پایان کار "معاونت علمی دولت تدبیر و امید" با سیلی از مشکلات حل نشده و بی‌تدبیر‌ی‌ها!/ لزوم تغییر جدی در حوزه زیست‌بوم فناوری کشور
معاونت علمی در حالی به پایان کار خود در دولت دوازدهم رسیده که مشکلات دانش‌بنیان‌ها نه تنها در دولت روحانی برطرف نشده بلکه در بُعد کَمّی نیز کمتر از ۲ درصد افق ترسیمی محقق شده است؛ باید در دولت جدید، این حوزه شاهد تغییراتی شگرف باشد.
به گزارش خبرنگار علمی خبرگزاری تسنیم؛ دولت دوازدهم به پایان راه خود رسیده و یکی از بخش‌های مهم این دولت، معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری بوده است. این معاونت با راهبری "سورنا ستاری" معاون علمی و فناوری ریاست جمهوری به فرجام کار خود رسیده است اما بعد از 8 سال همچنان مشکلات زیادی سد راه زیست‌بوم نوآوری و فناوری کشور و شرکت‌های دانشبنیان قرار دارد که علی‌رغم تلاش‌های معاونت علمی، همچنان این مشکلات به قوت خود باقی است.
"قانون حمایت از شرکتها و مؤسسات دانشبنیان و تجاری‌سازی نوآوری‌ها و اختراعات" در سال 1389 به تصویب مجلس رسید که تنها قانون مصوب در حمایت از شرکت‌های دانشبنیان محسوب می‌شود که البته با تصویب طرح جهش تولید دانشبنیان بعد از 10 سال، در سال گذشته این قانون با حمایت مجلس و نه دولت به‌روز‌تر شد اما هنوز به مرحله اجرایی نرسیده است و فقط در صحن علنی مجلس به تصویب رسیده است.
اما دولتی‌ها علناً با به‌روزرسانی این قانون نیز مخالفت کردند تا جایی که "حاجی دلیگانی" با اشاره به طرح "جهش تولید دانشبنیان" در مجلس شورای اسلامی گفت: «یک طرحی تحت عنوان "جهش تولید دانشبنیان" در کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس شورای اسلامی مطرح شد اما بعد از آن یک نامه‌ای را رئیس دفتر آقای رئیس‌جمهور به 4 نفر از وزیران دولت نوشته است مبنی بر اینکه در رابطه با این طرح، هیچگونه همکاری با مجلس نداشته باشید!! اینکه انگیزه دولت از این کار چه بوده واقعاً جای تعجب دارد اما این موضوع واقعیت دارد ضمن اینکه این نامه به صورت محرمانه نوشته شده است تا منتشر نشود.»
"حجت عبدالملکی" داور یک مسابقه تلویزیونی با انتشار یک نامه نوشت: "وقتی گفته می‌شد دولت حسن روحانی در حوزه دانشبنیان موفق عمل کرده است عرض می‌کردم خیر، این عملکرد دولت روحانی نیست؛ این نتیجه اقدامات جوانان انقلابی حوزه مدیریت فن‌آوری کشور است که دولت روحانی موفق به حذفشان نشده است! واقعیت و ذات دولت لیبرال حسن روحانی در حوزه اقتصاد دانشبنیان همین نامه است که می‌بینید. ذات همان دولتی که فناوری هسته‌ای را با برجام به فنا داد، با سایر بخش‌های فناوری هم مهربان نبود و نیست؛ راه‌آورد لیبرالیسمی که این دولت به آن افتخار می‌کند خام‌فروشی است و بس! مسیر بندگی ملت برای خوش‌خدمتی به کدخدا!"
معاونت علمی و فناوری بارها و بارها با اشاره به آمار شرکت‌های دانشبنیان در سال 1392 که کمتر از 100 شرکت بوده است و آمار امروز که نزدیک به 6 هزار شرکت دانشبنیان بوده است، مدعی تحولی بزرگ در این حوزه شده است اما سؤال اساسی اینجاست که 6 هزار شرکت دانشبنیان تا افق مقام معظم رهبری که رسیدن به 400 هزار شرکت دانشبنیان است چه مقدار فاصله دارد؟!
امروز بعد از 8 سال تعداد شرکت‌های دانشبنیان نسبت به افق ترسیم‌شده رهبر انقلاب، کمتر از 2 درصد است! و این امر به یک حرکت و جهش بزرگ در اکوسیستم نوآوری و فناوری کشور نیاز دارد، در واقع معاونت علمی حتی در رسیدن به افق کمّی در حوزه دانشبنیان کشورمان نیز فاصله بسیار زیادی با اهداف ترسیمی دارد.
مشکلات شرکت‌های دانشبنیان نیز همچنان پابرجاست و نحوه ثبت شرکتها و مشکلات پیش‌روی آنها در حوزه‌های مختلف از جمله بیمه، مالیات و دریافت مجوز از سازمان‌های مختلف از چالش‌های اساسی این شرکتها است.
"افشین کلاهی" رئیس مجمع تشکل‌های دانشبنیان و رئیس کمیسیون کسب‌و‌کار دانشبنیان اتاق بازرگانی ایرانی در گفت‌و‌گو با خبرنگار تسنیم می‌گوید: دولت به سادگی زیر بار معافیت‌های مالیاتی نمی‌رود که البته اخیراً روش اعمال معافیت‌های مالیاتی بر مبنای اعتبار مالیاتی و تحقیق و توسعه تغییر می‌کند که این یک قانون خوب است که البته اجرایی نشده است اما به‌صورت پایلوت انجام می‌شود؛ دولت و سازمان‌های دولتی در عمل زیر تعهدات بیمه و مالیات نمی‌روند و معافیت بیمه و مالیات برای شرکت‌های دانشبنیان بسیار محدود است و بعدها نیز به بهانه‌های مختلف به سراغ شرکت‌های دانشبنیان رفته و آنها را نقره‌داغ می‌کنند.
"سید محسن دهنوی" رئیس فراکسیون اقتصاد دانشبنیان مجلس نیز در نشست خبری که در تسنیم برگزار شده بود، گفت: ماده 10 طرح جهش تولید دانشبنیان مربوط به بخشودگی جرائم تأمین اجتماعی است؛ 3 عامل اصلی بیمه، مالیات و بانک، علت اصلی ورشکستگی شرکت‌های دانشبنیان است و در بند "ب" به این موضوع کمک کرده و به تأمین اجتماعی اجازه داده‌ایم تا جرائم بیمه‌ای این شرکتها بخشیده شود.
معضل تمرکز شرکت‌های دانشبنیان در تهران
یکی دیگر از مشکلات شرکت‌های دانشبنیان تمرکز این شرکتها در شهر تهران است طبق آخرین آمار تعداد این شرکتها به 6 هزار و 35 شرکت رسیده است که بیش از 3199 شرکت دانشبنیان فقط در تهران مستقر است در واقع بیش از 50 درصد شرکت‌های دانشبنیان در تهران مستقر است که این عدم پراکندگی شرکت‌های دانشبنیان مشکلی است که برای رفع آن از طرف معاونت علمی هیچ کاری صورت نگرفته است.
اما در طرح جدید جهش تولید دانشبنیان به این موضوع پرداخته شده است تا جایی که دهنوی در همین رابطه می‌گوید: عمده اقتصاد دانشبنیان در تهران متمرکز است و در استان‌ها متولی وجود ندارد و سعی کرده‌ایم با یک ماده قانونی این ضعف را نیز پوشش دهیم چرا که وجود زیرساخت‌ها و پهنه‌های نوآورانه باعث می‌شود تا تمرکز شرکتها در یک منطقه صورت بگیرد که این اتفاق عمدتاً در تهران انجام شده است.
معضل بازار محصولات و شرکت‌های دانشبنیان
مشکل بزرگ دیگری که سد راه دانش‌بنیان‌ها در این سال‌ها بوده است موضوع بازار محصولات شرکت‌های دانشبنیان است؛ در واقع برای وسعت دادن اقتصاد دانشبنیان در کشورمان با رشد 400 هزار شرکتی، باید به موضوع بازار توجه کنیم امروز نزدیک به 20 میلیارد دلار خرید خارجی در کشور انجام می‌شود که نزدیک به 500 هزار میلیون تومان می‌شود که اگر این بازار ایجاد شود، ناخداگاه سیل شرکت‌های دانشبنیان به سمت آن نیز سرازیر خواهد شد.
بازارسازی برای شرکت‌های دانشبنیان و توسعه فعالیت‌های آنها بسیار جدی است و مهم‌ترین حمایت دولت این است که دستگاه‌های دولتی وارد عرصه شده و اعلام نیاز کنند اما در کمال ناباوری مشاهده می‌کنیم که نه تنها اعلام نیاز نمی‌شود بلکه دستگاه‌هایی که در داخل با قیمت بسیار کمتر تولید می‌شود، توسط دولت از خارج وارد می‌شود.
به عنوان نمونه در گزارشی که اخیراً در تسنیم منتشر شد اسنادی فهرست شد مبنی بر اینکه بسیاری از تجهیزات پزشکی در حالی که همه آنها تولیدکننده داخلی دارند توسط دولت وارد می‌شود؛ 8 هزار دستگاه سرنگ پمپ، 2 هزار دستگاه پمپ سرمی، هزار دستگاه دی‌سی‌شوک یا الکتروشوک، 100 دستگاه سونوگرافی و اکوکاردیوگرافی و تعدادی دستگاه ونتیلاتور آماری است که در این اسناد، درخواست خریداری آنها انجام شده است در حالی که همه این وسایل و تجهیزات پزشکی، نمونه مشابه داخلی دارند! یا در نمونه دیگری در حالی که حداقل 3 شرکت تولیدکننده دستگاه‌های سونوگرافی در کشور وجود دارد، اسنادی مبنی بر خرید خارجی این دستگاه‌ها توسط دولت وجود دارد که در گزارش‌های قبلی تسنیم به آنها اشاره شده است.
بوروکراسی و قوانین دست و پاگیر نیز همچنان مشکل درجه اول دانش‌بنیان‌ها
"حسین وطن‌پور" رئیس هیئت مدیره انجمن شرکت‌های دانشبنیان در نشست با رئیس‌جمهور در سخنانی بی‌سابقه و انتقادی گفت: به نظر می‌آید سرمایه‌گذاری کلانی که به عنوان اقتصاد نوظهور شرکت‌های دانشبنیان و استارتاپ‌ها انجام شد، همچنان مانند صنایع قبل گرفتار بوروکراسی و گرفتار نوبت‌هاست؛ گویی دانشبنیان فقط یک اسم است که روی یک شرکت گذاشته‌اند و اعتماد آن‌چنانی به دانش‌بنیان‌ها نمی‌شود، استارتاپ‌ها جوان هستند و سرمایه زیادی ندارند، اگر در گیر و دار بوروکراسی بیافتند از بین می‌روند، بنابراین به حمایت فوق‌العاده نیاز دارند.
وی ادامه داد: در حمایت‌هایی که انجام می‌شود، تمام ریسک و تضمین و تعهد برعهده شرکت‌های دانشبنیان و استارتاپ‌ها است؛ یعنی یک عضو هیأت علمی باید خانه و ماشین خود را به عنوان ضمانت تسهیلاتی که گرفته است، بگذارد. در حال حاضر یک شرکت اگر بخواهد دانشبنیان شود، چندین بار برای استقرار، گرفتن وام، اخذ مجوز و ... ارزیابی می‌شود، این در حالی است که در خارج از کشور، یک مجموعه در یک اتاق دانشبنیان می‌شود، در آن اتاق وام می‌گیرد و حتی محصولش پیش‌خرید می‌شود.
احراز بی‌قاعده شرکت‌های متقاضی دانش‌بنیانی
نکته مهم بعدی، معضل اعطای امتیازات دانش‌بنیانی به شرکت‌هایی است که احراز صلاحیت دانش‌بنیانی آنها نیز در هاله‌ای از ابهام است چراکه تعدادی از شرکتها و فعالان این عرصه از اعطای امتیازات دانش‌بنیانی به شرکت‌هایی خبر داده‌اند که از نظر آنها شاید شایسته دریافت این امتیازات نبوده‌اند.
در یکی از بندهای دانشبنیان شدن آمده است، "شرکت‌هایی که خدمات دانش‌محور ارائه می‌کنند، مشمول این بند می‌شوند". با تحقیق درباره این بند، به شرکت‌هایی برخوردیم که خدمات مشاوره‌ای ارائه می‌کنند یا کارگزارانی هستند که شرکتها، دانشگاه‌ها و طرح‌های اجرایی یا پژوهشی را به یکدیگر متصل می‌کنند و آنها هم دانشبنیان هستند!
کلاهی رئیس مجمع تشکل‌های دانشبنیان در همین زمینه با اشاره به چالش‌برانگیز بودن موضوع ارزیابی شرکت‌های دانشبنیان گفت: موضوع ارزیابی شرکت‌های دانشبنیان در ابتدا به خاطر نبود زیرساخت‌ها و نیروی انسانی مناسب، چالش بسیار بزرگی بود اما با آمدن کارگزاری‌ها توسط معاونت علمی، اوضاع کمی بهتر شد، اما همچنان شرکت‌های زیادی وجود دارند که به روند ارزیابی‌ها معترض هستند و ذکر این نکته همه ضروری است که قطعاً بیشتر مشکلات شرکت‌های دانشبنیان بیرون از اکوسیستم دانش‌بنیانی کشور است.
"سید یاسر جبرائیلی" کارشناس مسائل اقتصادی نیز می‌گوید: "گزارش داده‌اند که درآمد شرکت‌های دانشبنیان از 200 میلیارد تومان در سال 92 به 67 هزار میلیارد تومان در سال 99 رسید، این آمار کمی گمراه‌کننده است! باید اضافه کرد تعداد شرکت‌های دانشبنیان هم از 52 شرکت به نزدیک 6 هزار شرکت رسیده است؛ شنیدم اخیراً یک تاکسی اینترنتی هم دانشبنیان و از مالیات معاف شده است! این حجم از اعطای امتیاز دانش‌بنیانی به شرکتها شاید به درد آمار دادن بخورد اما معلوم نیست که در جهت منافع ملی باشد؛ کشور ما نیازهای جدی در حوزه‌های متعدد به فناوری‌های خاص دارد و منابع‌مان نیز محدود است."
چالشی به اسم "درز اطلاعات فنی شرکت‌های متقاضی دانش‌بنیان‌ها"
درز اطلاعات فنی شرکت‌های متقاضی دانش‌بنیانی نیز از جمله مسائلی و مشکلاتی است که دانش‌بنیان‌ها در سال‌های اخیر با آن درگیر بوده‌اند؛ یک شرکت، فناوری و اختراعی دارد و نمی‌‌خواهد دیگران از این دانش فنی چیزی بدانند و نگران هستند که این اطلاعات در جای دیگر از آن استفاده شود.
"نسیم توکل" عضو کمیسیون شرکت‌های دانشبنیان انجمن جوانان بازرگان استان تهران نیز در گفت‌و‌گو با خبرنگار تسنیم با اشاره به تناقضات و تبعیض در پذیرش محصولات شرکت‌های دانشبنیان توسط معاونت علمی می‌گوید: شاخص‌ها و ارزیابی‌ها یک پارادایم و تناقضی را در جامعه نشان می‌دهد که بعضی از شرکتها محصولشان دانشبنیان نشده است اما مشابه آن محصول دانشبنیان شده است؛ از طرفی شرکت‌هایی وجود دارند که توسط معاونت علمی دانشبنیان نمی‌شوند در حالی که ارائه خدمات فناور به شرکت‌های دانش‌محور جزو شرایط دانشبنیان شدن یک مجموعه است.
توکل می‌گوید: تعدادی از شرکت‌های دانشبنیان ادعاهایی درباره رد محصول توسط معاونت علمی و افشای مدارک فنی محصول خود دارند مبنی بر اینکه در جای دیگر همان محصول تولید شده است؛ این ادعا را بنده از تعدادی زیادی از افراد شنیده‌ام اما این افراد به دلیل قوانین سختگیرانه حاضر به مطرح کردن شکایت خود نیستند.
ورود شبه‌دولتی‌ها و خصولتی‌ها به حوزه دانشبنیان
اما یکی از مشکلات بزرگ دیگری که در مسیر دانش‌بنیان‌ها در سال‌های اخیر وجود داشته است، ورود شبه‌دولتی‌ها و خصولتی‌ها به حوزه دانشبنیان است. روزنامه شرق در یک گزارشی در این باره نوشت: 110 امتیاز شرکت‌های دانشبنیان از جمله معافیت از مالیات و ارائه تسهیلات سنگین، بزرگترین دلایل وسوسه‌انگیز برای هجوم شبه‌دولتی‌ها و خصولتی‌ها به سمت تشکیل شرکت‌های دانشبنیان شده است!
"در این گزارش تاکیده شده است: "عبدالعلی گلزاری" مدرس دانشگاه و مشاور شرکت‌های دانشبنیان می‌گوید: فرار از مالیات مهم‌ترین انگیزه‌ای است که باعث می‌شود بانک‌ها و دولتی‌ها به سمت شرکت‌های تولیدی و دانشبنیان بروند!
به گفته گلزاری، وقتی امتیازات شرکت‌های دانشبنیان را بررسی می‌کنیم، خیلی از دولتی‌ها می‌گویند ما چرا نباید به سمت چنین مجموعه‌هایی برویم! این شرکتها می‌گویند پول‌پاشی اتفاق می‌افتد و چرا ما نباید به این سمت برویم. به گفته این مدرس دانشگاه، درخواست وام شرکت‌های خصولتی از 100 میلیارد تومان شروع می‌شود؛ وی ارزیابی شرکت‌های دانشبنیان را هم دارای نقص جدی توصیف می‌کند و چرخه طولانی دریافت مجوز چنین شرکت‌هایی را عاملی می‌داند که برخی شرکت‌های واقعاً دانشبنیان، اصلاً به سمت دریافت مجوز نروند.
از سوی دیگر برخی شرکت‌های دیگر که حوصله این روند طولانی را دارند، مجوز دانشبنیان دریافت می‌کنند اما از طریق واردات و با تعویض برچسب و بسته‌بندی از مزایای توأمان دانش‌بنیان‌بودن و واردات بهره‌مند می‌شوند!!
با نگاهی به لیست شرکت‌های دانشبنیان، به نام دو شرکت «ا» و «ج» بر‌می‌خوریم؛ دو شرکتی که در سایت‌شان خود را شرکت‌های دانش‌بنیانی معرفی می‌کنند که وابسته به ایران‌خودرو هستند؛ ایران‌خودرو شرکتی به‌ظاهر خصوصی و در باطن دولتی، تلاش کرده است که شرکت‌های دانشبنیان در زیرمجموعه خود داشته باشد!"
گویی مشکلات شرکت‌های دانشبنیان که قرار بود موتور پیشران اقتصاد کشور باشند، تمامی ندارد و نه تنها مشکلات آنها در دولت دوازدهم برطرف نشده است بلکه در بُعد کَمّی نیز کمتر از 2 درصد افق ترسیمی 400 هزار شرکت دانشبنیان در این دولت محقق شده است که البته باید در دولت جدید آقای رئیسی، این حوزه شاهد تغییری شگرف هم در حوزه تصمیم‌گیری و هم در حوزه اجرا باشد تا دست‌یابی به افق ترسیمی در این حوزه، امری محال به نظر نرسد!
انتهای پیام/
