سهم کلیدی "امکانات مدرسه" و "معلم" در افت تحصیلی دانش‌آموزان

به گزارش خبرنگار اجتماعی خبرگزاری تسنیم، در کنار ضعف عملکرد دانش‌آموزان ایرانی در آزمون‌های بین‌المللی همچون تیمز و پرلز یا انتشار نتایج  پژوهش‌های داخلی درباره عدم تسلط دانش‌آموزان به زبان فارسی و ... آنچه در این میان بیشتر از هر موضوع دیگری محل توجه است، شفاف نبودن نظام آموزش و پرورش کشور و عدم ارائه آمار و اطلاعات دقیق از وضعیت عملکرد دانش‌‌آموزان ایرانی به‌ویژه نتایج امتحانات نهایی، وضعیت ترک تحصیل و افت تحصیلی است.

در چنین فضایی، اطلاعات شفافی از عملکرد نظام آموزش و پرورش کشور در دست نیست اما بررسی فارغ‌التحصیلان مدارس یا عملکرد آنها در کنکور سراسری نشان می‌دهد آموزش و پرورش حتی نتوانسته است در کنکور نیز عملکرد قابل قبولی ارائه کند، بررسی آمار منتشر شده سازمان سنجش آموزش کشور بیانگر وجود الگویی ثابت در عملکرد 80 درصد داوطبان کنکور سراسری در هر درس طی چهار سال اخیر است، بر اساس آمار، 80 درصد داوطلبان چه در دروس عمومی و چه در دروس اختصاصی غالباً عملکردی پایین‌تر از حد متوسط (50%) داشته‌اند.

عملکرد ضعیف در کنکور

در سال‌های اخیر با توجه به اجرای نظام آموزشی 6.3.3، ارزشیابی توصیفی در دبستان و تغییر قوانین اداره ارزشیابی آموزش و پرورش عملاً امکان مردودی از بین رفته است و گزارشات افت تحصیلی سال‌هاست در آموزش و پرورش به صورت رسمی ارائه نشده است ولی نتایج کنکور سراسری به وضوح بیانگر وضعیت آموزشی شرکت‌کنندگان است برای مثال در کنکور سال 98 حدود 150 هزار داوطلب در گروه آزمایشی ریاضی و فنی در جلسه آزمون حضور داشتند میانگین درصدها در همه دروس زیر 20 درصد است در دروس عمومی بالاترین درصد مربوط به درس معارف با 19.5 درصد است و در دروس تخصصی درس شیمی با 9.2 درصد بیشترین مقدار را دارد.

با وجود اینکه حدود یک‌چهارم جمعیت کشور به صورت مستقیم با آموزش و پرورش سروکار دارند، اما کمترین میزان شفافیت و پاسخگویی را شاهد هستیم و تعهد و الزامی برای ارائه آمار وجود ندارد.

سهم پررنگ عوامل آموزشی در افت تحصیلی

در بررسی فراتحلیلی با عنوان «عوامل خانوادگی، فردی و آموزشی موثر در افت تحصیلی دانش‌آموزان» که توسط رضا شجاعی شمیرانی دانشجوی دکتری فلسفه تعلیم و تربیت دانشگاه پیام نور و دکتر عیسی ابراهیم‌زاده استاد گروه علوم تربیتی  دانشگاه پیام نور انجام شده است، افت تحصیلی و عوامل موثر بر آن از سه جهت عوامل خانوادگی، مدرسه‌ای و عوامل مربوط به دانش‌آموز بررسی شده است.

یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که نقش مدرسه، امکانات آن و کیفیت معلمان مدرسه تا چه اندازه در پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان موثر است؛ یافته‌های به دست آمده از این پژوهش نشان داد که به ترتیب عوامل آموزشی، عوامل مربوط به دانش‌آموز و عوامل مربوط به خانواده در افت تحصیلی اثر‌گذارند و متغیر عدم تناسب امکانات آموزشی با اندازه اثر 0.89 درصد بیشترین تأثیر را بر افت تحصیلی دارد.

در سه حوزه خانواده، دانش‌آموز و مدرسه عوامل موثر بررسی شدند که نهایتاً در آنها عامل خانواده با سه متغیر سطح درآمد با 0.54 درصد،  مشاجرات میان والدین با 0.43 و سطح حمایت و نظارت والدین با 0.79 درصد موثر تشخیص داده شدند.

عوامل مربوط به دانش‌آموز با متغیر نداشتن انگیزه و مبهم بودن آینده شغلی با 0.68 موثر دانسته شد؛ همچنین عوامل مربوط به مدرسه با متغیرهای وضعیت فضای آموزشی و تناسب و وجود امکانات کمک آموزشی با 0.89 و صلاحیت حرفه‌ای رفتار معلم با 0.67 اثرگذار شناخته شد و تطابق این گزارش با یافته‌های بین‌المللی تأیید شد.

نتایج پژوهش نشان داد که نظام آموزشی و کیفیت معلم رابطه معنادار با افت تحصیلی دارند بنابراین برای بهبود بخشیدن به وضعیت نظام آموزشی پیشنهاد می‌شود که از شیوه‌های نوین آموزشی و آموزش ضمن خدمت معلمان بهره‌گیری شود.

بنابر یافته‌های پژوهش، عوامل مربوط به شیوه‌های آموزش و مدرسه بیشتر از عوامل مربوط به دانش‌آموز بر افت تحصیلی موثرند؛ همچنین عوامل مربوط به خود دانش‌آموز از عوامل مربوط به خانواده اثر بیشتری دارد و این واقعیت مشخص شد که با بهبود وضعیت مدرسه و کلاس درس و بهبود رابطه مدرسه با اولیای دانش‌آموزان می‌توان مشکل افت تحصیلی را تا حدود زیادی کاهش داد.

آموزش و پرورش نمی‌تواند علل افت تحصیلی را به عاملی خارج از خودش مربوط کند و باید مسئولیت کامل آن را به عهده بگیرد، در بسیاری از نهادهای آموزشی مسئولیت افت تحصیلی به عهده خانواده یا دانش‌آموز گذاشته می‌شود در حالی که هر نهاد آموزشی با بهبود علمی شرایط خود کاملاً می‌تواند بر افت تحصیلی فائق آید.

نتیجه این پژوهش نویدی خوش برای نهادهای آموزشی دارد زیرا بیشتر عوامل مربوط به آموزش و مدرسه در مقابل عوامل مربوط به دانش‌آموز و خانواده قابل بهبود بخشیدن هستند مثلاً شیوه تدریس و نحوه ارزشیابی به راحتی قابل تغییر و بهبودند اما عواملی مثل هوش یا انگیزه دانش‌آموز و فقر خانواده به راحتی قابل تغییر نیستند.

عوامل افت تحصیلی خارج از اختیار و تلاش دانش‌آموز

نکته قابل توجه دیگر نادرستی مقایسه دانش‌آموزان با یکدیگر است اکثر عوامل موثر بر افت تحصیلی از حوزه اختیارات و تلاش دانش‌آموز بیرون است و نابرابری پیشرفت تحصیلی در میان این گروه دانش‌آموزان ثمره عواملی است که آنها نمی‌توانند اکثر آن را تغییر دهند.

با افزایش درآمد خانواده‌ها و تضمین حداقل معیشت لازم برای آنها، متغییر درآمد پایین خانواده که در این پژوهش با اندازه اثر 0.54 شناسایی شده است، اندازه اثر کمتری پیدا می‌کند.

مشاجرات میان والدین با اندازه اثر 0.43  بر افت تحصیلی موثر تشخیص داده شده است، این متغیر با ناامن کردن محیط خانه و به هم زدن آرامش فکری دانش‌آموز باعث افت تحصیلی می‌شود.

عدم تسلط معلمان

آشنا نبودن معلم به فنون تدریس، عدم تسلط او بر مطالب درسی و نداشتن صلاحیت حرفه‌ای برای تدریس با اندازه اثر 0.67 بر افت تحصیلی اثرگذار است، این پدیده در آموزش و پرورش ایران بسیار مشهود است به طوری که برای مثال از517 دبیر درس عربی دبیرستان‌های تهران تنها 20 نفر دارای تخصص در آموزش زبان عربی بوده‌اند، بسیاری از معلمانی که در مدارس مشغول به تدریس هستند به‌ویژه معلمان حق‌التدریسی دوره‌های ضروری تربیت معلم را نگذرانده‌اند؛ همچنین برای بسیاری از آنها دوره‌های قانونی 40 ساعت آموزش ضمن خدمت در سال اجرا نمی‌شود، قانون اینکه هر معلم دبیرستانی باید 24 ساعت در هفته تدریس کند سبب شده است که مدیران برای پرکردن زمان تدریس از معلمان بخواهند در دروسی هم که تخصص ندارند تدریس کنند.

پژوهش‌های بانک جهانی نشان می‌دهد که دوره‌های تربیت معلم و افزایش مدت آن بر پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان اثرگذار است؛ همچنین مهارت کلامی بیشتر معلم و سابقه تدریس او بر پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان موثر است.

کاهش انگیزه تحصیل در پسران

رواج تفکر مادی میان دانش‌آموزان و مرتبط ندانستن یادگیری بیشتر با منافع مادی بیشتر سبب شده تا انگیزه‌های تحصیلی به خصوص در پسران کاهش یابد، ارتباط کم محتوای دروس به خصوص در شاخه نظری با آینده نزدیک شغلی می‌تواند دانش‌آموزان را به تحصیل بی‌علاقه کند، در این فراتحلیل این موضوع با اندازه اثر 0.68  بر افت تحصیلی تأثیرگذار شناخته شد.

بر اساس نتایج پژوهش می‌توان با بهبود وضعیت مدرسه و کلاس درس مشکل افت تحصیلی را تا حد زیادی کاهش داد بنابراین پیشنهاد می‌شود به مواردی چون ایجاد آزمایشگاه برای دروس عملی، در نظر گرفتن شرایط فیزیکی کلاس از جمله کاهش شمار دانش‌آموزان هر کلاس، کاهش میزان آلودگی صوتی و تأمین نور کافی برای هر کلاس توجه شود.

نتایج پژوهش نشان داده که نظام آموزشی رابطه معنادار با افت تحصیلی دارد؛ بنابراین برای بهبود بخشیدن به وضعیت نظام آموزشی پیشنهاد می‌شود که از شیوه‌های نوین آموزشی، تغییر محتوای دروس و ارزشیابی مستمر دانش‌آموزان استفاده شود.

 عوامل مربوط به معلم از جمله عدم تسلط و محتوای دروس، ضعف در برنامه‌ریزی، کنترل نامناسب کلاس و... بر افت تحصیلی دانش‌آموزان تاثیرگذار است، پیشنهاد می‌شود معلمان با بهره‌گیری از اصول و فنون روانشناسی پیش از شروع به تدریس برای ایجاد انگیزه در دانش‌آموزان، نوآوری در امر تدریس با مشارکت دانش‌آموزان، بهره گیری از روش‌های فعال تدریس و برنامه‌ریزی دقیق و منسجم و شرکت در دوره‌های ضمن خدمت برای روزآمد کردن اطلاعات‌شان در کاهش افت تحصیلی دانش‌آموزان موثر باشند.

انتهای پیام/