گفت‌وگو با رئیس سازمان زندان‌ها؛ نمی‌توانیم ادعا کنیم وجود اقلام ممنوعه در زندان‌ها را به صفر رسانده‌ایم/ورود جهادی‌ها یا خصوصی‌سازی زندان‌ها؟/ساختن زندان صرفا به معنای توسعه فیزیکی نیست

به گزارش خبرنگار قضائی خبرگزاری تسنیم، ماهیت "زندان" واژه ترسناکی که حتی فکر کردن به آن ذهن را آشفته و روان را آزرده می‌سازد و واقعیت انکارناپذیر جهان در تمام دوره‌های تاریخی آن بوده است. هرچند در سال‌های اخیر چه در ایران و چه در کشورهای دیگر از یک سو برای نشان دادن رعایت اصول حقوق بشر و حقوق زندانی و از سوی دیگر برای نشان دادن راحتی زندانیان و از بین رفتن ماهیت حبس، آن را به هتل هم تعبیر کرده‌اند.

در دوره‌هایی از تاریح بشر، زندان ابزاری برای تداوم و گسترش استبداد و ظلم بود و در دوره‌هایی، امکانی برای تنبیه گردن‌کشان و قانون‌شکنان و در دوره‌های اخیرتر، ابزاری برای تحقق عدالت اجتماعی. تاریخ ایران هم پر است از کارکردهای چندگانه زندان که در فولکلورها و داستان‌ها و اشعار، سینه به سینه نقل شده‌اند.

آزمون و خطا در امر زندان‌داری و زندان‌بانی از اواخر سلسله قاجاریه آغاز شد و در دوران پهلوی ادامه یافت تا اینکه  چهره‌های انقلابی و مسئولان رده اول جمهوری اسلامی که تقریباً تمامی آنها طعم زندان و زندانی بودن را چشیده بودند، تجربیات خود را در طبق اخلاص گذاشتند و سبک جدیدی از زندان‌بانی در تراز جمهوری اسلامی را معرفی کردند. از جمله این مسئولان زندانی دوران پهلوی، مرحوم شهید لاجوردی بود که در دل انقلاب اسلامی، انقلابی در عرصه زندان‌داری و زندان‌بانی ایجاد کرد.

کشور ایران به‌واسطه تئوری سیاسی حاکم بر آن، اسلامی شدن تمام تفکرات، مدیریت و تمام ابعاد روند حاکم بر زندان را مورد تأکید قرار داده است و تلاش کرده تا مسیر اصولی تعریف شده بر این حضور را بدون توجه به انتقادات مغرضانه و زخم زبان‌های معاندانه طی کند هر چند تا رسیدن به آن هدف نهایی، راه زیادی در پیش دارد. حالا میراث 42 ساله زندان‌بانی برخاسته از اندیشه اسلامی نظام سیاسی کشور، به محمدمهدی حاج‌محمدی رسیده است که از تیرماه گذشته رئیس سازمان زندان‌های کشور است.

قصد آن را داشتیم تا با انجام گفت‌وگویی مفصل، رئیس جدید را بشناسیم و با برنامه‌ها و روحیات او آشنا شویم. فرصت دیدار در نخستین روزهای شهریور مهیا شد. به محل دفترش در همسایگی زندان اوین رفتیم. با سؤالات پرشماری که پاسخ تمام آنها را برای تنویر افکار عمومی و دادن جواب به پرسش‌های ایجاد شده در اذهان جامعه می‌خواستیم. در حقیقت تحرک وصف‌ناپذیر برخی رسانه‌هایی که فارسی‌زبان هستند اما ریشه در جایی غیر از ایران دارند، ما را بیشتر تحریک می‌کرد تا همچنان سؤال بپرسیم و پاسخ دریافت کنیم.  متن این مصاحبه را در ذیل می‌خوانید.

آمار بالای بازگشت به زندان دلایل متعددی دارد نه صرفا سازمان زندان‌ها یا قوه قضائیه

تسنیم: نرخ بازگشت به زندان­ها در حال حاضر به مرز 50 درصد رسیده است؛ چرا با وجود اقدامات سازمان زندان­ها از جمله سوادآموزی و مهارت‌آمـوزی‌ها در حوزه‌های مختلف، نـرخ بازگشت بالاست؟ مشکل از ضعف آموزش‌ها در زندان است یا شرایط بیرون جامعه زمینه‌ساز چنین نرخی می‌شود؟

ابتدا باید این نکته را عرض کنم این نحوه بیان آمار درست نیست. موضوع اصلاً نباید مقایسه‌ای باشد و یا ناظر به عملکرد زندان‌ها باشد. زندانی محصول زندان یا قوه‌ قضائیه نیست. زندانی در جامعه تولید می‌شود و زندان‌ها نقشی در این باره ندارند. امادر نظام زندانبانی اسلامی مأموریت زندان‌ها علاوه بر نگهداری افراد، کمک به توانمندسازی آنان و اصلاح رفتار و شخصیت آنان نیز است. مبنای سیاست‌ها و برنامه‌ریزی‌های ما اجرای برنامه‌های اصلاحی و تربیتی است. سازمان زندان‌ها حتی فراتر از ظرفیت خود فعالیت­های اصلاحی و تربیتی شامل برنامه‌ای فرهنگی، اشتغال ­و حرفه‌آموزی، آموزش و ... را انجام می‌دهد. وقتی زندانی از زندان آزاد می‌شود نیز نیاز به حمایت دارد. این حمایت هم شامل کمک‌ها و حمایت‌­های مادی دولت برای اشتغال و حل مشکلات معیشتی وی است و هم شامل حمایت عاطفی جامعه و فرهنگ‌سازی. بنابراین آمار بازگشت مجدد زندانی به زندان معلول علت‌های متعددی است و نباید به این شکل به موضوع نگاه کرد.

تسنیم: با وجود گذشت بیش از 10 سال از آغاز مطالعات و اقدامات برای اجرای طرح استفاده از پابند الکترونیکی استفاده از آن هنوز فراگیر نشده است؛ چرا این ظرفیت که باعث خروج بخش قابل توجهی از زندانیان می شود مغفول مانده است ؟

پابند الکترونیک صرفاً یک ابزار برای کنترل زندانی نیست بلکه پیوست فرهنگی این امر نیز مهم و مورد توجه است. استفاده از پابند الکترونیکی گامی در راستای توسعه قضائی و کاهش آسیب‌های زندان است. اما استفاده کامل از این ظرفیت نیازمند تکمیل زیرساخت‌های فنی و همچنین تدوین آیین‌نامه‌های لازم بود. بدیهی است که دوره آزمایشی و رفع  نواقص فنی و همچنین تدوین آیین‌نامه‌ها نیازمند زمان بود. اما با تلاش و پیگیری در حال ­حاضر استفاده از پابندها به طور رسمی شروع شده و در حال توسعه ظرفیت‌های آن هستیم.

ارائه امکانات خاص به برخی زندانیان کذب است/تفاوت فقط در قدرت خرید است که آن هم مدیریت خواهد شد!

تسنیم: از سال‌های دور تاکنون برخی ادعاها مبنی بر استفاده زندانیان خاص در زندان از امکانات و تجهیزاتی خاص مطرح بوده است؛ از شهرام جزایری تا حسین هدایتی که گفته می‌شود امکانات شخصی خاصی بر خلاف عموم زندانیان در اختیار داشته اند؟ آیا چنین امری ممکن است؟ آیا زندانیان می‌توانند وسایلی خاص و ویژه را به شرط مجاز بودن وارد زندان کنند؟

طبق آیین‌نامه سازمان زندان‌ها و بر اساس اصل طبقه‌بندی، تمام زندانیان ­کشور براساس شاخص های مختلف از جمله نوع جرم، سن و ... تفکیک شده اند. لذا در زندانهای کشور همه زندانیان بدون در نظر گرفتن نوع جرم، ملیت و یا مذهب از امکانات یکسان برخوردار هستند هیچ زندانی از ناحیه سازمان زندان‌ها دارای امکانات ویژه نبوده و نیست و این مسئله قویاً تکذیب می شود. هم زمان با شروع دوره جدید مدیریتی برای تأکید بر این مسئله، در بخشنامه‌ای خطاب به مدیران زندان‌ها اعلام شده است که حتی در رفتار با این دسته از زندانیان نیز نباید طوری عمل شود که شبهه‌ای مبنی بر خاص بودن و یا مورد توجه بـودن ایجاد شود.

اما ذکر این نکته نیز ضروری است که یکی از مواردی که جزء امکانات زندان­ها به شمار می‌رود فروشگاه‌هایی است که اقلام مورد نیاز زندانیان را علاوه بر جیره و امکانات در نظر گرفته شده که به طور یکسان در اختیار همه قرار می‌گیرد را تأمین می‌کنند و برخی از زندانیان با توجه به قدرت خرید بالا می‌توانند اقلام مورد نیاز خود را ( که براساس آیین‌نامه زندان‌ها ممنوع نباشد) تأمین کنند. هر چند در این خصوص نیز در حال تدوین آیین‌نامه‌ای برای کنترل میزان خرید هستیم اما تحت هیچ شرایطی یک زندانی نمی‌تواند وسایل خاص و یا شرایط خاص در اختیار داشته باشد.

نمی‌توانیم ادعا کنیم صد در صد جلوی ورود موبایل و اقلام ممنوعه به زندان را گرفته‌ایم

تسنیم: همچنان شنیده می‌شود برخی زندانیان به موبایل دسترسی دارند؛ با توجه به ممنوع بودن استفاده زندانیان از موبایل، چرا همچنان این اتفاق رخ می‌دهد؟

داشتن تلفن همراه در تمام زندان‌ها حتی برای کارکنان نیز ممنوع است. سیستم‌های نظارتی و بازرسی زندان‌ها به طور مرتب این موضوع را رصد می‌کنند اما باید در نظر گرفت که کنترل کامل عدم ورود اقلام ممنوعه به داخل زندان‌ها نیاز به نیروی انسانی لازم و تجهیزات مناسب از جمله دستگاه‌های بادی اسکنر و... دارد و به همین دلیل شاید نتوان به طور صددرصد ادعا کرد که وجود اقلام ممنوعه را به صفر رسانده‌ایم. اما می‌توانیم ادعا کنیم که حداکثر توان موجود خود را برای کنترل عدم ورود اقلام ممنوعه بکار گرفته ایم. هیچ زندانی به صورت رسمی و علنی به موبایل دسترسی ندارد و در صورت مشاهده برخورد خواهد شد.

تسنیم: بسیاری از زندانیان با توجه به نداشتن منبع درآمد مشخص و قابل توجه، از گرانفروشی در بوفه‌های زندان و همچنین نداشتن تنوع محصولات گلایه دارند. همچنین گفته می شود برخی محصولات کمیاب یا نایاب است؟

فروشگاه‌های زنـدان‌های سراسر کشـور تمام اقلام مورد نیاز زندانیان با قیمـت‌های مصـوب عرضـه می‌شـود و در صورت گرانفروشی و یا کم فروشی حتماً با این موضوع برخورد خواهد شد!

می‌توانیم راه شهید لاجوردی را در احیای فطرت پاک زندانیان احیا کنیم

تسنیم: شهید لاجوردی بعضاً تعدادی از زندانیان ولو امنیتی را که در راه اصلاح و بازگشت به باطن و فطرت سالم خود قرار گرفته بودند به تفریح خارج از زندان و حتی نماز جمعه می برد؛ آیا معتقد هستید در شرایط فعلی چنین برخوردی با زندانیان امکان پذیر است؟

شهید لاجوردی به حق انسان شریف و والایی بود که در نهایت هم مزد صداقت و اخلاص خود را با رسیدن به درجه رفیع شهادت دریافت کرد. آن بزرگوار با رفتار انسانی و درک درست از موقعیت جامعه توانست بنیانگذار زندانبانی نوین در نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران باشد. در این نوع زندانبانی اصل بر رعایت حقوق زندانیان و کمک به آنان برای بازگشت به زندگی شرافتمندانه است.

به اعتقاد شهید لاجوردی بسیاری از زندانیان افرادی هستند که دچار انحراف شده‌اند و باید به آنها کمک کرد تا مسیر درست را پیدا کنند. فطرت همه انسان‌ها خداجو بوده و به سمت خیر گرایش دارد. وظیفه ما این است که این فطرت پاک را مجدداً احیا کنیم و با دستگیری از زندانیان آنها را پابند اخلاق حسنه و نیکو کنیم. شهید لاجوردی به درستی به این تشخیص رسیده بود. یادمان نرود که قبل از انقلاب و در دوران طاغوت زندان‌های کشور محیطی  پلیسی و امنیتی داشت و زندانیان در یک فضای کاملاً خشن نگهداری می‌شدند.

بعد از انقلاب و در سال‌های اولیه علی‌رغم تلاش­های زیاد برای اصلاح ساختار زندان‌ها، حضور منافقان در زندان‌ها کار را به سختی پیش می‌برد اما شهید بزرگوار لاجوردی در آن محیط توانست نور امید را در دل صدها زندانی روشن کند و با اخلاص و رفتار انسانی بر قلب آنها وارد شود. امروز نیز به برکت نظام اسلامی و تلاش های بزرگانی چون شهید لاجوردی، محور اصلی فعالیت‌های زندانبانیدر اقدامات اصلاحی و تربیتی تعریف شده است بنابراین امروز نیز می‌توان همان راه را ادامه داد.

با خصوصی‌سازی زندان‌ها موافقید؟/حاج‌محمدی: گروه‌های جهادی به زندان‌ها بیایند

تسنیم: برخی مطالعات­ و نظرات، قائل بر ورود بخش های خصوصی برای مدیریت زندان‌ها هستند، با توجه به تجربه خصوصی‌سازی موقت دو زندان عادل‌آباد شیراز و وکیل‌آباد مشهد.

بخش خصوصی لزوماً نباید تعریف اقتصادی و انتفاعی داشته باشد. در دوره جدید مدیریت یکی از موارد مورد تأکید و سیاست‌های اعلامی حضور نیروهای جهادی در زندان‌ها برای کمک به فرآیند اصلاح و تربیت و ارائه خدمات به زندانیان است که به صورت جدی شروع شده است. این گروه‌ها در حوزه‌های درمانی و فرهنگی فعالیت‌های گسترده‌ای را در زندان‌ها شروع کرده‌اند، اعتقاد ما اجرای برنامه‌های فرهنگی عمیق در زندان‌ها است. این ظرفیت را در زندان ها ایجاد کرده‌ایم که گروه‌های جهادی در هر زمینه‌ای که آمادگی داشته باشند در زندان‌ها به فعالیت بپردازند. مجدداً اعلام می‌کنم عرصه فعالیت برای تمام گروه‌های جهادی و خیرین در زندان‌های کشور فراهم است.

طبقه‌بندی زندانیان به دلیل کمبود فضا و امکانات کامل اجرا نشده است/محکومان براساس جرم طبقه‌بندی می‌شوند نه جایگاه

تسنیم: آقـایان موسـی قربـانی و حسن نوروزی از نمایندگان سابق و فعلی مجلس نسبت به حرفه‌آموزی و طبقه‌بنـدی زندانـیان انـتقاد کرده‌اند؛ آقای نوروزی با اشاره به بازدیدی که از زندان‌ها داشته معتقد است طبقه‌بندی زندانیان فرق چندانی با وضعیت پیش از انقلاب نداشته است. او معتقد است اگر یک سردار یا سرلشکر تصادف کند و به زندان برود، کنار مجرمانی با جرایمی چون قتل و خشونت هم‌بند می‌شود و در بخشی دیگر از سخنانش درباره مهارت‌آموزی مدعی شده که ما در اردوگاه‌های عراق در دوره اسارت، کارگر و افراد با سطح سواد پایین را به استاد دانشگاه تبدیل کردیم اما وضعیت فعلی زندان‌های خودمان اینگونه نیست. آیا واقعاً وضعیت زندان‌ها از لحاظ حرفه‌آموزی، سوادآموزی و طبقه‌بندی زندانیان به اندازه گفته این افراد خراب است؟

درخصوص طبقه بندی زندانیان هرچند قبول داریم که با توجه به کمبود فضا و امکانات هنوز نتوانسته‌ایم این طرح را به صورت کامل اجرا کنیم اما با این وجود شرایط آن طوری هم که گفته شده نیست در نظام طبقه بندی جایگاه افراد مدنظر نیست بلکه نوع جرم آنها بیشتر در نظر است. شما مثال سرلشگر را زدید؛ آیا اگر یک کارگر تصادف کند و به زندان بیاید اشکالی ندارد که در کنار مجرمان خطرناک باشد. اصولاً در زندان این نوع نگاه وجود ندارد. اینجا افراد براساس جایگاه و موقعیت طبقه‌بندی نمیشوند بلکه با شاخص هاییمانند جنسیت، نوعجرم، سن ، سابقه و ....طبقه بندی اجرا می شود.

آقای نماینده مجلس از 719 دانشجو و بیش از 2600 حافظ قرآن فقط براساس آمار سال 98 اطلاعی نداشته است

از طرف دیگر در حال حاضر در زندان­هایکشور امکان سوادآموزی ­و ادامه تحصیل از نهضت سواد آموزی تا عالی‌ترین مقاطع دانشگاهی وجود دارد و طبق آمار در سال گذشته 719 نفر در مقاطع مختلف دانشگاهی در حال تحصیل بودند . اینکه ایشان گفته‌اند در زندان‌ها چنین نیست به نظر می‌رسد اطلاعی از زندان ها ندارند. طبق آمار موجود در سال 1398 بیش از 2600 حافظ قرآن ( ازیک جزء تا سی جزء) در زندان ها هستند که همگی آنها در زندان موفق به یادگیری و حفظ قرآن شده اند اتفاقاً بسیاری از این ها پس از طی دوره به عنوان مربی قرآن به آموزش قرآن به زندانیان دیگر می پردازند. چگونه و بر چه اساسی این ادعا مطرح شده است مشخص نیست.

ساختن زندان صرفا به معنای توسعه فیزیکی نیست/دولت‌ها همکاری خوبی در تأمین اعتبار طرح‌های تربیتی و خدمات زندانبانی ندارند

تسنیم: آقای موسی قربانی معتقد است یکی از دلایل تراکم بالای زندان‌های فعلی این است که پس از انقلاب با استدلال‌های مختلف ساخت زندان را متوقف کردیم؛ آیا با این دیدگاه موافقید؟

در موضوع زندان متأسفانه نگاه غلطی وجود دارد و آن اینکه فکر می‌کنند ساختن زندان جدید اشتباه است در حالی که مقام معظم رهبری (مدظله العالی) نیز در سخنان خود به این نکته اشاره کرده‌اند و فرموده‌اند هرچند یکی از آرمان‌های ما این است که در جمهوری اسلامی اصلاً زندان نباشد؛ اما وقتی زندانی وجود دارد باید به اندازه نیز مکان نگهداری وجود داشته باشد.

 به هر حال ساختن زندان جدید صرفاً به معنای توسعه فیزیکی زندان‌ها نیست بلکه نوسازی ابنیه ارتقاء سرانه اسکان، توسعه کیفی و خارج کردن زندان های قدیمی و فرسوده از بافت شهری و... است. نکته دیگر اینکه اجرای کامل فعالیت ‌های اصلاحی و تربیتی و ارائه خدمات زندانبانی به نحو شایسته در گرو داشتن اماکن مناسب است اما متأسفانه دولت‌ها به لحاظ تأمین اعتبار و بودجه همکاری خوبی در این زمینه ندارند.

آلبوم تصاویر را در زیر ببینید: