«معجزه آبخیزداری»|کاهش ۶برابری فرسایش خاک با مدیریت صحیح مراتع

به گزارش خبرگزاری تسنیم «پرونده معجزه آبخیزداری»؛ فرسایش خاک مهم‌ترین شکل تخریب زمین در منطقه غرب آسیا و شمال آفریقا از جمله ایران شناخته شده است. فرسایش خاک و پیامدهای ناشی از آن، با تشدید بهره‌برداری انسان از طبیعت از اوایل قرن بیستم، اثرات منفی خود بر بوم‌سازگان‌ را وارد ساخته است. فرسایش خاک به‌عنوان یکی از چالش­‌های مهم در مباحث مدیریت پایدار کشاورزی، منابع طبیعی، محیط زیست و طبعاً مدیریت جامع حوزه ­آبخیز و نیز یکی از مهم‌ترین عوامل تهدید کمیت و کیفیت خاک محسوب می‌شود.

از همین پرونده بیشتر بخوانید:

در مقیاس عمر انسان، خاک یک منبع غیر قابل تجدید محسوب می‌شود، به‌گونه‌ای که برای تشکیل 25 میلی‌متر خاک در شرایط طبیعی (مانند مراتع) حدود 300 سال زمان نیاز است به‌عبارتی تولید هر سانتی‌متر خاک در این شرایط بیش از یک قرن زمان نیاز دارد.

با این حال عوامل بسیاری کمیت و کیفیت خاک را تهدید می‌کنند. تخریب خاک از گذشته وجود داشته ولی از قرن گذشته به‌دلیل نیاز فزاینده به منابع جدید تولید غذا، سرعت تخریب خاک افزایش یافته است، در این بین فرسایش آبی خاک حدود 11 میلیارد هکتار از اراضی جهان را تحت تأثیر قرار داده و از گسترده­‌ترین عوامل تهدیدکننده خاک از نظر کیفیت و کیمیت به‌حساب می‌آید.

ذرات جاده‌شده خاک بر اثر فرسایش بر اساس وزن­شان و هم‌چنین توان حمل جریان رودخانه‌ها مسافت­های مختلفی را طی می‌کنند. این رسوبات در مرحله حمل باعث افزایش کدورت، تقلیل کیفیت آب برای مصارف مختلف و آسیب به موجودات آبزی می‌شوند و در منطقه رسوب‌گذاری نیز کاهش حجم سدها، بسته شدن کانال­های آبیاری و بالا آمدن بستر رودخانه را موجب می­‌شوند.

بدین صورت سدهای مخزنی که با اهداف مختلف برای افق زمانی خاص طراحی شده‌اند به‌سرعت از رسوبات پر می‌شوند و برنامه‌های صورت‌گرفته با شکست مواجه می‌شود، در این حالت عمر سدها بیش از آن‌که توسط حجم مخزن کنترل شود متأثر از مقدار آورد رسوب حوزه آبخیز بالادست مخزن است، برای مثال گنجایش سدهای کرخه، سفیدرود و کرج به‌ترتیب 3300، 1800 و 205 میلیون مترمکعب است، درحالی که عمر این سدها حدود 150، 100 و 70 سال تخمین زده شده است. در صورت پر شدن مخزن سد از رسوبات، از یک سو میزان آب ذخیره‌شده در سد کاهش می‌یابد و تولید برق و آبیاری زمین‌های کشاورزی با مشکل مواجه می‌شود و چه‌بسا این‌که آب کافی برای کشاورزی بر اساس برنامه‌های توسعه در اختیار نباشد. از سوی دیگر به‌دلیل کم‌عمق شدن مخزن تبخیر از آن بیش‌تر می‌گردد. هم‌چنین در این حالت کنترل دریچه‌های زیرین مخزن با مشکل مواجه می‌شود. در مقیاس جهانی، مجموع ذخیره مخازن سدها در سطح جهان در حدود 700 میلیارد مترمکعب برآورد می‌شود که مقداری از آن به‌علت رسوب‌گذاری از دست می­‌روند. بنابر پژوهش­های انجام‌شده متوسط میزان رسوب‌گذاری در سدهای جهان در حدود یک درصد حجم مخازن در سال می‌باشد.

در ایران فرسایش آبی در بیش از 120 میلیون هکتار از مناطق کوهستانی و دشت‌های بین آن‌ها پدیده  غالب فرسایشی است. برآوردهای مختلفی از مقدار فرسایش در ایران وجود دارد و هنوز اجماع کاملی در این خصوص حاصل نشده است، حال آن‌که فزونی مقدار فرسایش در ایران از حد مجاز مورد توافق همگان می‌باشد.

در این میان فرسایش خاک در منابع طبیعی، با توجه به سرعت پایین خاک‌سازی در آنها، بسیار مهم است. مراتع حدود 52 درصد سطح کشور را تشکیل می‌دهند، این اراضی توان تولید علوفه برای حدود 37 میلیون واحد دامی را دارند و از این نظر اهمیت اقتصادی فراوانی دارند. از سوی دیگر با توجه به موقعیت مکانی مراتع که عمدتاً در اراضی شیب‌دار باقی مانده‌اند، نقش آن‌ها در تعدیل سیلاب‌ها و کنترل فرسایش خاک مشخص می‌گردد، بنابراین مدیریت صحیح مراتع می‌تواند از یک‌سو باعث تولید علوفه مورد نیاز دام‌ها شود و از سوی دیگر اثرات مخرب سیلاب و فرسایش خاک را کاهش دهد.

قرق مراتع؛ راهکار کاهش فرسایش خاک در کشور

به‌منظور تحقیقات علمی و هم‌چنین ترویج دانش آبخیزداری، پایگاه تحقیقات حفاظت خاک سنگانه کلات بیش از دو دهه قبل تأسیس شد. در این پایگاه تحقیقاتی از یک‌سو پایش فرسایش خاک و تولید رواناب در مراتع منطقه صورت می‌گیرد و از سوی دیگر اثر اقدامات مدیریت مرتع بر فرسایش خاک و تولید سیلاب قابل بررسی است. نتایج تحقیقات صورت‌گرفته در پایگاه تحقیقات حفاظت خاک سنگانه کلات نشان داد که عدم مدیریت صحیح مراتع و چرای دام‌ها بیش از ظرفیت مراتع یکی از عوامل مهم ایجاد سیلاب شدید در منطقه و فرسایش خاک تشدیدی می‌باشد و یکی از راهکارهای مهم برای مدیریت فرسایش و چرای دام، قرق مراتع است؛ تحقیقات انجام‌شده در این مرکز نشان می‌دهد در منطقه قرق‌شده فرسایش خاک حدود 6برابر کمتر از منطقه تحت چرای غیراصولی دام‌ها می‌باشد، بنابراین می‌توان بیان نمود که قرق مراتع در صورتی که مسائل اجتماعی آن برطرف شود، به‌عنوان یک راهکار عملی در کاهش  فرسایش و رسوب حوزه‌های آبخیز مطرح است، این مسئله از آنجا حائز اهمیت است که فرسایش خاک سالانه بیش از 10 هزار میلیارد تومان خسارت به اقتصاد کشور وارد می‌سازد.

* علی باقریان «عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات حفاظت خاک و آبخیزداری استان خراسان رضوی»

انتهای پیام/+