نگاهی به تحولات اخیر نشر کتاب کودک در ایران به بهانه نمایشگاه کتاب مجازی

خبرگزاری تسنیم، سیدعلی کاشفی‌خوانساری

  سی و دومین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در اردیبهشت 98 برگزار شد. اگر چه برنامه‌ریزی برای نمایشگاه سی و سوم از ماه‌ها قبل آغاز شده بود، اما نمایشگاه به دلیل همه‌گیری بیماری کرونا لغو شد. نمایشگاه مجازی کتاب که این روزها در حال برگزاری است به نوعی جانشین آن نمایشگاه لغو شده تلقی می‌شود و برپایی آن بهانه خوبی برای مرور تحولات و جابجایی‌ها در بازار و صنعت نشر کتاب کودک ایران در فاصله 20 ماهه میان دو نمایشگاه است.

 ناشران ایران در فاصله این دو نمایشگاه حدود 27 هزار بار کتاب کودک منتشر کردند در این فاصله تغییر ساز و کارهای بازار و عقب کشیدن تعدادی از ناشران به دلیل شرایط کرونایی و اقتصادی و اجتماعی و همچنین عدم برپایی نمایشگاه‌های ملی و استانی کتاب، تعطیلی طولانی کتابفروشی‌ها، غیرحضوری شدن دانشگاه‌ها و مدارس، افزایش نسبت مطالعه مجازی و ... جابه‌جایی‌هایی را در میان بازیگران اصلی صنعت نشر کتاب کودک ایران به همراه داشته است.

در این نوشته به دو تحول بزرگ بازار کتاب کودک و نوجوان طی فاصله این دو نمایشگاه اشاره می‌کنیم:

ارتقای سهم و جایگاه کتاب کودک در صنعت نشر ایران

 در نمایشگاه‌های فیزیکی کتاب کمتر از 400 ناشر از 2 هزار ناشر شرکت‌کننده در بخش کودک و نوجوان شرکت می‌کردند. در آن نمایشگاه‌ها بخش کتاب کودک سومین بخش بزرگ نمایشگاه کتاب بود اما برپایی نمایشگاه مجازی نشان می‌دهد جایگاه نشر کتاب کودک در صنعت نشر ایران در شرایط کرونا با ارتقای چشمگیری روبه‌رو شده و خواهد بود.

 در نمایشگاه مجازی کتاب تهران بیش از 900 ناشر از حدود 1700 ناشر شرکت‌کننده در بخش کتاب کودک هم ثبت‌نام کرده‌اند و این یعنی بیش از نیمی از کل ناشران. ناشران ثبت‌نام کننده در بخش‌های آموزشی دانشگاهی و بین‌الملل هنوز از تعداد ناشران کتاب کودک در این نمایشگاه کمتر است. این آمار نشان می‌دهد در شرایط کرونایی و رونق آموزش و مطالعه مجازی، ناشران آموزشی و دانشگاهی با افول و مشکلات چشمگیری روبرو شده‌اند اما این آسیب در بخش کتاب کودک کمتر اثرگذار بوده است. به تعبیر دیگر در صنعت نشر ایران در بخش کتاب کودک و نوجوان با رشد و گسترش مواجه هستیم و سایر بخش‌ها کم و بیش رو به افول و کوچک شدن گذاشته‌اند. این تحول حتماً باید مورد توجه سیاستگذاران فرهنگی قرار گیرد و از این پس در برنامه‌ریزی‌ها، حمایت‌ها و توجه‌ها جایگاه متفاوتی نسبت به گذشته برای کتاب کودک و نوجوان قائل شوند.

 تغییرات چشمگیر در جایگاه و رتبه‌بندی برخی ناشران کتاب کودک:

 تغییرات شرایط بازار نشر به دلیل همه‌گیری کرونا و همچنین شرایط سیاسی، اجتماعی و اقتصادی 20 ماهه اخیر زمینه‌ساز جابه‌جایی‌های چشمگیر در میان بازیگران اصلی بازار کتاب کودک شده است. البته بالا و پایین رفتن سهم برخی ناشران در هر نمایشگاه نسبت به نمایشگاه قبل تا حدی طبیعی است اما تغییرات میان این دو نمایشگاه بسیار گسترده‌تر از شرایط عادی بوده است.

در نمایشگاه‌های کتاب متراژ غرفه ناشران مهم‌ترین نشانه جایگاه آنها در صنعت نشر است. متراژ غرفه ناشران که بر اساس تعداد کتاب‌های قابل ارائه ایشان در نمایشگاه و همچنین برخی ممیزه‌های دیگر مثل تعداد کتاب‌های چاپ اول، تألیفی و یک سال اخیر تعیین می‌شود، به طور تقریبی نشان می‌دهد هر ناشر از کدام ناشران دیگر بزرگ‌تر و یا کوچک‌تر است. البته گاهی در نمایشگاه‌ها برخی روابط و مصلحت‌اندیشی‌ها سبب می‌شود ناشرانی به ویژه ناشران دولتی از غرفه‌های بزرگ‌تری نسبت به سهم واقعی خود بهره‌مند شوند.

  در نمایشگاه مجازی کتاب چیزی به نام متراژ غرفه معنا و مصداقی ندارد. با این حال در ادامه می‌کوشیم نشان دهیم اگر در این نمایشگاه قرار بود ناشران غرفه فیزیکی داشته باشد کدام ناشران نسبت به نمایشگاه قبل با افزایش متراژ و کدام‌ها با کاهش متراژ روبرو می‌شدند. در نمایشگاه مجازی کتاب بر خلاف رویه نمایشگاه‌های گذشته، امکان ثبت و ارائه کتاب‌های 8 سال گذشته ( و نه پنج سال گذشته) فراهم شده تا رکود و توقف ناشی از کرونا به چشم نیاید. با این حال هنوز هم افت و یا رشد برخی ناشران در این نمایشگاه نسبت به نمایشگاه قبل محسوس است.

در نمایشگاه قبل سه ناشر کودک و نوجوان غرفه‌هایی با مساحت بیش از 200 متر داشتند: قدیانی، کانون پرورش و افق. در نمایشگاه جاری اما اگر قرار بود ناشران غرفه بگیرند، کانون و افق هر دو از این گروه حذف می‌شدند و به جای آنها پرتقال در گروه بالای 200 متر قرار می‌گرفت. قدیانی با حدود 5 هزار و 400 کتاب کودک قابل ارائه در نمایشگاه و بیش از 400 عنوان چاپ اول در فاصله دو نمایشگاه، همچنان بزرگترین غرفه بخش کودک را در اختیار خواهد داشت. اما کتاب‌های چاپ اول کانون و افق در فاصله دو نمایشگاه با افت مواجه بودند و به ناچار آنها به دسته پایین‌تری سقوط می‌کنند. پرتقال اما با 3 هزار و 500 کتاب قابل ارائه و 330 کتاب جدید در فاصله دو نمایشگاه، برای اولین بار به غرفه بالای 200 متر دست می‌یابد.

گروه بعدی ناشران بزرگ کتاب کودک در نمایشگاه سال گذشته پنج ناشری بودند که غرفه‌های بین 150 تا 200 متر داشتند: پرتقال، پیدایش، محراب قلم، مدرسه و سوره مهر. اگر در نمایشگاه جاری قرار بود به ناشران متراژ غرفه داده شود از این گروه پرتقال به گروه بالاتر و محراب قلم و سوره مهر به گروه پایین‌تر تغییر جایگاه می‌دادند. کانون و افق هم در همین گروه قرار می‌گرفتند. اما سه انتشارات ذکر، هوپا و نردبان برای اولین بار می‌توانستند غرفه‌های بزرگ‌تر از 150 متر داشته باشد. پس به این ترتیب پس از گروه اول یعنی قدیانی و پرتقال، در گروه دوم شاهد حضور کانون، افق، پیدایش، مدرسه، ذکر، هوپا و نردبان خواهیم بود که همگی بیش از 2 هزار کتاب قابل ارائه در نمایشگاه دارند.

سومین گروه ناشران بزرگ کتاب کودک در سی و دومین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، شهر قلم، هوپا، ذکر، نردبان و علمی فرهنگی بودند که غرفه‌های بین 100 تا 150 متر داشتند. دیدیم که از آن میان هوپا، ذکر و نردبان به دلیل رشدی که در فاصله دو نمایشگاه داشتند به گروه بالاتر صعود کرده‌اند. محراب قلم اما از گروه بالاتر به این گروه آمده و شهر قلم هم در همین گروه قبلی خود باقی می‌ماند. انتشارات علمی فرهنگی شرایط حضور در این گروه را دارا نیست و باید به گروه پایین‌تری نقل مکان کند. از سوی دیگر ایرانبان و به‌نشر دو مؤسسه‌ای هستند که به دلیل عملکرد قابل قبول در فاصله دو نمایشگاه برای نخستین بار غرفه‌های بزرگ‌تر از 100 متر به دست می‌آورند. به این ترتیب سومین گروه ناشران کتاب کودک پس از 9 ناشر قبلی که نام بردیم محراب قلم، ایرانبان، شهر قلم و به‌نشر هستند که همگی بیش از هزار کودک کتاب کودک قابل ارائه طبق ضوابط نمایشگاه در پرونده دارند.

چهارمین گروه ناشران متوسط و یا به نسبت بزرگ در بخش کودک نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران ناشرانی بودند که غرفه‌هایی بین 50 تا 100 متر به دست می‌آوردند. در نمایشگاه سال 1398 چهارده ناشر کودک چنین غرفه‌هایی داشتند: فاطمی، مبتکران، امیرکبیر، ایرانبان، آبرنگ، برف، به‌نشر، گاج، جمال، حدیث نینوا، خانه ادبیات، زعفران و سایه‌گستر.

دیدیم که از این گروه ایرانبان و به‌نشر به گروه بالاتر صعود کرده‌اند. مبتکران، امیرکبیر، آبرنگ و حدیث نینوا اما در نمایشگاهی که در حال برگزاری است، شرایط غرفه‌های بزرگ‌تر از 50 متر را کسب نمی‌کنند. مبتکران بخش کودک خود را در قالب نشری جداگانه با نام میچکا متمرکز کرده و در نمایشگاه امسال میچکا می‌توانست غرفه‌ای با متراژ تقریبی مبتکران در نمایشگاه قبل داشته باشد. ویدا، فاطمی، برف، جمال، خانه ادبیات، زعفران و سایه‌گستر همگی غرفه‌های کم و بیش مشابه نمایشگاه قبل به دست می‌آورند. البته در میان آنها ناشرانی چون فاطمی و جمال و سایه‌گستر رشد بیشتری داشته‌اند. ناشرانی که در نمایشگاه سی و دوم غرفه‌هایی کمتر از 50 متر داشتند اما در نمایشگاه جاری غرفه‌های بین 50 تا 100 متر به آنها تعلق می‌گرفت عبارت‌اند از: نیستان، براق، پنجره و میچکا.

دو انتشارات غیر خصوصی سوره مهر و علمی فرهنگی هم در همین گروه قرار می‌گیرند. این ناشران همگی حدود 500 کتاب قابل ارائه در نمایشگاه و فعالیت نسبی مقبول در سال گذشته داشته‌اند. به این ترتیب در صورت برپایی نمایشگاه مجازی حاضر به شکل حضوری، 13 ناشر کتاب کودک طبق ضوابط نمایشگاه شایسته غرفه‌های بزرگ‌تر از 100 متر و 14 ناشر متناسب با غرفه‌های 50 تا 100 متر ارزیابی می‌شدند.

اگر مثل سال‌های گذشته در نمایشگاه حدود 7 هزار متر فضا برای غرفه‌بندی ناشران کودک ‌داشتیم، این 27 ناشر حدود نیمی از فضا ( 3500 متر) را به خود اختصاص می‌دادند و نیمی دیگر از فضا میان حدود 250 ناشر متوسط، کوچک و خیلی کوچک تقسیم می‌شد. اگرچه اگر قرار باشد دوباره نمایشگاه کتاب تهران به شکل حضوری برقرار شود فضای سالن‌های کتاب کودک باید حداقل 50 درصد نسبت به قبل افزایش یابد.

لازم به ذکر است عمده ضوابط و متغیرهای تعیین متراژ غرفه‌ها در نمایشگاه، ملاک‌های کمّی است و این مسئله جای نقد و اصلاح دارد. در صورت تدوین ضوابط کیفی ارزیابی عملکرد ناشران می‌توان به شکل علمی‌تر و حرفه‌ای‌تری به طبقه‌بندی ناشران کتاب کودک پرداخت. ان‌شاالله اگر عمر و توفیق باشد در همین‌جا درباره معیارهای ارزیابی کیفی ناشران کتاب کودک صحبت خواهیم کرد.

انتهای پیام/