«زبان پیامکی» عاقبت زبان فارسی را می‌بلعد؟/ سیاست دست روی دست گذاشتن دیگر جواب نمی‌دهد

به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، گسترش شبکه‌های اجتماعی و افزایش کاربران فضای مجازی در ایران طی سال‌های اخیر هم فرصت‌هایی را برای زبان فارسی ایجاد کرده و هم آن را با تهدید مواجه کرده است. زبان فارسی که طی سده‌های مختلف با پیشینه‌ای به عنوان میراثی گرانبها به دست ما رسیده، اکنون در مواجهه با فضای مجازی و افزایش سرعت استفاده کاربران، همانند دیگر زبان‌ها در معرض آسیب‌های مختلف در حوزه محتوا و زبان است.

فضای مجازی که از دهه 70 در میان کاربران ایرانی جای خود را باز کرد، فرصت‌هایی مانند ایجاد ارتباطات گسترده برای کاربران فراهم کرد، اما در عین حال افزوده شدن روز به روز کاربران فارسی‌زبان به این محیط و استفاده از ظرفیت‌های آن، از چند وجه زبان فارسی را نیز مورد تهدید قرار داده است. طی چند سال گذشته کارشناسان بارها نسبت به تغییر اصول نگارشی، درهم آمیختگی زبان، خلاصه کردن، جعل افعال و ... در فضای مجازی هشدار داده‌اند. به نظر می‌رسد نادیده انگاشتن این مسئله، در آینده می‌تواند آن را به یکی از تهدیدات جدی زبان فارسی تبدیل کند.

فضای مجازی روز به روز در حال رشد و تغییر است، بی‌توجهی نسبت به این فضا و رها کردن و نادیده گرفتن مسائل و معضلات موجود در آن، زخمی است که در آینده سر باز خواهد کرد؛ به ویژه آنکه طی یک سال اخیر به دلیل شیوع ویروس کرونا، آموزش در کشور با این فضا پیوند خورده است و به نظر می‌رسد که این روش کماکان ادامه خواهد داشت. حسن ذوالفقاری، عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس و عضو شورای علمی آموزش زبان و ادبیات فارسی، با توجه به اهمیت این موضوع، در یادداشتی که اخیراً در خبرنامه این گروه منتشر شده، پیشنهاداتی را در راستای حفظ زبان فارسی در بستر فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی ارائه می‌دهد. او بر این باور است که با توجه به اینکه عمده کاربران این قلمرو را نوجوانان و جوانان تشکیل می‌دهند، «آموزش» بهترین گزینه برای مدیریت در راستای حفظ زبان فارسی است. او در این‌باره می‌نویسد: سه دهه از ورود پیامک و پیامک‌نویسی می‌گذرد و هر روز دامنه آن فراتر می‌رود و وسعت آن بیشتر می‌شود. اکنون پیامک‌نگاری در فضای مجازی، بر سبک زندگی و شیوه نگارش کاربران تأثیرات مثبت و منفی گذارده است. این روند در ایام سیطره بیماری کرونا بر کشور و گسترش آموزش‌های مجازی رو به تزاید نیز نهاده است و آنچه از خطرات این نظام زبانی خواهیم گفت مضاعف شده است.

اکنون و تا زمانی که نمی‌دانیم کی است، ارتباطات مجازی به طور صد در صد روند آموزش کشور را در اختیار خود گرفته‌اند. ما برای سهولت، زبان در فضای مجازی را با عنوان «زبان پیامکی» می‌شناسیم؛ در کنار گونه‌های اداری، آموزشی، ادبی، علمی، مطبوعاتی و رسانه‌ای. شاید بتوان این زبان را زیرگونه زبان رسانه دانست. هرچه هست به خلاف رسانه‌های دیداری و شنیداری که تا حدودی می‌توان بر آنها نظارت داشت، این زبان نظارت‌گریز و یله و رهاست و نهاد مسئولی نیز متولی این بی سر و سامانی نیست. اگر بخواهیم یک نهاد مسئول بیابیم همانا انگشت اشارت به فرهنگستان زبان و ادب فارسی است.

اما زبان پیامکی زبانی اختصاری است که در پیامک‌ها و گپ‌سراها و شبکه‌های مجازی اجتماعی استفاده می‌شود. پیامک‌ها با دو نوع زبان معیار(بسیار اندک) و غیر معیار(زبان ساخته جوانان و بسیار پرکاربرد) جریان دارد. بنای این زبان بر کوتاه‌نویسی واژه‌ها با کمترین تعداد نویسه برای رساندن مفاهیم است. اصول نگارش خط و زبان رعایت نمی‌شود؛ واژگان و اعداد در هم می‌آمیزد تا مختصرترین واژگان را برای بیان مقصود بسازد. از ویژگی‌های خطی پیامک‌ها رعایت نکردن رسم‌الخط فارسی، کاربرد خط لاتین(فینگلیش)، انگلیسی‌نویسی، آمیختن فارسی و انگلیسی است. در حوزه زبانی نیز ویژگی‌هایی چون نیمه‌نویسی، کاربرد اختصارات زبانی، واژه‌سازی نامأنوس، کاربرد کلمات بیگانه، جابجایی ارکان جمله، شکسته‌نویسی، مصدر جعلی سازی(مثلاً هنگیدن) دارد. در حوزه‌های بیانی رسمیت دادن به زبان مخفی جوانان، نزول سطح زبان و مهارت‌های نگارشی و اثر سوء بر گونه‌های دیگر زبان، بیان احساسات با شکلک به جای جمله‌های عاطفی، بازی‌های زبانی، طنز و شوخ طبعی و محاوره‌نویسی از خصایص این زبان است.

او با طرح این موضوع که این زبان(زبان پیامکی) در روزگار ما رسمیت یافته و واقعیت دارد، ادامه می‌دهد: اغلب استفاده‌کنندگان به گواهی آمارها جوانان و دانش‌آموزان هستند. وقت آن است به عنوان مقوله‌ای آموزشی بدان نگریسته شود. باید به جای طرد و رد، با در نظر گرفتن مزایای پیامک و پذیرش آن، اصول پیامک‌نویسی را با قواعد زبان فارسی انطباق داد و به عنوان گونه‌ای از گویش‌های اجتماعی از رده زبان‌های ساختگی آن را پذیرفت. حتی این گونه نوظهور زبانی، می‌تواند به شرط نظارت و برنامه‌ریزی زبانی، عامل تقویت و گسترش زبان هم باشد، البته اگر به موقع قواعد آن را بنویسیم و آموزش دهیم.

وقتی سخن از الزامات رعایت خط و زبان فارسی در فضای مجازی پیش می‌آید، اولین توصیه پس از استانداردسازی و تدوین اصول نگارش پیامک‌نویسی، آموزش آن در مدارس است. در برنامه درسی و کتاب‌های آموزشی باید تمایز زبان پیامکی با نگارش رسمی آموزش داده شود تا از موارد کاربرد آنها آگاه شود. همچنین نادرستی‌های این زبان آموزش داده شود و حدود کاربرد آن در فضای مجازی تبیین شود. البته جز کتاب درسی، نهادها و سازمان‌های دیگر نیز باید در ترویج این نوع آموزش‌ها بکوشند. وزارت ارتباطات با ارسال پیامک‌های آموزشی یا صدا و سیما با آموزش‌های خود می‌توانند نقش مؤثری ایفا کنند.

عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس در ادامه پیشنهاداتی را ارائه می‌دهد: مؤلفان کتاب‌های درسی و برنامه‌نویسیان و تصمیم‌گیران البته بی‌مدد فرهنگستان زبان و ادب فارسی قادر به انجام این کار نیستند. پس چه بهتر که گام نخست را فرهنگستان بردارد. خطر انفعال و انکار چنین زبانی آن است که در درازمدت بر زبان نوشتار رسمی تأثیر منفی می‌گذارد. اگر همین زبان شکل و نمود نوشتاری پیدا نمی‌کرد، می‌توانستیم آن را گونه شفاهی در برابر ده‌ها گونه شفاهی دیگر به حساب آوریم که در طی تاریخ راه خود را پیموده و به فراموشی سپرده شده است. اما این زبان در میلیون‌ها صفحه وب برای سالیان دراز ماندگار است. نادیده انگاشتن و از کنار آن گذشتن، چنانکه رسم معهود است، نیز دردی را مداوا نمی‌کند که بر شدت زخم و جراحت پیکره زبان فارسی می‌افزاید. پیشنهاد می‌کنیم این مهم در چند گام به انجام رسد:

گام اول: تشکیل نشست‌های تخصصی درباره کشف و شناخت گستره موضوع یا انجام طرحی پژوهشی تا ابعاد آن کاویده و سنجیده شود.

گام دوم: تیمی مجرب و کاردیده، با شناختی که از اطراف و ابعاد موضوع دارند، پیشنهاده‌ای یا شیوه‌نامه‌ای تهیه کنند و پس از طی مراحل کارشناسی و تصویب و تأیید در اختیار جراید و عموم مردم قرار دهد.

گام سوم: تدوین درس‌نامه‌هایی برای کتاب‌های درسی مدارس براساس اصول مصوب تا به نحو مقتضی در خلال کتاب‌ها استفاده شود.

طی سال‌های اخیر پژوهشگران و کارشناسان نسبت به خطراتی که زبان فارسی را در فضای مجازی تهدید می‌کند، هشدار داده و راه حل‌هایی برای رفع این معضلات، ارائه داده‌اند. با وجود این، فضای مجازی و نوع حضور کاربران و زبان آنها در این بستر طی سال‌های گذشته کمترین اهمیت را در میان مسئولان داشته است. این در حالی است که رهبر معظم انقلاب نیز بارها نسبت به توجه به این حوزه هشدار داده‌اند. اسماعیل آذر، پژوهشگر و استاد زبان فارسی، مهمترین مشکلات زبان فارسی در بستر فضای مجازی را متوجه «خط» و «محتوا» می‌داند. او در گفت‌وگویی با تسنیم گفته است: اولین مشکلی که فضای مجازی برای زبان فارسی ایجاد کرده، تغییر خط فارسی است. خط ما در حال حاضر به گونه‌ای است که حرف می‌زنیم. این می‌تواند در درازمدت برای خط فارسی خسران به بار بیاورد. اگر بین خط و زبان شکاف ایجاد شود، ممکن است در 200 سال آینده دیگر از خط فارسی آنقدر دور شویم که نتوانیم غزل حافظ و گلستان سعدی بخوانیم و آن را بفهمیم.

وی ادامه داد: دومین ضربه‌ای که فضای مجازی به زبان فارسی زده است، اشتباه خواندن متون ادبی است. خاطرم هست زمانی که کلاس ششم ابتدایی تحصیل می‌کردم، یکی از کتاب‌های ما گلستان سعدی بود. اما امروز دانشجویانی که تحصیلات بالایی هم دارند، بوستان و گلستان را غلط می‌خوانند.

به نظر می‌رسد می‌توان در کنار آموزش، با ارائه محتوای مناسب، کوتاه و کاربردی از میزان تهدید زبان فارسی در شبکه‌های اجتماعی کاست. ایجاد علاقه و پیوند با زبان آثاری چون گلستان و بوستان سعدی، غزلیات حافظ، حکایت‌های کلیله و دمنه و ... می‌تواند هم در امر توسعه کتابخوانی مفید باشد و هم مخاطب جوان و نوجوان را با سرچشمه‌های ادبی آشنا کرده و دایره واژگانی او را توسعه دهد. ضمن اینکه خوانش این متون بر نوع نگارش و استفاده از کلمات و خط نیز تأثیرگذار خواهد بود.

در حالی که نهادهای مختلف متولی حفظ و توسعه فرهنگ ایرانی اسلامی و زبان فارسی در کشور هستند، اما آنچه عمدتاً طی سال‌های اخیر در برخی از این نهادها و سازمان‌ها شاهد بوده‌ایم، بیشتر سیاست دست روی دست گذاشتن و تماشا کردن بوده است. 

انتهای پیام/