کارشناس فضای مجازی: افول آمریکا ناشی از شکست‌های اجتماعی و اقتصادی داخل این کشور است
پژوهشگر حوزه سیاست‌گذاری فضای مجازی تأکید کرد آمریکا به‌شدت در حال افول است و بخش عمده این افول ناشی از شکست‌های اجتماعی و اقتصادی داخل آمریکاست.
در گفت‌وگو با سید آرش وکیلیان، پژوهشگر و کارشناس فضای مجازی مطرح شد:
دبیرخانه همایش بین‌المللی جهان پساآمریکا در قالب پیش‌رویدادها و برنامه‌های خود، مجموعه مصاحبه‌هایی را با صاحب‌نظران داخلی و بین‌المللی مبتنی بر محورهای همایش انجام داده است. در این مصاحبه که با دکتر سیدآرش وکیلیان، پژوهشگر حوزه سیاست‌گذاری فضای مجازی انجام شده است تلاش شد نسبت میان افول ایالات متحده و فضای سایبر در جهان کنونی مورد کنکاش قرار گیرد.
آیا اصلاً بحث افول آمریکا در پایان هژمونی آمریکا به‌عنوان یک تک‌قطبی موضوعیت دارد؟
من ابتدا تلقی کلی‌ام را از مفهوم افول آمریکا عرض می‌کنم؛ در بحث افول آمریکا معتقدم این کشور به شدت در حال افول است و متفکران مختلفی، حتی زمان‌هایی رابرای این رخ‌داد پیش‌بینی کرده‌اند و فکر نمی‌کنم اندیشمندی باشد که به افول آمریکا قائل نباشد. بخش عمده این افول ناشی از شکست‌های اجتماعی و اقتصادی داخل آمریکا است و دو دولت جمهوری‌خواه و دموکرات مجبور می‌شوند چندهزار میلیارد دلار بودجه تزریق کنند تا جلوی بحران درونی را بگیرند. بخشی دیگر از این افول ناشی از رقابت‌های بیرونی و ظهور سایر قدرت ها مانند چین است و بخشی دیگر، ناشی از ناکامی‌های آمریکا در مداخله در تحولات منطقه‌ای است. مانند آن‌چه که برای شوروی در دهه 1980 اتفاق افتاد. بنابراین چندین عامل موجب افول آمریکا شده اما همچنان دو حوزه شامل این افول نمی‌شوند که نخستین حوزه دلار و نظام‌های پولی و بانکی جهان است و دیگری حوزه، فضای مجازی است.
ما از فضای مجازی دو تلقی می‌توانیم داشته باشیم، نخست این که فضای مجازی شبکه‌ای تلقی شود که هر کشوری می‌تواند شبکه مختص خود را داشته باشد و در این صورت، ارتباطی به هژمونی یا افول آمریکا ندارد. این که یک شبکه داخلی را در کشور خودت توسعه دهی، ممکن است استقلال نسبی ایجاد کند اما چندان ارتباطی به افول آمریکا نمی‌تواند داشته باشد. اما وقتی از افول هژمونی آمریکا سخن می‌گوییم، منظور ما شبکه جهانی اینترنت و شرکت های فراملی مستقر در آمریکاست که در این بستر فعالیت می‌کنند.
وقتی هم از آمریکا سخن می‌گوییم، منظور ما نظام سرمایه‌داری آمریکایی است و منظور ما لزوما دولت یا مردم آمریکا نیست. یعنی وقتی‌که می‌گوییم «آمریکا در فضای مجازی هژمونی دارد» منظور ما تسلط نظام سرمایه‌داری آمریکا بر بستر اینترنت جهانی است. حال می‌توانیم تحلیل این حوزه را از ابعاد گوناگون انجام دهیم.
این که گفته می‌شود دیگر قدرت‌ها به خودشان اجازه می‌دهند از بیرون خاک آمریکا به این کشور حمله کنند، موضوع تازه‌ای نبوده و ناشی از این است که آمریکا به دلیل ضعف دولت، قدرت بازدارندگی و جایگاه خود را از دست داده که گروه های دیگر جرأت می‌کنند از طریق اینترنت، به زیرساخت‌های آمریکا به خاطر ضعفشان در دولت و لایه‌پدافندی، حمله کنند. این موضوع ربطی به هژمونی و افول آمریکا در فضای اینترنت ندارد، که در ادامه به تفصیل توضیح می دهم.
نگرشی که نسبت به فضای مجازی وجود دارد این است که این فضا زمین بازی جدی آمریکا است و با نگاه شما می‌توان این فضا را ابزاری برای جلوگیری از افولشان تلقی کنند؛ در واقع فناوری یکی از راه‌کارهای جدی برای کند کردن و مانع شدن تسریع روند افول است؛ افول ایالات متحده را در فضای سیاسی و نظری آمریکا می‌بینیم، مثلا پیش از جنگ جهانی دوم و در دوران جنگ سرد بر سر پرتاب ماهواده، تا دوره‌های ریاست جمهوری و سخن روسای جمهوری و تلاش آن‌ها می‌توانیم ببینیم. الان هم این افول موضوع تازه ای در فضای سیاسی آمریکا نبوده و اگرچه تلاش می‌کنند بگویند که آمریکا می‌تواند یک راه حلی برای مشکلاتش پیداکند.حال در این فضای افول، آیا فضای مجازی در کنار توسعه سایر فناوری‌های پیشرفته‌ای که در پی توسعه آن‌ها هستند، می‌تواند یک ابزار جدی برای جلوگیری از روند افول تلقی شود؟
بخش قابل توجهی از هژمونی آمریکا، مربوط به لایه تجهیزات، سخت‌افزار و زیرساخت‌ها است. بزرگ‌ترین شرکت‌های ارائه کننده بسترها و خدمات زیرساخت اینترنت، آمریکایی هستند؛ در لایه‌های نرم‌افزاری مانند سیستم عامل‌ها و نرم‌افزارهای پایه، بخش قابل توجهی از فناوری در دست آمریکا است. در لایه خدمات پایه کاربردی نظیر پیام رسان و موتورهای جست‌وجو نیز بزرگ‌ترین شبکه‌های اجتماعی و خدمات فناورانه آمریکایی است. بنایراین آمریکا، در فضای مجازی و در همه ابعاد سلطه خود را پهن کرده و اگر می‌خواهیم به سلطه ایالات متحده در این فضا پایان ببخشیم، باید در تمامی این ابعاد و لایه‌ها نقش‌آفرینی کنیم. چین هنوز این ظرفیت را به طور جدی از خود نشان نداده و سایر کشورها نیز در سطحی نبوده‌اند که بتوانند آمریکا را به چالش بکشند.
البته منظور از هژمونی این نیست که هیچ تهدیدی اتفاق نمی‌افتد، بلکه منظور این است که می‌تواند بدون استفاده از زور، دیدگاه و خواست خودش را اعمال کند. وقتی آمریکا موضوع شبکه پاک (Clean network) را مطرح کرد، کوشید تا در همه لایه‌های اینترنت، دسترسی و نفوذ چین را پایان ببخشد. بدین معنا می‌توان گفت هژمونی آمریکا بر فضای مجازی همچنان برقرار است، اما این‌که این سلطه تا چه حد می‌تواند مشکلات آمریکا را در سایر حوزه‌ها برطرف کند، بعید است. این فضا چندان نمی‌تواند مشکلات زیرساختی و اجتماعی آمریکا از جمله چندپاره شدن فرهنگ آمریکا یا تراز تجاری منفی این کشور را جبران کند. گرچه فناوری می‌تواند تا حدودی افول را به تعویق بیندازد، اما نمی‌تواند جلوی افول را بگیرد زیرا این افول چندجانبه و در عرصه های مختلفی در حال وقوع است.
نقش سایر کشورها مانند اعضای بریکس، روسیه و چین و اقداماتشان در حوزه فضای مجازی تا چه میزان برای آمریکا چالش آفرین است و می‌توان پیش بینی کرد یکی از این کشورها مثلا چین به یک ابرقدرت در فضای مجازی در حوزه های تولید محتوا، سازوکارهای مالی و اثرگذاری در این فضا بدل خواهد شد؟
عمده کشورها به جز چین عمدتا ادعای فراسرزمینی ندارد و در لایه زیرساخت‌ها و تجهیزات هم عملا هنوز حرفی برای گفتن ندارند و آن‌چه که ایجاد کرده‌اند، عمدتا در فضای ملی نقش آفرینی کرده و هنوز تا ایفای نقش به عنوان یک قدرت برتر در فضای مجازی یا رقیبی جدی برای آمریکای صاحب زیرساخت‌ها و روساخت‌ها فاصله زیادی دارند.
دو نوع تلقی جهان پساآمریکایی داریم، یکی مبتنی بر چند قطبی شدن، کاهش قدرت ایالات متحده است که آمریکا هم در ان هست اما تلقی دوم این است که دیگر آمریکا در آن نقش تعیین کنندگی ندارد؛ اکنون آیا می‌توانیم بگوییم در جهان پساآمریکا، مبتنی بر تمدنی تحت عنوان فضای مجازی است؟
پاسخ: ما الان در جهان پساآمریکایی هستیم و فضای مجازی متاخر از بقیه ساختارهای قدرت آمریکا شکل گرفته است. آمریکا به واسطه قدرت‌هایی که در دهه‌های گذشته داشته بر این فضا سیطره دارد، اگرچه چین در بخش هایی جلو زده، اما مدت‌ها طول می‌کشد تا به جایگاه آمریکا برسد. گرچه در حوزه های سخت صنعتی به آمریکا رسیده و حتی جلو زده است. اما فضای مجازی، یک حوزه نرم است و چین تا بتواند چیزی جدای از هویت آمریکایی فضای مجازی تولید کند، حداقل دو تا سه دهه طول می کشد و زمان می‌برد تا قدرت سخت و اقتصادی چین به قدرت نرم و از جنس ایدئولوژی تبدیل شود و چین بتواند بر فضای مجازی تسلط یابد. البته قدرت پشتیبانی آمریکا از هژمونی فضای مجازی در این دوره کاهش می‌یابد. اما هنوز ایده متمایزی وجود ندارد که جلوی فیس بوک، گوگل یا ماکروسافت علم شود حتی اگر ایده ای هم مطرح شود، مبتنی بر همان مؤلفه‌های آمریکایی است. بنابراین تا فضایی خارج از این بستر و پلتفرم، ایجاد نشود یک فضای مجازی همراه با افول آمریکا ممکن نخواهد بود و تا مادامی که ایده‌ها، با هویت‌های مستقل و مبتنی بر ایدئولوژی تازه مقابل آمریکا در سایبر ایجاد شود، زمان زیادی داریم.
برخی می گویند که آمریکا به دلیل هویتی که به فضای مجازی داده، از این فضا جدا شدنی نیست و نمی‌توان افول این دو را از هم تفکیک کرد، دیدگاه شما چیست؟ آیا چین می‌تواند با تعریف یک بستر تازه، در صورت تسلط به همه بخش‌های زیرساختی فضای مجازی به این هژمونی پایان دهد؟
چینی ها در یک فضای کنفوسیسوسی کمونیستی زیست می‌کنند که کاملا غیر آمریکایی است، همین ایدئولوژی را هم اگر چینی ها بتوانند فراسرزمینی و جهانی کنند، آن وقت می توان فضای مجازی مستقلی را متصور بود. در کل، اگر ایده‌ای بتواند جهانی شود و مبتنی بر استانداردهای جدید باشد، می تواند زمینه ساز یک فضای مجازی مستقل از هویت آمریکایی شود.
خود فضای مجازی تا چه اندازه می تواند، تهدیدی برای آمریکا تلقی و زمینه سازهای افول در آن طراحی شود؟ آیا فضای آمریکا یک ریسک برای هژمونی آمریکا هست؟
آمریکایی‌ها، از ابتدای شکل گیری ایده این فضا و طراحی آن، به روشنی می دانستند این فضا، می‌تواند خطرآفرین باشد و تهدیدهای امنیتی در طراحی این فضا پیش‌بینی شده بود. تدبیری که اندیشیدند این بود که متناسب با همین تهدید، دفاع و کنترل کننده هم طراحی و تعبیه کرده‌اند.
همین شبکه های اجتماعی موجود، به صورت هوشمند هر محتوایی را که تهدید تلقی کنند، حذف می کنند و حتی در پی افزایش و توسعه سازوکارهای امنیتی هستند. بنابراین از ابتدا تصمیم گرفته شده که یک فضای باز طراحی کند و ابزارهای کنترل کنندگی را هم تعبیه می کنند که حتی رییس جمهور آمریکا را می توانند در آن خفه کنند. بنابراین، این شکل از حضور در فضای مجازی، اصلا تهدیدی برای هژمونی نیست بلکه اگر زمانی قدرتی مثلا چین، به صورت همزمان، در تمامی لایه از جمله زیرساخت‌ها، سخت‌افزارها، شبکه‌های اجتماعی الگوها و پرداخت‌ها به صورت همزمان ایده‌ای را پیاده کند که ابعاد جهانی داشته باشند و نظم حاکم را به چالش بکشد، می تواند تهدیدی جدی برای هژمونی آمریکا باشد. وگرنه این که در طراحی موجود، حمله به افکار عمومی و حمله به زیرساخت ها صورت بگیرد، کاری از پیش نخواهد رفت.
اکنون که در فضای حقیقی شاهد نشانه‌های بارز افول آمریکا هستیم، آیا در فضای مجازی هم می توانیم نشانه‌هایی از این افول را مشاهده کنیم؟
قدرت آمریکا در فضای مجازی، ناشی از مردمی بودن و حمایت جامعه نیست، بلکه سیستم‌های بسیار پیشرفته و سرمایه‌داری آمریکایی در پس دره سیلیکون و فضای مجازی وجود دارد که اجازه این تغییر را نمی دهد. دولت آمریکا با شرکت‌های نوظهور چالشی دارد که این هم چالشی برای هژمونی آمریکا نیست و این موضوع که آیا شرکت حاکم بر دولت شود یا دولت بر شرکت حاکم باشد ، در داخل هژمونی و برای اصلاح آن است نه تضعیف هژمونی. افول هژمونی آمریکا اما آن‌جایی است که نمی تواند الگوی مطلوب خود را در این فضا پیاده سازی کند.
حال ایران باید در این شرایط چه کار کند. ایران در مرحله ای است که باید نخست برای خود قلمروسازی کند. شبکه ملی اطلاعات برای همین است وباید قلمرویی ایجاد شود که جمهوری اسلامی بتواند در آن حاکمیت کند و قوانین خود را پیاده سازی کند. طبعا اگر ان هژمونی وجود داشته باشد، به این قلمروسازی خدشه وارد می کند و اگر شریکی همچون چین وجود داشته باشد، این روند بهتر پیش خواهد رفت. اما این قلمرو و قوانین آن باید زبانی فراملی داشته باشد. اما چالش اساسی ما منازعات و اختلاف نظرهای دستگاه‌های امنیتی، اقتصادی، فرهنگی و ... در حکومت است و تا زمانی که دستگاه ها به یک هم افزایی و یکپارچگی و هم فکری نرسند این موضوع محقق نخواهد شد. اگر منازعات داخلی را حل و فصل کنیم و طرحی را تصویب کنیم که به موافقت اکثریت آن های که با جمهوری اسلامی همراه هستند برسد، آن وقت شرایط لازم برای تحقق ایده فراملی فراهم خواهد شد.
پس در جمع‌بندی بگویم، در کوتاه‌مدت نمی‌توان افولی برای آمریکا در فضای مجازی متصور شد و اگر افولی هم صورت بگیرد، این افول در ظاهر شدن زیرساخت‌ها، الگوها و فناوری‌ها است که در طولانی‌مدت زمینه‌ساز افول آمریکا را فراهم خواهد کرد.
دومین همایش بین‌المللی «افول آمریکا؛ جهان پساآمریکا» به‌همت دانشگاه جامع امام حسین(ع) و دبیرخانه مجمع تشخیص مصلحت نظام، و با همکاری دانشگاه‌ها و مؤسسات پژوهشی در تاریخ 11 آبان ماه 1400 برگزار خواهد شد. علاقه‌مندان می‌توانند برای اطلاعات بیشتر، به تارنمای همایش به‌نشانی www.usdecline.ir و صفحات مجازی دبیرخانه همایش در رسانه‌های اجتماعی به آدرس usdecline@ مراجعه کنند.
انتهای پیام/
