اختراع گلخانه‌های هوشمند بر پایه فناوری IOT و کشاورزی هیدروپونیک/گذار از کشاورزی سنتی ایران با ورود اینترنت اشیا

به گزارش خبرنگار علمی خبرگزاری تسنیم؛ یک شرکت فناور مستقر در پارک علم و فناوری دانشگاه تهران "گلخانه هوشمندی" طراحی کرده‌ است که استفاده از آن می‌تواند تا 95 درصد مصرف آب را کاهش دهد؛ این گلخانه هوشمند به گونه‌ای طراحی شده است که با وجود مصرف کمتر کود، محصول بیشتری در آن کشت،‌ داشت و برداشت می‌شود؛ 400 درصد محصول بیشتری در این روش تولید می‌شود و مصرف آب نیز تا 95 درصد کاهش پیدا می‌کند و همچنین 60 درصد کود کمتری مصرف می‌شود.

آب مایه حیات است که بیشترین اتلاف آن در بخش کشاورزی است و ایران نیز چند سالی است که با بحران کم‌آبی مواجه شده است و امروز پژوهشگران پارک علم و فناوری دانشگاه تهران برای نخستین بار موفق به ساخت گلخانه‌ای با ویژگی‌های منحصربه‌فرد شدند؛ این گلخانه در اندازه‌های خانگی، نیمه صنعتی و صنعتی قابل طراحی است و از اجزای مختلفی ساخته شده است.

"کشت گلخانه‌ای" به عنوان یک روشی برای تولید محصولات کشاورزی با بهره‌وری زیاد در سال‌های اخیر به‌ویژه در مناطق کم آب کشور مورد توجه جدی قرار گرفته و در حال توسعه است. طبق آمار، سطح توسعه گلخانه‌های کشور از حدود 10 هزار هکتار در سال 1394 به 15700 هکتار در پایان سال 1398 افزایش یافته است. نزدیک به 70 درصد از سطح زیرکشت گلخانه‌ها در ایران به کشت سبزی‌ها و صیفی‌ها، حدود 25 درصد به کشت گل و گیاهان زینتی و مابقی به سایر محصولات گلخانه‌‌ای از جمله گیاهان دارویی و تولید نشاء اختصاص دارد. غالب بستر کشت مورد استفاده در گلخانه‌های کشور "خاکی" است و بیشترین سطح گلخانه‌های کشور به ترتیب مربوط به استان‌های تهران، کرمان، اصفهان،‌ یزد،‌ مرکزی و مازندران است.

به بهانه این دستاورد و موفقیت پژوهشگران پارک علم و فناوری دانشگاه تهران و برای بررسی موضوع گلخانه‌های هوشمند برپایه اینترنت اشیا و کشاورزی عمودی در ایران، با خانم دکتر "الهه اکبرنژاد" مدیرعامل شرکت "ره‌رویش‌راد" مستقر در پارک علم و فناوری دانشگاه تهران و مخترع دستگاه "گلخانه پرتابل هوشمند" به گفت‌و‌گو نشسته‌ایم که این گفت‌و‌گو را از نظر می‌گذرانید:

تسنیم: یک معرفی اجمالی از خودتان بفرمایید و اینکه ورود شما به حوزه ساخت گلخانه‌ها و کشاورزی هوشمند از کجا آغاز شده است؟

من "الهه اکبرنژاد"  متولد سال 1363  بوده و تحصیلاتم دکتری "فیزیک حالت جامد" است و نزدیک به 15 سال است که به صورت عملی و تجربی کار تحقیقاتی و پژوهشی انجام می‌دهم. در آغاز بر روی سلول‌های خورشیدی کار می‌کردم اما در نهایت یک پروژه‌ای در موضوع "سنسورهای گلخانه‌ای" پیشنهاد شد که آزمایشگاهی را در دانشکده فنی دانشگاه تهران برای ما فراهم کردند که کارهای مربوط به این پروژه را در آنجا انجام دادیم؛ این سنسورها برای اندازه‌گیری رطوبت و حاصلخیزی خاک بوده است که به آن EC یا TDS می‌گویند. در فاز مطالعاتی این پروژه متوجه شدم که چقدر در حوزه کشاورزی معضل وجود دارد و چه راهکارهای نوین، جدید و فناورانه‌ای برای این مشکلات وجود دارد که یکی از آنها همین سنسورها هستند.

امروز نزدیک به سه سال است که در این پروژه فعالیت می‌کنیم و در واقع کار ما "کشاورزی هوشمند با استفاده از سیستم‌های مبتنی بر اینترنت اشیا" است. اینترنت اشیا به این معنی است که هر چیزی که به هرنحوی به اینترنت متصل شود و بتوان از راه دور آن را کنترل و مانیتورینگ کرد و حالا کار ما استفاده از اینترنت اشیا در کشاورزی است؛ اینترنت اشیا معماری دارد که شامل 4 لایه  است که نخستین آن "لایه حسگر یا لایه سنسور" است تا عوامل مورد نیاز را اندازه‌گیری کند چرا که در کشاورزی، عوامل رشد گیاه بسیار مهم هستند که شامل کنترل دما، رطوبت، حاصلخیزی خاک،‌ میزان CO2 محیط یا PH آب است و می‌توانیم با استفاده از میکروکنترلرها برای آن برنامه‌نویسی انجام دهیم که نوردهی و آبیاری هوشمند داشته باشد و زمانی که سنسورها به ما داده‌ها را منتقل کنند ما می‌توانیم آنها را در راستای بهینه‌شدن مصرف انرژی از جمله آب و برق به محصول بهتر، باکیفیت‌تر و با امکانات کمتر تبدیل کنیم.

نخستین محصول ما "گلخانه هوشمند مینیاتوری" است که یک گلخانه کوچک است که مبتنی بر سیستم "کشاورزی هیدروپونیک" است که کشاورزی هیدروپونیک نیز به این معناست که ما در آن خاک نداریم و در آن ریشه گیاه در آب قرار می‌گیرد که حالا خود هیدروپونیک نیز به چند دسته تقسیم می‌شود که می‌تواند ریشه کامل در آب باشد یا ریشه در فواصل مشخصی آبپاشی شده و مواد مغذی به ریشه برسد و این دستگاه قابلیت این را دارد که یک نرم‌افزار کاربردی یا اپلیکیشن بر روی گوشی داشته باشد و در کانتر آشپزخانه هر کسی قرار بگیرد که می‌تواند در سایزهای مختلف مثلاً به اندازه بوفه یک خانه باشد و سبزیجات یک خانه را به طور کامل تامین کند و دیگر، عواملی مثل نداشتن نور کافی برای رسیدن به گیاهان یا نداشتن وقت کافی برای رسیدگی به گیاهان، اثرگذار نیست و با اینترنت اشیا همه آنها کنترل می‌شود؛ در این روش در عرض 45 روز می‌توان یک دانه کاهو را به یک کاهوی کامل تبدیل کرد. در این دستگاه‌ گیاهان دیگری مثل  اسفناج،‌ ریحان، گوجه‌های گیلاسی یا نعنا نیز می‌تواند کاشته شود. کار با این روش باعث می‌شود که هم خانه زینت داده شود و هم گیاه را به صورت ارگانیک در داخل خانه رشد دهیم و به نظر من این کار بسیار باارزشی است.

گلخانه هوشمند مینیاتوری

تسنیم: ورود شما به پارک علم و فناوری دانشگاه تهران از کجا کلید خورد؟

ورود ما به پارک علم و فناوری دانشگاه تهران به خاطر همین محصول است و تیم ما متشکل از فارغ‌التحصیلان و اعضای هیات علمی دانشگاه تهران است و ما با ارزیابی‌هایی که در این محصول انجام شد، توانستیم به عنوان یک شرکت فناور وارد پارک علم و فناوری دانشگاه تهران شدیم و با حمایت‌های پارک در یک‌سال گذشته دستگاهی را ساختیم که تولید برجسته شرکت ما است و آن هم دستگاه پرتابل هوشمند است که این گلخانه در ابعاد فعلی 2 متر مربع تقریباً فضا می‌گیرد و در 3 طبقه طراحی شده است به این گونه که ما در این سیستم از تکنولوژی "ورتیکال فارمینگ" یا کشاورزی عمودی هم استفاده کردیم.

گلخانه پرتابل هوشمند

"کشاورزی عمودی" در کنار اینترنت اشیا به این معناست که در شرایط بسیار سخت به کمک بشر بیاید، به عنوان مثال ما با تغییرات اقلیمی در جهان مواجه هستیم یا با افزایش جمعیت و کمبود آب مواجه هستیم که همه اینها باعث می‌شود که مردم غذای بیشتری را در فضا و زمین کمتری تولید کنند چراکه در عین حال که جمعیت ما بیشتر می‌شود امکانات ما نیز کمتر می‌شود و استفاده از کشاورزی عمودی یا طبقاتی یعنی شما بر روی یک متر مربع 4 طبقه یا بیشتر کشاورزی را به کار می‌گیرید که 5 برابر آن یک متر مربع، محصول برداشت خواهید کرد و از آن طرف هم به خاطر استفاده از اینترنت اشیا، محصول شما نیز محصول با کیفیت‌تر و ارگانیکی خواهد بود و از کود شیمیایی کمتری نیز استفاده خواهد شد و هیچ آفت‌کشی استفاده نخواهد شد چراکه محیط شما کاملاً‌ ایزوله است و در حال کنترل هستید و در نتیجه به محصول با کیفیت‌تر و با بهره‌وری بیشتری می‌رسید.

ما از این تکنولوژی در این دستگاه استفاده کردیم و این گلخانه پرتابل هوشمند در این اسکیل، قابلیت جابه‌جایی دارد و با چرخ‌های تعبیه‌شده در زیر آن به راحتی جابه‌جا می‌شود و در 3 طبقه طراحی شده است و دارای 6 سینی است که سنسورهای دما،‌ رطوبت،‌ CO2 در آن جاگذاری شده است و همچنین سیستم نور مصنوعی برای آن در نظر گرفته شده است و یا  LEDهای رشد گیاه در آن تعبیه شده است، سیستم خنک‌کننده و گرم‌کننده دارد که طبق نیاز عمل می‌کند ضمن اینکه این سیستم دارای آبیاری هوشمند و اتوماتیک است؛ این دستگاه 2 قابلیت دارد یکی اینکه می‌تواند در کنار زمین کشاورزیِ یک کشاورز قرار بگیرد و نشاء کشاورز را خودش تامین کند. این دستگاه اختراع‌شده در همین ابعاد نزدیک به 4 هزار نشاء را در خود جای می‌دهد و کشاورز با یک سرمایه‌گذاری اولیه می‌تواند هزینه‌های ایاب و ذهاب را کم کند و همچنین نشاء مورد نظرش را داشته باشد چراکه در بسیاری از مواقع نشاء درستی در بازار وجود ندارد.

داخل محفظه گلخانه پرتابل هوشمند

دورنمای این دستگاه این است که در ابعاد خانگی و صنعتی و نیمه‌صنعتی تولید شود، این دستگاه می‌تواند در خانه، کافی‌شاپ، رستوران و ... قرار بگیرد؛ ورژن بعدی این دستگاه در ابعاد کانتینرها است که ابعاد آنها از 6 متر شروع می‌شود که درون این کانتینرها کاملاً فقسه‌بندی می‌شود و تمام تکنولوژی استفاده شده در این دستگاه می‌تواند در اسکیل بزرگ استفاده شود و با قرارگیری در نزدیکی مراکز خرید مثل هایپرها، نیازهای آنها را در محل تامین کند.

تسنیم: کمک‌ها و حمایت‌های پارک علم و فناوری دانشگاه تهران یا نهادهای دیگر از شما چگونه بوده است؟

درباره کمک‌های پارک علم و فناوری دانشگاه تهران باید بگویم که محیط اداری و دفتری در اختیار ما گذاشته است و تسهیلاتی نیز از طرف پارک علم و فناوری برای ساخت دستگاه دوم ما یعنی گلخانه پرتابل هوشمند به ما داده شده است؛ در موضوع معافیت‌های مالیاتی نیز حضور در پارک علم و فناوری کمک شایانی به ما کرده است؛ یکسری هم‌افزایی‌هایی بین شرکت‌ها نیز وجود دارد که البته چون امکان ساخت دستگاه در پارک علم و فناوری نبود یک فضایی را مهیا کردند که با حداقل فضایی که در اختیار داشتیم کار خود را آغاز کردیم.

یکی از بزرگ‌ترین مشکلاتی که الان در حال حاضر با آن مواجه هستم این است که امروز محصول من تولید شده است اما برای بازاریابی آن با مشکل مواجه هستم یعنی هزاران ایده در ذهنم وجود دارد ولی با توجه به نقدینگی که برای بنده وجود ندارد به دنبال اسپانسر برای سرمایه‌گذاری در طرح خودم هستم تا به تولید انبوه برسد و مردم به راحتی از آن استفاده کنند.

این دستگاه برای کشت زعفران و گلخانه‌ای یا درکشت گیاهان دارویی نیز استفاده می‌شود؛ به عنوان مثال در کشت گیاهان دارویی، ماده موثره گیاهی وجود دارد که در دمای خاصی ایجاد می‌شود و ما می‌توانیم برای رسیدن به این هدف کمک کنیم یا در کشت زعفران یک شوک دمایی باید به آن داده شود تا بتوانیم به زعفران گل بدهیم در واقع ما می‌توانیم با سیستمی که طراحی کردیم همان کار را برای کشاورز انجام بدهیم.

دستگاه ما 400 برابر محصول بیشتری نسبت به زمین‌های معمولی خواهد داد ضمن اینکه 60 درصد کود کمتری نیز استفاده خواهد کرد چراکه با بالا رفتن قیمت ارز، هزینه کودها نیز بسیار بالا رفته است ضمن اینکه همه آنها وارداتی است. در این دستگاه می‌توان از آفت‌کش استفاده نکرد و محصول ارگانیک نیز داشته باشیم و 95 درصد نیز در مصرف آب صرفه‌جویی کنیم چراکه این دستگاه منبع آب خودش را دارد و آب می‌تواند در چرخش باشد. عمل فیلترینگ و ازن‌تراپی نیز در آن انجام می‌شود تا آلودگی‌ها از بین برود. ساخت دستگاه با توجه به معضل کم‌آبی در کشور بسیار مهم و حیاتی است و اگر خط تولید آن راه‌اندازی شود، کارآفرینی و اشتغال نیز ایجاد خواهد شد.

تسنیم: قیمت تمام‌شده این دستگاه برای مصرف‌کننده چقدر خواهد بود و آیا به صرفه خواهد بود؟

این دستگاه یک دمویی از قابلیت‌های شرکت ما است امروز کار ما این است که یک سخت‌افزار تولید کنیم که در این پروژه گلخانه پرتابل هوشمند، قابل مشاهده است و در کنار آن نیز یک نرم‌افزار کاربردی است که بتواند شرایط رشد گیاه را کنترل و مانیتور کند و یوزر من که مثلاً یک کشاورز یا یک زن خانه‌دار است، بتوانند طبق نیاز خود از آن استفاده کنند. دستگاه شاید در حالتی که تمام امکانات را داشته باشد قیمت بالایی داشته باشد اما همه، به تمام امکانات، نیازی ندارند به عنوان مثال در کشت زعفران نیاز ندارید که co2 را اندازه‌گیری کنید و نیازی به سیستم آبیاری هوشمند ندارید.

در نهایت ایده ما این است که هر چقدر اسکیل دستگاه بالاتر رود می‌توانم به تعداد محصول بیشتر با قیمت کمتری برسم و در این دستگاه شما می‌توانید محصولات گران‌قیمت‌تری نیز کشت کنید به عنوان نمونه کاهوی فرانسوی امروز در بازار کیلویی 100 هزار تومان است، بنابراین 50 میلیون هزینه کردن برای این دستگاه با این مشخصات، خیلی چیز عجیب  غریبی نباید باشد یا در ایده کانتینر که در آینده توسط شرکت ما ساخته خواهد شد نزدیک به 400 میلیون تومان کل کانتیر هزینه خواهد داشت.

تسنیم: سابقه استفاده از اینترنت اشیا در ایران به ویژه در موضوع کشاورزی هوشمند چه مقدار است؟

موضوع اینترنت اشیا یا IOT نزدیک به 10 سالی است که در ایران شکل گرفته و بسیار نوپا است و امروز در دنیا در حوزه‌هایی همچون سلامت به شدت از آن استفاده می‌شود، اینترنت اشیا در حوزه‌های شهری همچون شهر هوشمند، خانه‌های هوشمند و سیستم‌های حمل‌و‌نقل هوشمند کاربردهای فراوان دارد که کشاورزی هوشمند نیز یکی از حوزه‌های مهمی است که اینترنت اشیا در آن رسوخ کرده است؛ یکسری پروتکل‌ها در اینترنت اشیا تعریف می‌شود که با توجه به نیازها از آن استفاده می‌شود مثلاً "سیستم شبکه‌ای لوراوند" برای هوشمند کردن یک زمین زراعی بسیار بزرگ در حد مثلاً 10 هکتار کاربرد دارد و دیگر بحث هوشمندسازی این زمین زراعی با پروتکل‌های کوچک امکان‌پذیر نیست.

شبکه "LoRaWAN" یک پروتکل توان پایین با برد وسیع (LPWA) است که به‌ویژه برای دستگاه‌های بیسیم در اینترنت اشیا طراحی شده است و در سطح شبکه‌های منطقه‌ای، ملی یا جهانی می‌تواند عمل کند. اهداف کلیدی اینترنت اشیا (IoT) در این بحث شامل ارتباط دوجهته، امنیت به صورت نقطه End To End، پویا بودن و بومی‌سازی است.

اینترنت اشیا همچنین می‌تواند در خانه‌های هوشمند به شدت بر روی مصرف انرژی اثرگذار باشد که البته شاید امروز اولویت‌های مهم‌تری در کشور باشد که مهم‌ترین آن "سلامت هوشمند" است به عنوان مثال، با اینترنت اشیا ما متوجه خواهیم شد که میزان قند خون بیمار چه مقدار است و حالا چه مقدار انسولین برای وی احتیاج است یا در دنیا پزشکان با استفاده از اینترنت اشیا، بیماران قلبی را چکاپ کرده و به آنهایی که در آستانه سکته قلبی هستند، هشدار صادر می‌دهند؛ اینترنت اشیا تخت‌های بیمارستانی را هوشمند می‌کند و در نهایت اینترنت اشیا به ما کمک می‌کند که از امکاناتی که داریم به صورت بهینه استفاده کنیم.

امروز 95 درصد کشاورزی ما کاملاً سنتی است و ما هم جزو آن 5 درصد نیستیم چراکه هنوز وارد بازار و مارکتینگ نشدیم ولی آن 5 درصد مربوط به "گلخانه‌های هیدروپونیک" است که در کشور ایجاد شده و فعال است و همچنین گلخانه‌های صنعتی نیز وجود دارد که هوشمند نیستند اما اتوماتیک کار می‌کنند.

گلخانه‌های ما نیز اکثراً سنتی هستند و از "آبیاری بوم" استفاده می‌کنند که شاید آخرین تکنولوژی باشد که در ایران مورد استفاده قرار می‌گیرد و به علت اینکه قادر به کنترل رطوبت در گلخانه‌های خود نیستند گیاهان به "قارچ و آفت" مبتلا می‌شوند و مجبورند از سموم و آفت‌کش‌ها استفاده کنند و یکی از دلایلی که کشاورزان با هزینه‌های سربار، درگیر هستند، شاید همین باشد.

من بازاریاب نیستم و برای تجاری‌سازی محصول خودم به افرادی احتیاج دارم که هم بازاریاب باشند و هم نقدینگی به تولید این محصول تزریق کنند و به تجاری‌سازی آن کمک کنندتا قادر شوم در یک کارگاه بزرگ یا سیلو محصول را توسعه داده و به تولید انبوه برسانم و الان به دلیل عدم وجود نقدینگی قادر به استخدام نیرو و ورود به فاز تجاری‌سازی نیستم.

ما به دنبال این بودیم که تسهیلاتی را از معاونت علمی و فناوری دریافت کنیم که ما را به یک بخشی در جهاد کشاورزی معرفی کردند که آنها نیز کارشان در حوزه تحقیقات کشاورزی است که نزدیک به 2.5 ماه بازدید از دستگاه به طول انجامید که در نهایت با دلایل متفاوت از دادن تأییدیه نیز سرباز زدند. من به عنوان یک زن که یک فرزند سه ساله نیز دارم، شبانه‌روز وقتم را برای ساخت این دستگاه گذاشتم، تمام نقشه‌کشی‌های این محصول را خودم انجام دادم، برای خم‌کاری‌های این دستگاه، خودم به بازار مراجعه کردم و حتی رنگ محصول نیز توسط خودم انجام شده است تا بتوانم با حداقل قیمت این دستگاه را بسازم و مشکلات زیادی را در راستای تولید پشت سر گذاشته‌ام و اینکه در نهایت کسی برای این همه تلاش ارزشی قائل نباشد واقعاً ناراحت‌کننده است.

امروز هلند، اسپانیا و بلژیک کشورهایی هستند که در حوزه هیدروپونیک گلخانه‌های بسیار بزرگی را طراحی کردند و همه در حال صادر کردن محصولات گلخانه‌ای خود به کشورهای دیگر هستند چراکه چرخه اقتصادی  عجیب و غریبی برای آنها دارد.

امروز قیمت‌های حامل‌های انرژی در ایران پایین است که خودش نکته مثبتی است یعنی ما می‌توانیم از آن استفاده کرده و محصولات راحت‌تری را تولید کنیم، به عنوان مثال، راه‌حل مشکل کمبود آب، "کشاورزی هیدروپونیک" است یا امروز در کشور نور زیادی وجود دارد که می‌توانیم کمتر از LEDهای رشد گیاه استفاده کنیم در واقع ما می‌توانیم از لحاظ اقلیمی از شرایط خاص موجود در کشور سود ببریم یا امروز در موضوع سلول‌های خورشیدی ایران می‌تواند به خاطر شرایط اقلیمی خاص خود سود ببرد.

هدف ما مکانیزه کردن گلخانه‌ها است یعنی همان سیستم‌های مبتنی بر IOT را در این گلخانه‌ها پیاده‌سازی کنیم امروز گلخانه‌های زیادی در ایران وجود دارد و سعی ما نباید این باشد که حتماً گلخانه‌هایی با تمام امکانات هوشمند‌سازی ایجاد شود بلکه باید شرایطی ایجاد کنیم که همین گلخانه‌های موجود با بهره‌وری بهتری کار کنند.

تسنیم: یک مقدار توضیحات بیشتری در مورد موضوع ورتیکال فارمینگ و کشاورزی عمودی بفرمایید؟

"ورتیکال فارمینگ" یا "کشاورزی عمودی" مفهوم بسیار نو و جدیدی است امروز کارشناسان می‌گویند که تا سال 2050 جمعیت جهان با افزایش قابل توجهی رو‌به‌رو است و ما به 70 درصد غذای بیشتری احتیاج داریم و برای اینکه ما غذای بیشتری در زمین کمتری تولید کنیم و از آنطرف نیز تغییرات اقلیمی غیرقابل پیش‌بینی نیز وجود دارد و گرمایش زمین و کمبود آب نیز به این مشکلات اضافه می‌شود و به همین خاطر می‌گویند که ورتیکال فارمینگ به ما کمک می‌کند؛ کشاورزی عمودی یا طبقاتی به این معناست که مثلاً اگر در یک متر مربع شما 6 عدد کاهو کشت می‌کنید و اگر همین یک متر مربع طبقه‌بندی شده و در 10 طبقه ارائه شود، همین امر باعث 10 برابر شدن محصول نهایی می‌شود.

در "ورتیکال فارمینگ" مستلزم این است که شما تکنولوژی‌های این حوزه از جمله نور لازم برای رشد گیاه، مدنظر قرار بگیرد؛ محیط ورتیکال فارمینگ مثل کلینیک است و با لباس‌های مخصوص وارد آن می‌شوند و مسائل بهداشتی در آن به شدت رعایت می‌شود و به همین دلیل موضوع آفت‌ها و قارچ‌ها و ... در آن وجود نخواهد داشت.

اکثر محصولات در کشورهای اروپایی گلخانه‌ای است که البته کشور آمریکا یک مقدار متفاوت است چراکه هم وسعت آن زیاد است و در عین حال که بزرگ‌ترین کشور جهان در حوزه گلخانه‌ها است، زمین‌ها و مزرعه‌های بزرگی برای کشاورزی سنتی دارد اما اروپا هم آفتاب خیلی زیادی ندارد و هم اینکه بسیار در هم فشرده هستند و به همین خاطر بسیاری از محصولات آنها گلخانه‌ای هستند.

یه نکته مهم دیگر این است که بسیاری از محصولات از جمله ذرت در گلخانه امکان رشد ندارند و در واقع گیاهان ریشه بلند، امکان رشد در گلخانه به روش هیدروپونیک را ندارند و هیدروپونیک عمدتاً برای سبزیجات برگی، گوجه‌گیلاسی و فلفل کاربرد دارند و به عنوان مثال درخت سیب امکان کاشت در گلخانه را ندارد؛ گل‌های زینتی نیز یک مارکت بسیار بزرگ و جذاب در دنیا است که در ایران از آن غافل هستیم.

گزارش از: علی‌اصغر اصولی هلان

انتهای پیام/