موزه دفاع مقدس چه روایتی از جنگ دارد؟/ تفاوت روایت جنگ در موزه‌ها با راهیان نور| پرونده «روایت جنگ»

گروه تاریخ انقلاب خبرگزاری تسنیم - موزه انقلاب اسلامی و دفاع مقدس که تا چند سال پیش با عنوان باغ موزه دفاع مقدس و ترویج فرهنگ مقاومت شناخته می‌شد، یکی از بزرگترین موزه‌های کشور و موزه‌های جنگ در جهان است. این موزه در تپه‌های عباس‌آباد تهران و در همسایگی باغ کتاب، باغ هنر و پارک‌های طالقانی و آب و آتش قرار دارد و دسترسی به آن با مترو و خودرو آسان است. از این رو موزه انقلاب اسلامی و دفاع مقدس موقعیت بسیار مناسبی در تهران دارد و نیازی به فراهم آوردن امکانات و زیرساخت‌ها برای دسترسی به آن نیست.

طراحی و ساخت باغ موزه دفاع مقدس تهران در دوران شهرداری قالیباف انجام گرفت و در دوران ریاست قالیباف بر شهرداری تهران نیز افتتاح شد. موزه دفاع مقدس تهران پس از موزه‌های دفاع مقدس خرمشهر، کرمان و همدان، چهارمین موزه‌ جنگی بود که در کشور به بهره‌برداری رسید. موزه‌های دفاع مقدس کرمان و همدان با تلاش‌های سرداران شهید سلیمانی و همدانی، طراحی و ساخته شد.

موزه دفاع مقدس استان کرمان جزو اولین موزه‌های دفاع مقدس کشور است که با مدیریت سردار سلیمانی ساخته شد.

همزمان با فعالیت باغ موزه دفاع مقدس تهران، ستاد کل نیروهای مسلح اقدام به ساخت موزه انقلاب اسلامی و دفاع مقدس در جوار حرم مطهر امام خمینی (ره) با مسئولیت سردار مرتضی قربانی از فرماندهان دوران دفاع مقدس کرد. در این رابطه اقداماتی انجام و پروژه‌های تعریف شد، اما پس از تغییر ریاست ستاد کل، با هماهنگی این ستاد و شهرداری تهران و تایید رهبر انقلاب و با هدف کاهش هزینه‌ها، دو موزه ادغام و موزه جدید "موزه انقلاب اسلامی و دفاع مقدس" نام گرفت.

در ساختار جدید موزه، موضوعات انقلاب اسلامی، مقاومت و مدافعان حرم و استان تهران به محتوای موزه افزوده شد. زمین جنوب تهران که قرار بود، موزه ستاد کل نیروهای مسلح در آنجا ساخته شود، جهت امور میدانی و نمایشی موزه در نظر گرفته شد. رئیس ستاد کل نیروهای مسلح رئیس هیات امنای موزه، شهردار تهران نایب رئیس هیات‌ امنا و رئیس بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس، رئیس هیئت‌مدیره موزه شد. در واقع بدنه مدیریتی موزه به ترکیبی از فرماندهان نیروهای مسلح و مدیران شهرداری و همچنین برخی شخصیت‌های حقیقی و حقوقی تغییر یافت.

** موزه چه روایتی از جنگ دارد؟

مهمترین بخش موزه انقلاب اسلامی و دفاع مقدس، بخش سالنی و یا تالارهای موزه است که در این تالارها، جنگ ایران و عراق و دفاع مردم ایران روایت می‌شود. موزه در ابتدای شکل‌گیری با تالارهای اندکی آغاز به کار کرد، اما به تدریج هم به تعداد تالارها افزوده شد و هم تغییراتی در شکل تالارها و محتواهای آن، داده شد.

در یک نگاه کلی، در تالارهای موزه انقلاب اسلامی و دفاع مقدس به تمامی ابعاد دفاع مقدس از جمله تحولات پیش از آغاز جنگ و پیش از وقوع انقلاب اسلامی در ایران و عراق، چگونگی آغاز جنگ تحمیلی، عملیات‌های دفاع مقدس، مقطع پایان جنگ، نقش اقشار مختلف مردم در دفاع مقدس، نقش امام و رهبر انقلاب در دفاع مقدس، نقش سازمان‌های جهانی و کشورهای مختلف در جنگ تحمیلی، حماسه و معنویت، جنگ شهرها و جنگ نفتکش‌ها، بمباران‌های هوایی و شیمیایی، حملات موشکی، آثار جنگ بر زندگی مردم، آزادگان و جانبازان، شهدای برجسته جنگ، تجهیزات جنگی و دستاوردهای ملی و دفاعی دفاع مقدس پرداخته شده و تلاش شده با استفاده از هنرهای نمایشی، تجسمی، دیجیتالی و...، به نمایش گذاشتن تجهیزات و بازسازی برخی صحنه‌ها و اماکن تمامی این موضوعات روایت شود.

موزه انقلاب اسلامی و دفاع مقدس تهران علاوه بر اینکه روایتی پیروز و حماسی از جنگ دارد، اما به آسیب‌هایی که این جنگ به مردم و به خصوص جنگ‌زدگان وارد آورد، توجه کرده است.

سیر بازدید از تالارهای موزه، منطق تاریخی دارد و بر اساس تقدم و تاخر حوادث و اتفاقات است. تالار اول در رابطه با تاریخ ایران است و در آخرین تالار دستاوردهای دفاعی، ملی و هسته‌ای به نمایش گذاشته شده است. عناوین تالارها هم که به ترتیب «آستانه»، «حیرت و حقانیت»، «دفاع»، «آرامش و مقابله»، «شهادت»، «پیروزی» و «سرانجام» است، نشان دهنده سیر تاریخی تالارهاست. ضمن اینکه از عناوین تالارها می‌توان برداشت کرد که روایت این موزه از جنگ یک روایت پیروز و حماسی است، البته در بخش‌هایی از تالارهای مختلف به آسیب‌های جنگ و تاثیر آن بر زندگی مردم به خصوص مردم شهرهای مرزی و تحت حملات موشکی و هوایی پرداخته شده است.

از ابتدا تا انتهای بازدید از موزه، یک یا چند راوی، بازدیدکنندگان را همراهی می‌کنند. راویان موزه، بر خلاف راویان راهیان نور، آقایان و خانم‌های جوانی هستند که جنگ را احساسی و حماسی روایت نمی‌کنند و به شرح توصیفات و اتفاقات مربوط به هر تالار می‌پردازند و اگر بازدیدکنندگان سوالاتی داشته باشند، به سوالات آنان پاسخ خواهند داد. راویان برای آشنایی با دفاع مقدس، دوره‌های آموزشی و مطالعاتی متعددی زیرنظر پژوهشگران و فرماندهان جنگ ایران و عراق گذرانده‌اند. اگرچه روایان موزه لحن حماسی در روایت جنگ ندارند، اما چون محتوای برخی تالارها بر مبنای حماسه در جنگ است، مخاطبان برداشت حماسی از جنگ خواهند داشت. ضمن اینکه راویان لباس نظامی و بسیجی بر تن ندارند و با لباس رسمی (کت و شلوار و چادر) به روایت تالارها می‌پردازند.

روایت غالب در موزه، روایت پیروزی و حماسه است.

روایتی که تالارهای موزه و راویان آن از جنگ ارائه می‌کنند، یک روایت منطقی، کلی و بدون از اغراق و حاشیه از تحمیل جنگ بر مردم ایران، دفاع مقدس و دستاوردهای آن است. اگرچه در برخی تالارها همچون تالار "آرامش و مقابله" که به شرح دوره استراتژی تعقیب و تنبیه متجاوز می‌پردازد، جزئیات و اطلاعاتی ارائه شده اما در یک زمان مختصر و آن هم توسط یک بازدیدکننده عادی، امکان بهره‌برداری از آن اطلاعات وجود ندارد. موزه، مخاطبانِ ناآشنا به جنگ ایران و عراق را با کلیت جنگ و دفاع مقدس آشنا می‌کند، اما اگر مخاطب سوالات بسیاری در خصوص جنگ داشته باشد و راویان نتوانند به سوالات او پاسخ مناسب بدهند، باید به دنبال افراد و مراکز دیگری باشد که دسترسی به آن افراد و مراکز نیز تاحدودی غیرآسان است؛ البته مراکز و پژوهشگران بسیاری وجود دارند، اما برای عموم مردم شناخته شده نیستند.

** تفاوت روایت جنگ در موزه‌ها و راهیان نور

به طور کلی تفاوت عمده موزه‌های دفاع مقدس با مناطق راهیان نور در دو بخش قابل بررسی است. در راهیان نور، روایتی که از جنگ ارائه می‌شود، روایتی احساسی و حماسی است. بازدیدکنندگان نیز بیشتر با هدف زیارت و حس و حال معنوی آن به مناطق عملیاتی دوران دفاع مقدس سفر می‌کنند. البته در سال‌های گذشته و بر اساس سخنان رهبر انقلاب تلاش شده بازدیدها، بر مبنای "زیارت بامعرفت" باشد. اما در موزه‌ها، روایت جنگ غیراحساسی و سیاسی – تاریخی است، البته تلاش شده معنویت نیز در موزه‌ها وجود داشته باشد. تالار شهادت در موزه انقلاب اسلامی و دفاع مقدس که بازسازی ضریح‌های امام حسین (ع) و حضرت عباس (ع) است، بازدیدکنندگان را در حال و هوای خاصی قرار می‌دهد. این تالار چند سال پیش و با حضور فرماندهان دوران دفاع مقدس و مدیران شهری تهران افتتاح شد.

تالار شهادت در موزه انقلاب اسلامی و دفاع مقدس حس و حال معنوی به موزه داده و فضای موزه را تا حدودی به فضای راهیان نور نزدیک کرده است.

تفاوت دیگر موزه‌ها با راهیان نور بهره‌گیری واقعی و مجازی (نمایشی و تجسمی) از فضاهای فیزیکی دفاع مقدس است؛ در راهیان نور مخاطب با صحنه نبرد و عملیات‌ها و فضاهای فیزیکی دفاع مقدس همچون سنگر به صورت واقعی روبرو می‌شود، اما در موزه‌ها، همه چیز بازسازی شده و نمایشی است. البته بسیاری از تجهیزات جنگی که در موزه‌ها نگهداری می‌شود را در هیچ جای دیگری حتی در یادمان‌های راهیان نور نیز نمی‌توان پیدا کرد. در تالارهای "حیرت و حقانیت"، "دفاع"، "آرامش و مقابله" و "پیروزی" موزه هم بازسازی انجام گرفته و هم تجهیزات جنگی نادری به نمایش گذاشته شده است.

** معرفی جنگ در موزه به خارجی‌ها

اگرچه دسترسی به موزه برای مردم آسان است، اما در سال‌های گذشته بازدید از تالارهای این موزه چشمگیر نبوده است. از این رو پس از ادغام دو موزه، افزایش تعداد بازدیدکنندگان در دستور کار مدیریت جدید قرار گرفت و موزه در این راستا اقدام به انعقاد تفاهم‌نامه‌هایی با وزارت آموزش و پرورش و دیگر نهادها کرد. نتیجه آن تفاهم‌نامه‌ها این بود که تا پیش از شیوع ویروس کرونا و تعطیلی تالارهای موزه، هر روز تعداد بسیاری از دانش آموزان مدارس تهران از موزه بازدید می‌کردند و حضور آنان در موزه و محوطه آن به چشم می‌آمد.

موزه دفاع مقدس تهران از ابتدای شکل‌گیری علاوه بر بازدیدکنندگان داخلی، میزبان میهمانان و گروه‌های خارجی نیز بوده است. اساساً یکی از نقش‌ها و کارکردهای موزه‌های جنگ در کشورهای مختلف همچون موزه جنگ مسکو، معرفی مقاومت و پیروزی‌های مردم آن سرزمین به ملل دیگر است. از این رو موزه انقلاب اسلامی و دفاع مقدس که یک موزه ملی است، یک ماموریت بین‌المللی هم پیدا کرده و آن معرفی حماسه و پیروزی ایرانیان به میهمانان خارجی است.

بازدید رئیس ستاد ارتش ترکیه از موزه انقلاب اسلامی و دفاع مقدس - موزه برای بازدیدکنندگان خارجی راویانی به زبان‌های عربی و انگلیسی تربیت کرده است.

موزه در این رابطه تلاش داشته با رایزنی‌هایی میزبان توریست‌ها و حتی مقامات رسمی خارجی باشد. موزه در این راستا اقدام به تربیت راوی به زبان‌های عربی و انگلیسی هم کرده است. اما اینکه آن بازدیدها چه مقدار تاثیرگذار بوده و بازدیدکنندگان چه برداشتی از جنگ ایران و عراق دریافت کردند، نیازمند بررسی و ارزیابی است.

** فضاسازی بزرگترین موزه جنگ ایران چگونه است؟

علاوه بر تالارها در فضای محیطی موزه نیز تجهیزات و آثاری از سال‌های دفاع مقدس و پس از آن به نمایش درآمده است. عمده تجهیزاتی که در فضای محیطی موزه انقلاب اسلامی و دفاع مقدس به نمایش درآمده است، مربوط به تجهیزات و تسلیحات سنگین است که امکان نمایش آن در تالارها نیست. این تجهیزات و تسلیحات تانک‌ها، نفربرها، خودروهای نظامی، خمپاره‌اندازها، توپ‌ها و بالگردها هستند. ماکت‌های جنگنده‌ها، موشک‌های بالستیک و فضاپیما‌ و ناوشکن‌های ایرانی نیز در فضای محیطی این موزه به نمایش گذاشته شده است که شکل و نمای جذابی را به اراضی عباس آباد داده است.

فضاسازی میدانی موزه دفاع مقدس با تجهیزات و تسلیحات نظامی، برای مخاطبان جذابیت خاصی دارد.

در فضای محیطی موزه سردیس‌هایی از فرماندهان شهید دوران دفاع مقدس نیز نصب شده است. خودروهای شهدای هسته‌ای نیز در این موزه به نمایش گذاشته شده است. امکانات عمومی این موزه همچون صندلی‌ها نیز به شکل‌های نظامی و دفاعی طراحی و ساخته شده است. صندلی‌ها در این موزه یا شکل جعبه مهمات دارد یا اینکه شکل شنی‌های تانک است.

یک بخش دیگر از این موزه که در قسمت شمالی آن و در نزدیکی درب ورودی از سمت مترو شهید حقانی قرار دارد، مسجد جامع خرمشهر است. مسجد موزه، به مانند طراحی و معماری مسجد جامع خرمشهر که در مقاومت 34 روزه خرمشهر و در سال‌های دفاع مقدس مرکز فرماندهی، مقاومت و پشتیبانی بود، طراحی و ساخته شده است.

** روایت جبهه مقاومت و دفاع از حرم در موزه

در سال‌های گذشته و در بخش جنوبی موزه، ساختمان گنبدی ساخته شد که سراسرنما (پانوراما) نام دارد. در سراسرنما دفاع مقدس، حماسه فتح خرمشهر و عملیات بیت‌المقدس با بهره‌گیری از هنرهای تصویری روایت شده بود. اما پس از ادغام و افزوده شدن بخش‌های انقلاب اسلامی، تهران و مقاومت و مدافعان حرم به این موزه، سراسرنما به موضوع مقاومت و مدافعان حرم اختصاص یافت.

سراسرنمای مقاومت چندی پیش با همکاری نیروی قدس سپاه به افتتاح و از هفته دفاع مقدس سال جاری عموم مردم می‌توانند از آن بازدید کنند. 

پس از شهادت سردار سلیمانی و با همکاری نیروی قدس سپاه، سراسرنما مقاومت شهید سلیمانی با حضور فرماندهان ارشد نیروهای مسلح به صورت نمایشگاهی رونمایی شد. ماشین‌های انتحاری داعش هم که سال گذشته در محوطه موزه انقلاب اسلامی و دفاع مقدس به نمایش درآمده بود، به داخل این سراسرنما انتقال یافت و در روزهای گذشته و همزمان با هفته دفاع مقدس سراسرنما به صورت موزه‌ای بازگشایی شد و عموم مردم می‌توانند از آن بازدید کنند.

** روایت مکتوب علاوه بر روایت بصری

موزه انقلاب اسلامی و دفاع مقدس علاوه بر روایت نمایشی و هنری از دفاع مقدس و مقاومت، اقدامات دیگری نیز در راستای تدوین تاریخ جنگ ایران و عراق و نشر آن انجام می‌دهد. کتابخانه تخصصی شهید سوداگر اگرچه در سال‌های گذشته افتتاح شده و عمری کمتر از کتابخانه جنگ حوزه هنری دارد، اما آرشیو بسیار خوبی از کتاب‌ها، مجلات، پایان‌نامه‌ها، مستندها و نرم‌افزارهای حوزه دفاع مقدس و مقاومت دارد. دسترسی به کتاب‌های این کتابخانه نیز بسیار آسان شده است و با یک جستجوی اینترنتی در سایت کتابخانه و تماس می‌توان، کتاب را در منزل دریافت کرد. در مخزن این کتابخانه اسناد جنگِ وزارت اطلاعات نیز وجود دارد که البته دسترسی و بهره‌برداری از آن نیازمند مجوز است. این کتابخانه البته سالن مطالعه خوب و مناسبی هم دارد که بیشتر مورد استفاده دانشجویان و دانش‌آموزان پشت کنکوری قرار می‌گیرد.

کتابخانه شهید سوداگر موزه علی‌رغم اینکه عمر کوتاه‌تری نسبت به کتابخانه جنگ حوزه هنری دارد، اما از آرشیو غنی‌تری برخوردار است.

موزه در حوزه تدوین تاریخ جنگ اقدام به برگزاری جلسات تاریخ شفاهی کرده است که بیشتر این جلسات مربوط به نقش بخش‌های مختلف همچون لجستیک نیروی زمینی ارتش در دفاع مقدس است. تفاوت تدوین تاریخ شفاهی موزه با مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس این است که تاریخ شفاهی در مرکز بر مبنای اسناد و فرمانده محور است، اما تاریخ شفاهی در موزه به نظر نمی‌رسد برمبنای اسناد باشد و بیشتر نقش‌ محور است.

همچنین موزه اقدام به انتشار کتاب در حوزه انقلاب اسلامی، دفاع مقدس و مقاومت می‌کند. اگرچه تاکنون نزدیک به 100 عنوان کتاب توسط موزه منتشر شده و آماده انتشار است، اما کتاب‌های منتشر شده توسط موزه کمتر شناخته شده‌اند و تنها کتاب "خورشید در سایه؛ عماد مغنیه" این موزه است که مورد استقبال مخاطبانِ بازارِ کتاب قرار گرفت و رهبر انقلاب بر آن امضا کردند.

تولید آثار هنری و نمایشی، تولید آثار تلویزیونی، حمایت از پایان‌نامه‌های دانشجویی، انتشار ماهنامه سرو و میزبانی از برگزاری مراسم‌های دفاعی مقدسی به دلیل برخورداری از تالارهای خلیج‌فارس و هویزه نیز از دیگر اقدامات موزه است.

** روایت موزه از جنگ ملی است

 علاوه بر تهران، در استان‌های دیگر و حتی در برخی استان‌ها همچون استان خوزستان چند موزه ساخته شده و یا در حال ساخت است. آن موزه‌ها، موزه‌های استانی هستند و به عنوان "موزه و مرکز فرهنگی دفاع مقدس" شناخته می‌شوند. ماموریت آن موزه‌ها استانی و در واقع نقش مردم و یگان‌های نظامی آن استان در دفاع مقدس را به نمایش گذاشته است، اما موزه انقلاب اسلامی و دفاع مقدس ماموریت ملی دارد.

چند روز پیش و در چهل سالگی آغاز دفاع مقدس، هشت موزه دفاع مقدس در چند استان کشور افتتاح شد که موزه دفاع مقدس آبادان یکی از آنان است. قرار است تا پایان سال 1404 تمامی استان‌ها در کشور حداقل یک موزه داشته باشند.

این موزه علاوه بر موضوع دفاع مقدس، در حوزه مقاومت و مدافعان حرم، استان تهران و انقلاب اسلامی ماموریت دارد. سراسرنمای مقاومت شهید سلیمانی با هدف پوشش ماموریت مقاومت و مدافعان حرم ایجاد شد، اما در رابطه با انقلاب اسلامی و استان تهران هنوز اقدامات موزه منجر به تولید آثار مشخص و چشمگیر همچون سراسرنمای مقاومت نشده است.

انتهای پیام/