گتوند؛ افتخار ایران ـ ۴| کیفیت آب کارون چگونه با احداث سد گتوند افزایش یافت؟ + فیلم

به گزارش خبرنگار اقتصادی خبرگزاری تسنیم، سد «گُتوند»، ابرسازه‌ای است که به‌همت مهندسان ایرانی، طراحی و اجرا شده است و وجود این سد، طی 10 سالی که از آبگیری آن می‌گذرد، نقش مؤثری در تأمین آب خوزستان داشته است.

همواره طی 10 سال گذشته، انتقادات گاه و بی‌گاه به پروژه سد و نیروگاه گتوند وجود داشته است، اما در جریان مشکلات آبی تابستان امسال خوزستان، این انتقادات به‌شدت افزایش یافته است تا جایی که برخی به‌ناحق، مدعی نقش مخرّب سد گتوند در بروز اتفاقات اخیر خوزستان شده‌اند.

در دهمین سالروز آبگیری سد گتوند، به‌منظور پاسخگویی به شبهات و انتقاداتی که به پروژه سد و نیروگاه گتوند مطرح شده است، میزگردی با عنوان "گتوند؛ افتخار ایران" با حضور «علیرضا سعیدی»، معاون فنی و مهندسی شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران، «ناصر کامجو»، کارشناس باسابقه مدیریت منابع آب کشور و «محمد مرادی»، مجری سد و نیروگاه گتوند در خبرگزاری تسنیم برگزار شد که بخش اول این میزگرد در ادامه آورده شده است.

در بخش اول میزگرد "گتوند؛ افتخار ایران" مشخص شد که سد گتوند بیش از 4 دهه سابقه مطالعاتی دارد و محور فعلی ساخت سد گتوند محوری است که مورد قبول تمامی متخصصان برتر جهان که در جریان مطالعات این پروژه حضور داشتند بوده است.

در بخش دوم میزگرد "گتوند؛ افتخار ایران" جزئیات مطالعه بر روی سازند گچساران و هدف از اجرای پتوی رسی تشریح شده و مشخص شد که ایجاد پتوی رسی به این منظور بود که نرخ انحلال را کاهش دهد؛ نه اینکه انحلالی صورت نگیرد.

در بخش سوم میزگرد "گتوند؛ افتخار ایران" سد گتوند از نظر جانمایی، طراحی و اجرا، یک شاهکار بزرگ در سدسازی جهان محسوب می شود. این ابرساز، در 10 سال گذشته بیش از 1.2 میلیارد دلار درآمد در بخش تولید برق و 80 میلیارد مترمکعب تنظیم آب برای پایین دست و بارها مهار سیلاب را در کارنامه خود دارد.

بخش چهارم این میزگرد در ادامه آورده شده است.

* حوضه میانی از سد شهیدعباسپور تا سد گتوند پتانسیل ایجاد سیلابی با دبی 11 هزار مترمکعب در ثانیه را دارد

تسنیم: کنترل سیلاب به عنوان یکی از اهداف اصلی سد گتوند مطرح بود؟ آیا محل فعلی قرارگیری سد، نقطه بهینه برای کنترل سیلاب بود؟

کامجو: یکی از اهداف طرح، کنترل سیلاب است. از سد شهید عباسپور تا سد تنظیمی گتوند، یک حوضه آبریز هشت هزار کیلومتر مربعی داریم که این حوضه پتانسیل ایجاد سیلاب‌هایی تا 11 هزار مترمکعب در ثانیه را نیز دارد. بنابر این یکی از علت‌های احداث سد گتوند در کیلومتراژ 382.5 در واقع کنترل سیلاب این حوضه میانی بوده است.

پیش از این عنوان شد که رودخانه کارون حدفاصل سد مسجدسلیمان و محل احداث سد گتوند در 6 نقطه سازند گچساران را قطع می کند و رودخانه‌های جاری که فصلی نیز نیستند، آب شور وارد رودخانه کارون می‌کنند؛ در واقع هر جا سد را بالاتر از محور فعلی می‌ساختیم؛ علی‌رغم اینکه اهدافی چون کنترل سیل و تولید انرژی برق‌آبی را از دست می‌دادیم، کیفیت آب را خیلی بهتر نمی کرد. پس بهترین نقطه‌ای که برای ساخت سد گتوند در نظر گرفته شد با توجه به اهداف تعیین شده، نقطه‌ای است که سد با رعایت تمامی نکات فنی و استانداردها، در آن نقطه احداث شده است.

* شوری لایه پایینی مخزن سد گتوند تأثیری روی بدنه و سازه سد نداشته

تسنیم: شوری کف مخزن تأثیری روی بدنه سد داشته است؟

کامجو: وقتی که یک مخزن 4 - 5 میلیارد مترمکعبی داریم و هر کدام از ساحل‌های آن 90 کیلومتر هست، نشر 200 تا 300 لیتر بر ثانیه به معنای هیچ است و نشست آن نیز با وجود ارتفاع 182 متری، فقط 60 سانتیمتر هست؛ در واقع این سد هم به لحاظ سازه‌ای و هم به لحاظ سیستم آب‌بندی، عملکردی مطلوب داشته و وجود آب شور در کف این مخزن،هیچ تأثیری روی سازه سد نداشته است.

* اگر محل احداث سد گتوند را بالاتر می‌بردیم چه می‌شد؟

تسنیم: تأثیر احداث سد گتوند در کیفیت آب کارون چه بود؟

سعیدی: EC را به عنوان یک پارامتر مشخص برای بیان کیفیت آب درنظر می گیریم، مثلا  EC آب معدنی حدود 300 میکروموس بر سانتیمتر است. EC خلیج فارس بین 40 تا 50 هزار است. زمانی که سد گتوندی وجود نداشت، EC‌ آبی که از سد گدار خارج می شد، 630 بوده است. وقتی این آب از مسیر رودهای شور عبور می کرد و به محل فعلی سد گتوند در رودخانه کارون می‌رسید، EC آب به 1100 تا 1350 می رسید. یعنی حداقل 400 واحد و حداکثر 700 واحد به EC آب در این حدفاصل افزوده می شد.

فرض کنید 6 محور سد در حد فاصل خروجی سد گدار تا محل فعلی سد گتوند داریم که می خواهیم یکی از این محورها را انتخاب کنیم. تمامی محورهای پیشنهادی مطالعات اولیه امریکا‌یی‌ها هم در همین محدوده بوده؛ هرچه محور را در طول رودخانه کارون بالاتر ببریم، حجمی که به عنوان حجم مخزن سد داریم کمتر می شود. در این صورت، اولا وقتی حجم کمتر می شود، نمی توانیم این میزان شوری را مدیریت کنیم. ثانیا رودهای شوری که در پایین دست به رودخانه کارون میریزند را نمی توانیم مهار کنیم. یعنی در آن صورت، هرچه آب باکیفیت هم از سد گتوند رها می کردیم، با آبهای شور پایین دست ترکیب می شدند و نهایتا در محل فعلی سد گتوند بین 1100 تا 1350 واحد EC آب داشتیم.

برای ساخت سد گتوند در نقطه فعلی، هم به صورت فیزیکی و هم به صورت عددی مدل سازی شد و مشاهده کردند که لایه بندی در مخزن سد تشکیل خواهد شد. در مخزن سد، سه لایه داریم، یک لایه با کیفیت نامناسب هست که در پایین مخزن سد قرار گرفته است. یک لایه با کیفیت متوسط در بالاتر از لایه قبلی و لایه ای نیز با کیفیت خوب در بالاتر از دو لایه قبلی قرار دارد.

* آب بی‌کیفیت کف مخزن سد گتوند تنها 160 میلیون مترمکعب است

سد گتوند مخزنی 4 میلیارد و 600 میلیون مترمکعبی دارد که 4 درصد از آن، یعنی چیزی حدود 160 میلیون مترمکعب آن، آب بی کیفیت لایه پایینی مخزن است.

به طور مثال اگر بخواهیم ببینیم چه اتفاقی در مخزن سد گتوند رخ داده است، وقتی در یک لیوان چای شکر بریزیم و یا در یک لیوان آب، نمک بریزیم و آن را هم نزنیم، غلظت شیرینی و یا شوری در لایه پایینی لیوان بیشتر است. اگر حجم مخزن کم شود، هر ورودی آبی به مخزن، آب را بی‌کیفیت می کند؛ مثل این می‌ماند که آب را در لیوان با قاشقی به هم بزنیم. یعنی با کوچک شدن حجم مخزن، دیگر نمی‌توانستیم مدیریت مخزن کنیم.

یک خروجی در ترازهای پایین سد قرار داده شده است. وقتی شرکت مهندسی مهاب قدس مدل‌سازی کرد، تصمیم گرفته شد که خروجی‌های دیگری نیز برای سد تعبیه شود. با این‌کار، به تمام ترازها دسترسی وجود دارد.

یک لایه 150 تا 160 میلیون مترمکعبی آب با کیفیت پایین در لایه پایینی سد داریم و یک قسمت 4 میلیارد مترمکعبی با کیفیت خوب که 84 درصد مخزن را تشکیل می دهد در بخش بالایی داریم.

تسنیم: برخی از افراد منتسب به برخی دانشگاه‌ها از جمله دانشگاه شهید چمران اهواز مدعی شده‌اند که اگر آب مخزن سد گتوند خالی شود، خوزستان شوره‌زار خواهد شد. یا برخی مدعی شده‌اند که مسائل سد گتوند در مطالعات دیده نشده بود.

سعیدی: اینکه بگویند سد را خالی نمی کنیم چون آب شور می شود، وقتی 84 درصد مخزن سد دارای آب با کیفیت است، چطور چنین چیزی می گویند. این موضوع به تأیید همکار دانشگاهی خودشان رسیده که لایه بندی به صورتی است که 84 درصد مخزن سد دارای آب باکیفیت است.

اگر این مسائل در مطالعات دیده نشده بود که امکان برنامه ریزی های دقیق وجود نداشت. امریکایی‌ها هم در مطالعات اولیه گفته بودند از محل سد گدار تا یک منطقه‌ای 6 تا محور داریم که باید بررسی کرد و نقطه بهینه را بدست آورد که نقطه بهینه احداث سد گتوند بدین صورت انتخاب شد.

وقتی شرکت‌های مشانیر و کایتک محور سد را تعیین کردند سال 1365 تا سال 1368 بود، در آن زمان شرکت آب نیرویی وجود نداشت. تمام مطالعات و کارها در خوزستان انجام می شد و کارفرما شرکت آب و برق خوزستان بود.

تسنیم: EC آب قبل و بعد از احداث سد گتوند چه تغییری داشت؟

سعیدی: تاریخچه عبور آب از محل احداث سد گتوند در زمانی که سد گتوند وجود نداشت نشان می دهد آب از این نقطه با EC 1300 به سمت پایین دست می رفت. طبق مطالعاتی که شرکت مهاب قدس انجام داد، لایه بندی تشکیل می شد و می بایست مخزن سد بزرگ باشد تا امکان مدیریت مخزن فراهم می شد.

در لایه ای که در پایین سد قرار دارد و 4 درصد حجم مخزن سد را در برمی گیرد، اگر خروجی پایین که در تراز 90 هست، باز شود، خروجی آب جریانی 130 لیتر در ثانیه خواهد داشت. در لایه بالایی که 84 درصد مخزن سد را شامل می شود و کیفیت آب خوب است، از زمان آبگیری سد تا امروز، EC آب بین 600 تا 1100 واحد بوده است. یعنی در 84 درصد مخزن سد، EC‌ آب از مقدار EC‌ آب عبوری از رودخانه کارون در محل احداث سد گتوند در زمانی که سد وجود نداشت، بهتر بوده است. 

در مخزن سد بین لایه بالایی و لایه پایینی، یک لایه بینابینی داریم که 12 درصد حجم مخزن سد را شامل می شود و EC آب بین 1500 تا 5000 واحد است. همکاران دانشگاهی ما که برخی انتقاد می کنند اگر سد را خالی کنیم، کیفیت‌ آب کارون بد می شود یا حتی برخی گفته‌اند که پایین دست تبدیل به شوره زار می‌شود، باید به ایشان گفت که لایه پایینی سد تنها یک خروجی دارد که ظرفیت آن نهایتا یک مترمکعب بر ثانیه است.

* EC آب خروجی از سد گتوند از زمان آبگیری تا سال 97 به صورت متوسط 1100 واحد بوده

طبق نموداری که یکی از همکاران دانشگاه شهید چمران ارسال کرده، کیفیت آب در 96 درصد مخزن سد گتوند در طی سالهای متمادی کیفیتی قابل قبول بوده است. برای کیفیت آب باید از سه منظر نگاه کنیم. اینکه قبلا چه کیفیتی داشتیم، الان در مخزن چه اتفاقی رخ می دهد و آب با چه کیفیتی به پایین دست رها می شود. بررسی EC آب خروجی به پایین دست در طی سالهای مختلف نشان می دهد که از سال 95، EC آب خروجی از سد گتوند نزولی شده و در سال 97 آب با EC 800 به پایین دست رهاسازی شده است. این رقم قبل از آبگیری 1300 میکروموس بر سانتیمتر بود.

EC آب خروجی از سد گتوند از زمان آبگیری تا سال 97 به صورت متوسط 1100 واحد بوده است. یعنی ما یک سد تنظیمی گتوند داریم که آبی که از آن تحویل پایین دست می شود، بهتر از قبل است. این موضوع را گزارش های رسمی شرکت آب و برق خوزستان می گوید. سازمان آب و برق خوزستان نموداری ارائه داده که می گوید در مقایسه دهه 80 و دهه 90، EC آب در محدوده سد گتوند، بهتر از قبل شده است.

این سوال مهم مطرح است، وقتی ما داریم آب را با کیفیتی بهتر از قبل از احداث سد گتوند، تحویل پایین دست می دهیم، چه اتفاقی در پایین دست سد گتوند در حال رخ دادن است که کیفیت آب در پایین دست دستخوش تغییر می شود؟

انتهای پیام/