ستارگان مدفون در تخت فولاد| اشرف‌الکتاب صفحات آغازین قرآنی را وسعت داد

به گزارش خبرگزاری تسنیم از اصفهان ، تخت فولاد در بخش جنوب شرق اصفهان واقع شده که آرامگاه و مزار بسیاری از بزرگان را در خود دارد. می‌توان گفت علاوه بر گورستان بقیع در مدینه، گورستان وادی السلام در نجف، تخت فولاد اصفهان نیز در زمره مقدس‌ترین گورستان‌های جهان اسلام است.

خاک تخت فولاد به یمن عالمانی که در آن دفن شده‌اند خاکی مقدس به‌شمار می‌آید و انسان‌ها در طول تاریخ به برکات آن بی‌توجه نبوده‌اند. از جمله عارفان و علمایی که در این مکان دفن شده‌اند می‌توان به بابارکن الدین، آقا جمال‌الدین خوانساری، بهاءالدین محمد اصفهانی معروف به فاضل هندی، محمد حسین عنقا ملقب به ملک الشعرا، حاج میرزا آقا امامی مینیاتوریست و بسیاری از افراد برجسته دیگر که هر کدام اهمیتی زیاد به این گورستان بخشیده‌اند.

خبرگزاری تسنیم در سلسله گزارش‌هایی با عنوان «ستارگان مدفون در تخت فولاد» به معرفی این بزرگان می‌پردازد، در این گزارش میرزا زین العابدین اشرف الکتاب را معرفی خواهیم کرد.

میرزا زین‌العابدین اشرف الکتاب؛ خطاط و خوشنویس، فرزند محمدتقی است. استاد مهدی بیانی با توجه به فهرست خطوطی که از اشرف الکتاب دیده و در کتابش آورده، از دو نسخه نام می‌برد که خود وی با رقم «زین العابدین بن محمد تقی اصفهانی» نوشته است. بنابراین، با توجه به این سند، نام پدر وی را محمد تقی می‌نویسد، اما استاد همایی با ذکر داستانی که برای پدر اشرف الکتاب در دوره وزارت حاج میرزا آقاسی (وزیر محمد شاه قاجار) اتفاق افتاده، نام پدر وی را آقا قاسم اصفهانی آورده است که قابل اعتماد نیست.

اشراف‌الکتاب در پیری بهتر از جوانی می‌نوشت

زین العابدین اصفهانی از استادان مسلم خط نسخ در دوره فتحعلی شاه، محمدشاه و ناصرالدین شاه بوده است و از دهه پنجم حیات، لقب «سلطانی» یافت و از کتاب دربار ناصر الدین شاه محسوب می‌شد و از طرف ناصرالدین شاه در دهه هشتم زندگی به «اشرف الکتاب » ملقب شد. در این باره کتاب المآثر والآثار از منابع مهم عصر ناصری نوشته است: «آقا زین العابدین، خطاط اصفهانی از مفاخر عظیمه این دولت است که در نسخ کرامت اظهار می‌فرمود».

اشرف الکتاب در سال 1187 قمری به دنیا آمد. به این ترتیب، وی عمری بالغ بر 108 سال داشته و ملک الشعرای عنقا، فرزند همای شیرازی (که از دوستان و معاشران اشرف الکتاب بوده) در قطعه‌ای در وصف اشرف الکتاب چنین می‌‌سراید: « صد و ده سال رفته از عمرم؛ خط نویسم چو آفتاب منیر».

همچنین مرحوم میرزاعلیرضا پرتو در وصف ایشان چنین می‌سراید: « اشرف الکتابم و خط مرا؛ می‌دهد یاقوت خط بندگی؛ می‌نویسم از پس صد سال باز؛ با کمال خوبی و ارزندگی».

هنر خوشنویسی اشرف الکتاب همواره مورد ستایش و توجه شعرا و هنرمندان روزگارش بود؛ حتی نوشته‌اند که پس از صد سال عمر، گویی دوره جوانی را از سر گرفته و بعضی موهای سپیدش مجدداً سیاه شده بود.

به گفته منابع، با این‌که یکصد سال از عمر او گذشته بود، به هیچ وجه سستی و لرزش در دستش پیدا نشده و به قرصی و محکمی جوانی خط می‌نوشت. به عقیده آقا میرزا محمدحسین ادیب اصفهانی (خط شناس معروف) در پیری بهتر از جوانی می‌نوشته است.

سلطان الخطاطین به وراق معروف شده بود

زین العابدین اصفهانی «سلطان الخطاطین» است و لقب اشرف الکتاب را نیز از ناصرالدین شاه می‌گیرد، ولی در میان خطاطان به سلطان الخطاطین معروف است. این استاد در تمام هنرهای کتابتی استاد بود. ما این مطلب را کمتر در کتابها شاهد هستیم. وی به عنوان وراق به تمام معنا بوده و کاغذ شناس قرن سیزدهم قمری است. وراق به کسی گفته می‌شد که وظیفه‌اش آماده‌سازی کاغذ برای استنساخ، آهار دادن آنها، برش دادن و همچنین کار مقابله به مثل نسخه‌ها را بر عهده داشته که آقا زین العابدین از این هنر بهره‌مند بود. همچنین وی کتاب آرای به تمام معنا بوده است و نوزده جلد قرآن از او به یادگار مانده است.

همچنین وی یک مذهب بود و در کنار اساتیدی همچون علی محمد مذهب، عبدالوهاب مذهب باشی، فتح الله شیرازی و غیره کار تذهیب قرآنی را انجام می‌داد. نمونه ای از کار استاد در کتابخانه کاخ گلستان، خود، آیینه تمام نمایی از توانمندی‌های فنی استاد است. او یک صفحه آرایی به تمام معنا بوده، در صحافی افرادی مثل محمدعلی صحاف باشی را یاری می‌رسانده است.

وسعت صفحات آغازین قرآن از ابتکارات اشرف‌الکتاب است

از دیگر کارهای استاد، در صفحه آرایی روی قرآن این بود که صفحات آغازین قرآنی را که محدود به شش صفحه بود، وسعت داد یعنی یک صفحه، صفحه پیشواز، بعد صفحه دعا، دو صفحه فهرست سوره، و صفحه پنج و شش هم صفحه اول و دوم قرآن بود که این روش از ابتکارات استاد بود.

اشرف الکتاب معاصر با آقا غلامعلی خوشنویس اصفهانی بود که هر دو در خط نسخ از نوابغ روزگار بودند. هر دو دارای ویژگی‌های مخصوص به خودشان بودند. آقا غلامعلی از اشرف الکتاب تندتر می‌نوشت، بنابراین خوشنویسی و سرعت قلم را با هم دارا بود، ولی اشرف الکتاب کندتر، اما محکمتر وجا افتاده‌تر می‌نوشت. هر چند که ظرافت و قلم زیبای آقا غلامعلی نیز برجسته بود.

اشرف الکتاب در خط شاگرد آقا محمود خوشنویس اصفهانی و آقا عبدالغفار اصفهانی بود و از روی خطوط میرزا احمد نیریزی مشق بسیار نموده و نام وی را به عظمت یاد کرده است.

تاثیر مهم اشرف‌الکتاب در هنر خوشنویسی ایران

اشرف‌الکتاب تأثیر مهمی در هنر خوشنویسی ایران داشت. نخستین تأثیر او تعلیم و تربیت بسیاری از خوشنویسان معروف زمان خود بود. از جمله شاگردانش که در خطاطی و خوشنویسی از خطاطان معروف روزگار خویش بودند، میرزا آقا جان پرتو اصفهانی، از شعرا و خوشنویسان؛ سید محمد اصفهانی متخلص به بقا از شعرا و خوشنویسان؛ میرزا محمد علی سلطان الکتاب اصفهانی، از اساتید خط نسخ، ثلث و رقاع، آقا زین العابدین محلاتی از خوشنویسان؛ میرزا محمد علی خوشنویس؛ میرزا محمد علی تنباکو فروش و میرزا محمدعلی مطلق و بسیاری دیگر از خطاطان و خوشنویسان را می‌توان نام برد. به این ترتیب، اشرف الکتاب با تربیت این شاگردان برجسته که هر کدام از آنان شاگردان برجسته دیگری را تربیت نمودند، در احیا و رونق خوشنویسی، به ویژه خط نسخ در ردیف هنرمندان بزرگ محسوب می‌شود.

تأثیر دیگر وی به عقیده صاحب نظران خط در آن است که وی نقطه تعادل خط نسخ هنرمندان ایرانی است. به عبارت بهتر، خط نسخ به دو شیوه نوشته می‌شد: اول شیوه یاقوتی (به عربی) و دوم شیوه نیریزی (ایرانی) که مبدع شیوه جدید نسخ است و همین سبک به استادان بزرگ خط نسخ بعد رسید و اشرف الکتاب یکی از این بزرگان است.

وی قطعات، کتب ادعیه، احادیث و اجزای متفرقه قرآن مجید را به خط نسخ زیبا به نگارش درآورد که امروزه نسخه‌ای از آن نیز موجود است. همچنین سنگ مزار زیبا و ارزشمند حکیم برجسته، میرزا ابوالحسن سلطان الاطباء در تکیه مادر شاهزاده در تخت فولاد نیز به خط وی است.

برخی از آثار و قطعات هنری اشرف الکتاب که در کتابخانه‌ها و موزه ها نگهداری می شود عبارت است از: قرآن رحلی به قلم نسخ، در کتابخانه سلطنتی سابق؛ دوازده امام، در همان کتابخانه؛ سوره یاسین و چند دعا، نسخ ممتاز و رقاع در کتابخانه شماره یک مجلس شورای اسلامی، شش قطعه خط، به قلم نسخ خوش، در مرقعی در کتابخانۀ سلطنتی سابق؛ قرآن، وزیری به قلم نسخ و رقاعدر مجموعه اتحادیه؛ قرآن، به قلم نسخ در مجموعۀ مهدوی؛ قرآن خطی نفیس در موزه کاخ نیاوران و غیره.

وی در 9 شعبان 1295 قمری در اصفهان درگذشت و در صحن تکیه خوانساری تخت فولاد به خاک سپرده شد.

انتهای پیام/164/ ت