چمران: کدام جریان و افراد "معماری ایرانی" را به سمت مدپرستی غربی بردند؟!/ هنوز در آموزش معماری چشممان به غرب است

به گزارش خبرنگار اجتماعی خبرگزاری تسنیم؛ معماری ایرانی دارای ویژگیهای منحصر به فردی است که از بین آنها میتوان به محاسبات دقیق، طراحیهای خاص و مناسب، تامین حداکثری امنیت روانی و آسایش برای ساکنان خانه، رعایت مسائل فنی در ساخت و سازها و دورنگرا  بودن آن اشاره کرد.

البته شیوه‌های معماری ایران طی ادوار مختلف همواره با تغییر و تکامل همراه بوده است اما بعد از اسلام، سبک معماری ایرانی دچار تغییرات فراوانی شد.

با روی کار آمدن صفویان، معماری ایرانی به اوج خود رسید و با اصول معماری اسلامی عجین شد؛ در این دوره کیفیت اصیل، شفاف و غنی رنگهای درخشان در کاشیها بسیار دلپذیر و شاهکارهایی چون میدان نقش جهان اصفهان، مسجد شیخ لطف الله و مسجد امام در اصفهان ساخته شد.

با وجود اینکه روند رو به افول معماری ایرانی در دوره های بعدی به ویژه دوره قاجار مشهود است اما باز هم آثار فاخر زیادی مانند مسجد امام تهران، مدرسه شهید مطهری، مدرسه آقابزرگ کاشان، کاخ گلستان و غیره به چشم میخورد اما آنچه اکنون در فضای آشفته شهری تهران مشاهده میکنیم با صد افسوس، هیچ نشانه ای از معماری کهن و فاخر ایرانی ــ اسلامی ندارد!

در وضعیت موجود میتوان گفت بدترین دوران تاریخ را در حوزه معماری رقم زده‌ایم و هویت و هنر اصیل معماری ایرانی ــ اسلامی را به فراموشی سپرده ایم.

در این دوره شاهد ترویج و تقلید کورکورانه ای از معماری به سبک غرب هستیم اما سؤال اینجاست برای اصلاح وضعیت موجود چه اقداماتی صورت گرفته است؟ آیا نمیتوان از معماری هنرمندانه و اصولی معماری ایرانی اسلامی در ساخت و سازهای امروزی بهره گرفت؟!

برای پاسخ به این پرسشها گفت‌وگویی با مهدی چمران، چهره شناخته شده عرصه سیاست، دانش آموخته رشته معماری از دانشگاه تهران و رئیس سابق شورای شهر تهران داشتیم؛ مشروح این گفت‌وگو در ادامه تقدیم مخاطبان تسنیم می‌شود:

تسنیم: مدیریت شهری تهران اوایل دهه 90 به ویژه بعد از سخنان مقام معظم رهبری، برای سر و سامان دادن به وضعیت آشفته نمای ساخت و ساز های شهر تهران که اثری از معماری ایرانی ــ اسلامی در آنها وجود ندارد، آستین ها را بالا زد. درست است که با توجه به حجم انبوه ساخت وسازهای شکل گرفته در مدت کوتاه نمیتوان تغییرات شگرفی مشاهده کرد اما این انتظار وجود داشت که در این سالها تغییری در ساختمانهای جدید احساس کنیم. آن زمان چه اقداماتی در دستور کار قرار گرفت و از نظر شما چه تغییراتی حاصل شده است؟

چمران: پیش از آنکه درباره معماری ایرانی ــ اسلامی مصوبه ای تعیین شود بنده به شکلهای مختلف نسبت به وضعیت معماری و ساخت و سازها به ویژه بساز و بفروش هایی که مدلهایی را تقلید و مُد می کنند، انتقاد جدی داشتم.

به خاطر دارم در یکی از سخنرانی هایم که به این موضوع اشاره کردم حناچی شهردار فعلی تهران، معاون وزیر بود و از این سخنان اظهار خوشحالی کرد، زمانی که رئیس دانشکده معماری بودم نیز در حضور مقام معظم رهبری این موضوع را مطرح کردم.

یکی از مواردی که از همان سال ها پیش به آن اعتقاد داشتم این بود که «آموزش معماری و دانشکده های معماری بسیار حائز اهمیت هستند و دانشکده های هنری به دلیل تأثیرشان روی ساخت و سازها باید اصلاح شوند». آن زمان با چند نفر از مسئولان درباره این موضوع بحث داشتیم و زمانی که به شورای شهر آمدم نیز این موضوع را مد نظر داشتم.

بر این اساس یکی از تلاشهایی که انجام شد این بود که میزان شیشه ها در نمای ساختمان ها کاهش یابد و دیگر نمای ساختمانی به صورت 100 درصد، شیشه ساخته نشودزیرا به دلیل شرایط اقلیمی تهران استفاده زیاد از شیشه باعث هدررفت انرژی میشود اما متأسفانه ساختمانهای زیادی مانند ساختمان بانک مرکزی، وزارت نیرو، بانکهای تجارت، ملت و غیره در تهران وجود داد که نمای آنها کاملاً شیشه است.

یکی از اساتید دانشکاهی که در حوزه انرژی دارای تخصص است، به مدت یک هفته میزان مصرف انرژش ساختمانی در خیابان آفریقا که نمای آن شیشه ای بود را بررسی کرد و نتایج قابل توجهی به دست آورد؛ این نتایج حاکی از این بود که 70 درصد هدررفت انرژی در این ساختمان وجود دارد!

بنابراین در نخستین اقدام ضابطه ای تعیین شد که حداکثر دوسوم نمای یک ساختمان از شیشه باشد البته مرکز تحقیقات وزارت مسکن پیشنهاد یک سوم را داده بود اما برای اینکه دست معماران برای طراحی و میزان ورود نور به خانه باز باشد، آن را دوسوم تعیین کردیم. علاوه بر این استفاده از کامپوزیت را در نمای ساختمانها ممنوع کردیم این در حالی بود که بسیاری از کارخانه‌های ساخت کامپوزیت اعتراض و اعلام کردند که در این صورت متضرر خواهند شد اما ما گفتیم این محدودیت برای ساختمانهای مسکونی است زیرا کامپوزیت از جهات مختلف نامناسب است که یکی از آنها عدم تناسب با معماری ایرانی ــ اسلامی و برخی دیگر به دلیل رنگهای نامناسب آنهاست.

بنابراین پیش از بیانات مقام معظم رهبری درباره توجه به معماری ایرانی و اسلامی، استفاده از کامپوزیت را ممنوع و موارد دیگری را هم مورد توجه قرار دادیم؛ مانند قرار دادن کولر و کانالهای آن در نمای ساختمان ها که ناهماهنگی و نازیبایی هایی را ایجاد میکرد. در حال حاضر شهرداری تهران اجازه کانال کشی در نمای ساختمانها را نمیدهد و کولرها نیز باید خارج از دید باشند.

هنوز در آموزش معماری چشممان به غرب است

در شورای عالی انقلاب فرهنگی نیز موضوع تحول در دروس دانشگاهی مطرح و در این راستا طی چند سال جلساتی برگزار شد که اصلاح بسیاری از دروس دانشگاهی را در رشته هنر و معماری در پی داشت البته بعدها هنر از معماری جدا و به حوزه معماری و شهرسازی تبدیل شد بنابراین روی دروس و محتوای آنها پرداخته شد تا به سمت معماری ایرانی و اسلامی سوق پیدا کند زیرا ریشه همه اتفاقات بیرونی از دانشگاه و آموزش آغاز میشود البته هنوز هم در آموزش معماری چشممان به غرب است و در این حوزه عقب هستیم.

یک دانشجوی معماری یا معماری که اصطلاحا به روز و به مد باشد، مرتب اسم معماران خارجی را نام می برد یا نمونه کارهای آنها را الگوی خودش قرار میدهد و متأسفانه در این زمینه تقلید فراوانی وجود داشته و دارد.

حوالی میدان بهارستان ساختمانی وجود داشت که بالای آن برج ایفل نصب کرده بودند! یا ساختمانی در کریمخان زند وجود داشت که  به تقلید از ساختمان مرکز فرهنگی پاریس، چند لوله در نما به کار برده بود تا شبیه آن شود، این نمونه ها فقط نشان دهنده تقلید است.

در حال حاضر نیز اگر دقت کنید متوجه خواهید شد که بالای برخی ساختمان ها به جای اینکه صاف باشد، هشت مانند و برگرفته از معابد یونانی است و بسیاری از خانه ها در شمال شهر اینطور ساخته شده درحالی که هرچه بیشتر به جنوب شهر نزدیک شوید این حالت کمتر مشاهده میشود. در واقع علیرغم اینکه تلاش شد در دروس دانشگاهی به سمت و سوی معماری ایرانی و اسلامی گرایش ایجاد شود، دانشجویان بعد از اینکه معمار می شوند چنین طرح هایی را دنبال می کنند.

نگاه برخی اساتید دانشگاهی مقاومت نکردن در برابر پسند جهانی است!

متأسفانه همه اساتید دانشگاهی نیز به معماری ایرانی اسلامی معتقد نیستند؛ آن زمان که در دانشکده بودم با برخی از اساتید و دوستانمان بحث داشتیم، برخی از آنها میگفتند "مزه جهانی" این است و ما نباید در برابر آن مقاومت کنیم!

تسنیم: این در حالی است که ما در حوزه معماری حرف زیادی برای گفتم داریم و برخی کشورها از معماری ما بهره  می گیرند!

چمران: بله همینطور است؛ نخستین دهانه بزرگ به صورت طاق و گنبد در ایران ایجاد شد، طاق کسری با آن عظمت را پیش از اسلام ساخته ایم و بعد هم که معماری مان اسلامی شد، در دوران نخست اسلام، معماری ما اوج گرفت و مسجد جامع اصفهان، مساجد جامع ورامین، سمنان، دامغان و ساختمان های مشابه ایجاد شد و در دوران صفویه زیبایی معماری اسلامی به اوج رسید و مسجد شاه اصفهان، مسجد امام اصفهان و غیره در این دوره ها ایجاد شد.

این روند تا زندیه و قاجار نیز ادامه داشت اما زمانی که سفرهایی به اروپا صورت گرفت، معماری ایران کمی با معماری اروپا مخلوط  شد با این حال در دوره پهلوی با اینکه معماری از غرب الهام گرفته بود، ساختمان هایی با معماری ایرانی اسلامی ساخته شد که هنوز برخی از آنها را میراث فرهنگی حفظ کرده است.

تسنیم: یعنی تا آن دوره هنوز ماهیت معماری ایرانی ــ اسلامی حفظ شده بود؟!

چمران:بله؛ حتی ساختمان هایی که در آن سالها دیگران برای ما ساخته اند برگرفته از معماری ایرانی و اسلامی بوده است؛ به عنوان مثال ساختمان وزارت دادگستری یا ساختمان بانک ملی در خیابان فردوسی که توسط آلمانیها ساخته شده برگرفته از معماری ایرانی دوران قبل از اسلام است در واقع آنها متناسب با فرهنگ ما ساخت و ساز را انجام داده اند.

یکی از اصول معماری ساخت و ساز مطابق اقلیم هر شهر است

یکی از اصول و دروس معماری که باید آموخته شود نیز این است که مطابق معماری و اقلیم خودمان طراحی را انجام دهیم، یعنی در تهران یا شهری مانند اهواز نباید ساختمان تمام شیشه ای بنا کنیم آن هم به دلیل اینکه فلان کشور چنین ساخت و سازهایی دارد.

در دوبی هم هوا گرم است اما ساختمان های شیشه ای زیادی ساخته شده که درست نیست، هرچند از شیشه های سه جداره استفاده کرده اند اما این کار موجب هدررفت انرژی میشود و البته برای آنها اهمیتی ندارد اما این ساختمانها با هویتشان تناسبی ندارد.

یک توریست تمایل به مشاهده هویت ما دارد نه آسمان خراش هایی که بهتر از آن در کشورهای دیگر است!

در ساخت و سازهای شهری مانند تهران نیز باید به این موارد توجه شود؛ به ساخت آسمان خراش و گفتن اینکه تهران یک شهر اروپایی است نباید بنازیم! کسی برای دیدن آسمان خراشها به ایران نمی آید، نمونه های بهتر آن در کشورهای دیگر وجود دارد! یک توریست تمایل دارد هویت و آنچه داریم را مشاهده کند اما ما به این هویت پشت کرده ایم و به گونه دیگری کار می کنیم.

از بساز و بفروشها به دلیل وارد کردن مدپرستی در معماری ضربه خوردیم

از اوایل دهه 90 ما تلاش کردیم این هویت در دانشگاهها زنده شود و در این راستا بسیاری از برنامه های آموزشی دانشگاهها اصلاح شد بنابراین ابتدا روی مبانی کارهای زیادی انجام دادیم زیرا در حوزه معماری از بساز و بفروشها ضربه خورده بودیم.

آنها مد و مدپرستی را وارد معماری کردند. در سالهای گذشته برای تبلیغ برخی از خانه ها مینوشتند : « نما یونانی»! ما در ایران هستیم، ایرانی که معماری آن اگر از یونان بالاتر نباشد، همپای آن است اما برخی معماری یونانی را به عنوان یکی از مزایای خانه در نظر می گرفتند.

در شورای اسلامی شهر تهران استفاده از نمای یونانی را ممنوع کردیم و اکنون اجازه ساخت آن وجود ندارد زیرا انجام این کار، مبنایی برای حذف هویت معماری ایرانی و اسلامی ما بود.

البته معماریهای اسلامی نیز با یکدیگر تفاوت دارند زیرا شرایط اقلیمی و فرهنگها نیز با یکدیگر متفاوت است. در فرهنگ اسلامی نقاط مشترک وجود دارد اما مساجد دوران آندلوس که اکنون به عنوان بناهای معماری در اسپانیا حفظ می شود با مساجد مصر، مساجد ایران و مساجد هند تفاوت دارد.  قوس هایی شاخ بزی معروفی که داریم با قوس های تیزی که در مکه و مدینه زیاد دیده میشود، متفاوت است.

متأسفانه معماری خودمان را با این عظمت به سمت مد و مدپرستی بردند؛ سالها پیش یک وزیر قصد ساخت هتلی برای سرمایه گذاری وزارتخانه داشت و کاتالوگی نشان داد و گفت میخواهم اینطور ساخته شود، آن معماری مربوط به آسیای جنوب شرقی بود و آن را در مالزی دیده بود! در نهایت این هتل ساخته نشد اما موضوع این است که افراد بسیاری هستند که به پیاده سازی معماری غرب و دیگر کشورها تمایل دارند و این نوع تفکرات را پیاده کرده اند.

بارها گفته ام نباید کسانی که بازار دستشان است، طراحی را انجام دهند مثلا آنها میگفتند نمای یونانی فروش دارد یا کورنیشهای یونانی را با یک مجسمه، از آنچه دیده اند شببیه سازی میکردند که کلی برای ساختمان ارزش ایجاد می کرد، چیزی که به اصطلاح دهنکجی به معماری و هویت ما بود و خیلی بد است که ضد ارزش به یک ارزش تبدیل شود.

ایجاد کمیته‌های نما در مناطق شهرداری تهران، گامی برای کمک به احیای معماری ایرانی ــ اسلامی

علاوه بر اقداماتی که در شورای شهر به آن پرداختیم و به آن اشاره کردم مانند حذف شیشه، کامپوزیت، کولر و غیره از نمای ساختمان که پیش از آن مورد اهمیت نبود، لایحه ای به تصویب رساندیم که بر اساس آن کمیته های نما در مناطق شهرداری تهران ایجاد شد. اجرایی کردن این کار و یافتن مهندسانی که معماری ایرانی اسلامی را بشناسند، به آن علاقه داشته باشند و آن را عملیاتی کنند، سخت بود اما خوشبختانه این رویه هنوز هم ادامه دارد و این دوره مدیریت شهری نیز سعی کرده همان روش را دنبال کند.  

البته  در حال حاضر نمیتوانیم معماری مثلا زمان شاه عباس را زنده کنیم چرا که آپارتمان سازی در شهر شکل گرفته و این امر با معماری گذشته اصلا هماهنگی ندارد.

در معماری ایرانی ــ اسلامی حیاط و اندورنی وجود دارد و هنگام باز شدنِ در، داخل خانه دیده نمیشود. بیرون خانه یک دیوار کاه گلی وجود دارد و زیبایی های داخل خانه بیرون مشاهده نمیشود در حالی که امروزه هرچه زیبایی است را میخواهند بیرون خانه نشان دهند از این رو برای نمای ساختمان بیشتر هزینه میکنند. در گذشته یک در معمولی با یک هشتی وجود داشت، چهار طرف خانه اتاق و ایوان با حداکثر دو طبقه و زیرزمین بود.

توجه معماری ایرانی ــ اسلامی به جزئیات ساخت و ساز/ استفاده از آجر و کمی چوب در نمای با معماری ما متناسب است

تسنیم: درحال حاضر آپارتمان‌نشینی به یک فرهنگ تبدیل شده علاوه بر اقداماتی که به آن اشاره کردید چه کارهای دیگری میتوان انجام داد که بین آن و معماری ایرانی- اسلامی تناسب و ارتباط ایجاد کند؟

چمران: تحقق این امر سخت و پیچیده است اما میتوان از آن الگوها بهره برد؛ یعنی خانه را به گونه ای طراحی کرد که وقتی درِ آن باز میشود تا انتهای خانه قابل مشاهده نباشد اما برخی از افرادی که کارشان بساز و بفروش است اصلا به این موضوعات توجه نمیکنند و نتیجه آن بدحجابی و بی بند و باری میشود در حالی که معماری ایرانی و اسلامی اینطور نبوده است.

همچنین حمام باید در اتاق خواب باشد، به جانمایی اتاقها، آشپزخانه و سرویس بهداشتی دقت کرد، در نمای ساختمان نیز از آجر، سیمان و کمی چوب که با معماری ما تناسب دارد، استفاده کرد.

فاصله ساختمانها از یکدیگر نیز یکی از مواردی است که باید مورد توجه باشد اما در بسیاری از موارد نمیتوان این امر را محقق کرد و در برخی نقاط این فاصله حداکثر 10 متر است. برای اصلاح این موارد باید زحمات بسیاری کشید که مشکل اصلی آن نیز اقتصاد، گرانی زمین و خانه است.

در ساخت وسازهای امروزی به بسیاری از نکات توجهی نمیشود به دلیل اینکه بازاری نگاه میکنند، برخی فقط به دنبال پول هستند و متأسفانه برخی از مهندسین معمارو طراح را هم دنبال خود میکشانند و این یک درد بزرگتر است زیرا اگر آنطور که بساز و بفروشها میخواهند، طراحی صورت نگیرند میگویند مد روز را بلد نیستی. در حالی که ما برای هرچیز یک نمونه ایرانی-اسلامی دلنشین و همه پسند داریم که با سنت ما سازگار است اما برخی میخواهند سنت‌شکنی کنند یا بی هویتی خود را ارزش میدانند در صورتی که این ضد ارزش است.

نمای ساختمان‌های جدید منزجر کننده نیست

تسنیم: به عقیده شما وضعیت موجود با وجود کمیته های نما و سایر اقدامات، رضایتبخش است؟

چمران: جلوی ساختمانهای رومی، شیشه و کامپوزیت گرفته شده ولی احساس تغییر به تدریج در ساختمان ها ایجاد خواهد شد. من خیلی از ساختمان های جدید را میبینم این فکر در آنها وجود دارد و نمای ساختمان های جدید چندش‌آور و منزجز کننده نیست. حداقلش این است که انسان از دیدن آنها بدش نمی اید یعنی اگر بسیار زیبا نباشد اما تضاد گذشته با معماری ما چندان قابل توجه نیست.

این را باید در نظر داشته باشید که فرهنگ عمومی یکباره تغییر نمیکند باید کارهای لازم و آموزشی را انجام دهیم اما در حال حاضر این موضوع هنوز در فرهنگ عمومی جامعه جا نیفتاده و باید از ظرفیت رسانه ها و صدا و سیما استفاده کرد زیرا این موضوع از ثروت نفت ما نیز ارزش بیشتری دارد چراکه در همه زندگی ما تأثیر میگذارد زیرا مهمترین رکن معماری در زندگی انسانها و رفتار و مشی آنهاست.

باید این فرهنگ برای مردم جا بیفتد که در این زمینه به دنبال مد و مدپرستی نباشیم ضمن اینکه قدمت هنر و فرهنگ معماری ما بسیار قوی است و بسیاری از افراد، کشورمان را با معماری آن میشناسند.

جدیدترین خبرها و تحلیل‌های ایران و جهان را در کانال تلگرامی تسنیم بخوانید. (کلیک کنید)

انتهای پیام/