجا را داشت نیز براثر اصابت سنگ به پیشانی‌اش زخمی شد.

با وجود این مشقات، حضور مبلغان دینی در ماه محرم در روستاها تحولی بس شگرف ایجاد کرد. اگر در تظاهرات روزهای منتهی به پیروزی انقلاب در سبزوار شاهد حضور فعال شمار بسیاری از روستاییان بودیم، بی‌‌شک نتیجه‌ی همین تلاش‌ها بوده است. گزارش‌های ساواک خراسان حاکی از آن است که اعزام مُبَلِّغ  و وعاظ به روستاها فقط در شهر سبزوار نبوده، بلکه در بیشتر روستاهای استان این اتفاق افتاده است. در گزارش شیخان، رئیس ساواک خراسان، به نیابت تولیت آستان قدس رضوی درباره‌ی تأثیر این اقدام و راهکار مقابله با آن چنین آمده است:

«برابر اطلاع براثر تبلیغاتی که جامعه‌ی روحانیت از چندی پیش در روستاهای استان خراسان شروع نموده‌‌اند، افراد مذکور که اکثراً موافق دولت بوده‌‌اند نسبت به دولت بدبین و درنتیجه آنان جهت شرکت در تظاهرات ضدملی و میهنی دوشادوش همشهری‌های خود گروه ‌گروه به مراکز شهرها می‌‌آیند؛ علی‌هذا با توجه به اینکه اکثر روستاییان از سازمان شرکت‌های تعاونی وام دریافت نموده‌‌اند و تا حدودی سازمان مذکور نفوذ خوبی در بین آنان دارد، لذا پیشنهاد می‌‌گردد توسط عوامل سازمان مزبور درجهت تقویت حس میهن‌پرستی و شاه‌دوستی آنان هر چه زودتر اقداماتی به‌عمل آید...».

انتهای پیام/282/ش