"قنات" قدیمی‌ترین فناوری آبی ایران زمین

به گزارش خبرگزاری تسنیم؛ حمید رحمانی «معاون مدیرکل دفتر توسعه نظام فنی، بهره‌برداری و دیسپاچینگ برق‌آبی شرکت مدیریت منابع آب ایران» نوشت: ایران کشوری خشک و نیمه خشک است و از دیرباز به صورت سنتی مردم این سرزمین با فرهنگ قناعت،‌ بخصوص در زمینه مصرف آب خو کرده‌اند. شاید تجانس قنات و قناعت از همین روی باشد. ساخت قنات هزار یا دو هزار سال قبل از میلاد در مناطق خشک کوهستانی ایران گسترش پیدا کرد بسیاری از پژوهشگران، تاریخ حفر قنات را به دوره هخامنشی نسبت می‌دهند. آنها به‌اتفاق معتقدند که بهره‌برداری از قنات ابتدا در ایران صورت گرفته و در دوره‌ هخامنشی توسط ایرانیان به عمان، یمن و شاخ آفریقا نیز راه یافت سپس مسلمانان آن را به اسپانیا نیز بردند.

قنات در ایران به  کاریز یا کهریز نیز نامیده می شود. نخستین قنات و طولانی‌ترین قنات دنیا در ایران واقع شده‌است. با این اختراع که در نوع خود در جهان بی‌نظیر ‌است، بخشی از آب زیرزمینی که به عنوان مازاد بر حجم استاتیک آبخوان محسوب می شود به صورت ثقلی از زمین خارج می شود و دبی آب ارتباط مستقیم با حجم بارندگی و میزان تغدیه طبیعی سفره دارد. از این رو کاریز هیچگاه منجر به افت مداوم سطح ایستابی و ایجاد کسری مخزن نخواهد شد. از زمان حفر چاههای عمیق و نیمه عمیق به تدریج علاوه بر استخراج آب زیرزمینی تجدیدپذیر، منابع استراتژیک غیرتجدیدپذیر نیز برداشت و مصرف شد که تا به امروز باعث حدود 136 میلیارد متر مکعب کسری مخزن شده است. از این رو مصطلح است که قنات شیر زمین را می دوشد و چاه خون زمین را می‌مکد.

در گزارش سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد در سال 2014، تحت عنوان «اهمیت میراث سیستم‌های سنتی کشاورزی» و به رسمیت شناختن این میراث در سطح جهانی و حفظ آن در نیل به توسعه پایدار نوشته‌است:
قدمت فناوری و دانش سیستم آبیاری سنتی در ایران، حفر کاریز، لااقل به 800 سال پیش از میلاد می‌رسد که بمدت لااقل نزدیک به سه هزاره زنده مانده‌است. ناحیه کاشان استان اصفهان دارای کهن‌ترین شبکه‌های آبیاری می‌باشد. شبکه آبیاری سیستم قنات توانسته‌است به‌طور پایدار، امنیت غذائی و معیشت خانوارهای کشاورزان را فراهم آورد. در مناطق خشک، تأمین دائمی آب از راه حفر کاریز، منابع قابل اتکای آبیاری کشاورزی سنتی را فراهم‌آورده و تضمین کرده‌است، چرا که در غیر این صورت کشاورزی امکان‌پذیر نمی‌شد.

سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد، یونسکو، در سال 2016، قنات ایرانی را به عنوان میراث فرهنگی جهانی ثبت کرده‌است. قنات در مناطق خراسان، یزد، کرمان، اصفهان و استان مرکزی در فهرست آثار جهانی ثبت شده‌اند. عمر این قنات‌ها از 200 تا 2500 سال است. قنات قصبه گناباد، عمیق‌ترین قنات ایران، که عمق چاه اصلی‌اش به 350 متر می‌رسد، یکی از قنات‌های ثبت شده‌است. قنات بلده مهندسی سازترین قنات و همچنین قنات باغ زارچ یزد با طول چند ده کیلومتر و صدها حلقه چاه، یکی دیگر از قنات‌های ثبت شده‌است.

کاریز، از یک دهانه یا هرنج که روباز است و یک کانال طولی شیب دار زیرزمینی و چندین چاه عمودی تشکیل شده است که کانال زیر زمینی سرانجام به سطح زمین مرتبط می‌سازد و مظهر قنات را بوجود می آورد، چاه‌ها- که به آن‌ها در موقع حفر، میله هم گفته می‌شود- علاوه بر کاربرد برای انتقال مواد حفاری شده به روی زمین، عمل تهویه کانال زیرزمینی را نیز انجام می‌دهند و راه ارتباطی برای لای‌روبی، تعمیر و بازدید از داخل کاریز نیز به‌شمار می‌روند. به محل خروج آب قنات، پایاب کاریز می‌گویندو در عربی به آن مظهر قنات می‌گویند.

کاریز کلمه‌ای پارسی و قنات کلمه پارسی معرب‌شده است. در ایران خاوری و افغانستان و آسیای میانه واژه کاریز بیش‌تر کاربرد دارد و در ایران باختری واژه‌ قنات. قنات خود عربی‌شده‌ کنات فارسی است که از ریشه فعل کندن گرفته شده است. در لغتنامه دهخدا، قنات، مترادف با «کاریز، کهریز و کاهریز» قید شده است. اما در فرهنگ معین چنین تعریف شده است: (راهی که در زیرزمین کنند تا آب از آن جریان یابد.) همچنین در منابع تاریخی مکرر ذکر شده که قنات توسط مقنیان ایرانی اختراع شده و هزاران سال قدمت دارد. قدمت بسیاری از قنات‌های ایران، از 5 یا 6 هزار سال متجاوز است و عمری برابر با تاریخ کهن ایران دارد.

متاسفانه در سالهای اخیر به دلیل افت مداوم سطح ایستابی بسیاری از قناتهای زنده و فعال که صدها یا هزاران سال آبدار بوده و مورد استفاده قرار می‌گرفته اند خشک شده و متروک مانده اند و به تبع آن آبادی و آبادانی هایی که تحت شرب آنها بوده‌‌ یا نابود شده‌اند و یا با حفر چاه بجای قنات افت بیشتر سطح ایستابی را سبب گردیده‌اند. بسیاری از قناتهای قدیمی همکنون در زیر مناطق شهری مدفون شده اند. این قناتها به دلیل بالا بودن سطح آب زیرزمینی در محدوده شهری هنوز هم آبدار می باشند و گاهی به دلیل عدم توجه به موقعیت آنها و احداث بنا یا راه بر روی قنات‌های یادشده شاهد فروریزش منطقه و بروز خسارت هستیم. این موضوع ضرورت توجه به نقشه‌ قنات‌های قدیمی در توسعه مناطق شهری را دو چندان می‌کند.

انتهای پیام/