چرا از ظرفیت عظیم و متعدد دریاها در کشورمان استفاده نشده است؟

به گزارش خبرنگار اجتماعی خبرگزاری تسنیم‌؛ 70 درصد از سطح کره زمین را آب‌ها در بر گرفته است و دسترسی کشور ما به این آب‌های آزاد, از جمله موهبات الهی به اقلیم سرزمینمان است اما متأسفانه ما آن طور که شایسته است از ظرفیت اقیانوس‌ها برای تولید دانش, ثروت و ..., استفاده نکرده‌ایم و در حالی که در دهه‌های اخیر روند بهره‌برداری از دریاها و اقیانوس‌ها در سایر کشورها روند صعودی به خود گرفته و ما هنوز در مراحل ابتدایی بهره‌برداری پایدار از آب‌های آزاد هستیم.

اقیانوس‌ها دارای ظرفیت‌های زیادی هستند که مورد غفلت قرار گرفته است؛ تغذیه از دریا، کشاورزی در دریا، تولید انرژی از دریا، اقتصاد دریا، بازرگانی دریا، تأمین منابع آب شرب از دریا از جمله پتاسیل‌هایی هستند که در کشور مورد غفلت قرار گرفته‌اند.

در رابطه با موضوع اهمیت اقیانوس‌ها و پتانسیل بهره‌برداری از آن‌ها در کشور, میزبان دکتر مرتضی توکلی؛ رئیس پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی و دکتر ابوالفضل صالح, عضو هیئت علمی پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی بودیم تا ظرفیت‌های علمی و عملی کشور در رابطه با این موضوع را تشریح کنند؛ در ادامه مشروح بخش نخست این گفت‌و‌گو تقدیم مخاطبان ارجمند تسنیم شده است:

تسنیم: در حال حاضر پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی تا چه اندازه در زمینه بهره‌برداری پایدار از دریاها و اقیانوس‌ها پیش رفته است و چه ظرفیت‌هایی برای پیشبرد اهداف کشور در زمینه علوم دریایی چه از نظر علمی و چه از نظر عملی وجود دارد؟

دکتر توکلی: در حال حاضر در مجموعه ما 3 پژوهشکده علوم جوی, دریایی و علوم مهندسی فعال هستند و بیشترین فعالیت ما در راستای علوم دریایی است؛ در رابطه با اهمیت اقیانوس‌شناسی قبل از هر چیز باید بدانیم که 70 درصد از سطح کره زمین را اقیانوس‌ها و دریاها در بر گرفته است و اگر ما به اقیانوس‌ها نپردازیم خود را از منابعی که در 70 درصد سطح کره زمین وجود دارد محروم کرده‌ایم. با توجه به اینکه کشور ما به آب‌های آزاد دسترسی دارد, باید به این موضوع بپردازیم و به اندازه کشورهای پیشرفته از آب‌های آزاد بهره ببریم.

ما در حوزه امنیت دریایی بسیار عالی عمل کرده‌ایم که این مورد را مدیون نیروهای مسلح‌مان هستیم اما در سایر موارد عقب هستیم؛ موضوعاتی از جمله تغذیه از دریا، کشاورزی در دریا، تولید انرژی از دریا، اقتصاد دریا، بازرگانی دریا و ..., ظرفیت زیادی را برای پیشرفت کشور مهیا می‌کنند که نباید از آن‌ها غافل شد؛ اگر ما از موهبت دسترسی به آب‌های آزاد استفاده نکنیم, تفاوتی با کشورهایی که اصلاً به این آب‌ها دسترسی ندارند, نخواهیم داشت.

ما در پژوهشگاه اقیانوس‌شناسی به دنبال زنجیره دانش دریا از شناخت تا بهره‌برداری از دریا هستیم؛ یکی از اصول مهم در زمینه بهره‌برداری از دریا این است که در زنجیره‌ای که تعریف می‌شود، اقتصاد دانش بنیان در آن دیده شود که در این زمینه گاهی تصور می‌شود که توسعه اقتصاد دانش‌بنیان منحصر به شرکت‌های دانش بنیان است، در حالی که در این حوزه ما با اقتصاد بومی نیز مواجه هستیم. ما در سواحل ظرفیت‌های دانشی بومی داریم که باید از آن‌ها بهره برداری کنیم. این ظرفیت‌ها از دریانوردان با تجربه تا افرادی که به صورت علمی در حوزه دریا فعال هستند را شامل می‌شود.

متأسفانه به دلیل این که فرهنگ و تمدن ایران، خشکی‌محور بوده است، همواره از دریا گریزان بودیم و به همین دلیل سرمایه‌گذاری مناسبی در سواحل صورت نگرفته است، البته در سال‌های اخیر اقداماتی در این حوزه‌ها صورت گرفته و امیدواریم در آینده این ظرفیت‌ها به اقتصاد ملی و کشور پیوند بخورد و موجبات رفاه مردم را فراهم کند. در حوزه علوم دریایی حدود 20 مرکز تحقیقاتی داریم اما این مراکز ارتباط شبکه‌ای با یکدیگر ندارند و یکی از اهدافی که در این زمینه برای خودمان در نظر گرفتیم این است ‌که این شبکه‌سازی را میان مراکز تحقیقاتی دریایی تقویت کنیم تا بتوانیم با ایجاد هم‌افزایی یک‌بار برای همیشه به موضوع دوباره کاری و جزیر‌ه‌ای عمل کردن, پایان دهیم.

در حال حاضر مراکز آموزشی در حالی دانشجویان تحصیلات تکمیلی را جذب می‌کنند که این دانشجویان در برخی مواقع حتی موفق به انجام عملیات دریایی ساده نیز نمی‌شوند, در حالی که پژوهشگاه به کاوشگری مجهز است که می‌تواند در بحث‌های آموزشی و پژوهشی مورد بهره‌برداری دانشگاه‌ها قرار گیرد تا از این ظرفیت برای تربیت دانشجویان با کفایت‌تر و عالم‌تر برای جامعه استفاده کنند. کاوشگر خلیج فارس یک ظرفیت ملی است و نمی‌توان با آن به صورت انحصاری برخورد کرد، بلکه باید از این ظرفیت برای خدمات علمی به سازمان‌ها و دانشگاه‌ها استفاده کنیم. ما در زمینه حاکمیت علمی در دریا باید قوی‌تر عمل کنیم؛ می‌توانیم تحقیقاتی که در عرصه حوضه‌های آبی و دریایی انجام می‌دهیم را با عرصه اجرایی پیوند بزنیم.

برای رفع این چالش اقدام به تعامل با سایر دستگاه‌ها کردیم که در گام اول تعامل را با سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح برقرار کردیم تا یافته‌های علمی پژوهشگاه در جهت ارتقای سطح اطلاعات و داده‌های این سازمان مورد بهره برداری قرار گیرد. رسالت اصلی ما شناسایی اقیانوس‌ها و آب‌ها و معرفی ظرفیت‌های دریایی به مردم است. نمونه ظرفیت‌ها تامین آب شرب از دریا است؛ ایران کشوری خشک است که می‌توانیم از ظرفیت‌های آب دریاها برای جبران این خشکی استفاده کنیم.

تسنیم: کدام ظرفیت‌های دریایی در کشور ما کمتر دیده شده و از این نظر چه تفاوتی با سایر کشورهای همسایه که در حوضه آبریز خلیج فارس قرار گرفته‌اند, داریم؟

دکتر توکلی: در زمینه مدیریت منابع آلودگی در دریاها می‌توانستیم عملکرد بهتری داشته باشیم و همچنین در برخی مواقع، موفقیت کمی در زمینه کاهش میزان منابع آلاینده دریاها داشته‌ایم؛ برآورد ما از سرانه تولید نفت در کشورهای حاشیه خلیج فارس نشان می‌دهد که در کشور امارات متحده عربی به ازای هر نفر، 335 هزار بشکه در روز نفت تولید می‌کند، کشور قطر 500 هزار بشکه در روز، عربستان 324 هزار بشکه، عراق 119 هزار بشکه و کویت 721 هزار بشکه در روز تولید می‌کند و این میزان در ایران به ازای هر نفر جمعیت، 49 هزار بشکه در روز است.

متأسفانه در میان کشورهای همسایه در حوزه ترانزیت دریایی کمترین سهم را داریم؛ 23 درصد جمعیت کشور در سواحل هستند اما از 11 درصد ظرفیت‌های دریایی بهره برداری می‌کنیم و باید این شکاف ایجاد شده برطرف شود و این مهم از وظایف ما است که در مطالعاتمان به سمت سیاست‌گذاری دریایی و اقیانوسی برویم و ببینیم از چه ظرفیت‌های دریایی می‌توانیم استفاده کنیم.

بخشی از رسالت و فعالیت‌های این پژوهشگاه توسعه فناوری‌های نوین دریایی به ویژه در حوزه رباتیک دریا است چرا که این ربات‌ها در شناسایی کف دریا کاربرد دارند. نواحی در آب‌های پیرامونی کشورمان داریم که تاکنون مطالعاتی در این مناطق صورت نگرفته است اما اگر ربات‌های دریایی را در اختیار داشته باشیم، قادر خواهیم بود کف دریای خزر و یا دریای عمان و خلیج فارس را بررسی کنیم.

استفاده از ظرفیت دریایی به عنوان منبع غذایی نیاز به تعامل با سایر دستگاه‌ها دارد. به عنوان مثال جنگل‌های حرا از جمله مناطقی است که زمینه تکثیر موجودات دریایی را فراهم می‌کند و اگر بتوانیم برای حفاظت از آن با رویکرد درستی وارد شویم و با سازمان‌های متولی وارد تعامل شویم، می‌توانیم در بلند مدت منجر توانایی خود را در این حوزه افزایش دهیم.

بخشی از همکاری‌های پژوهشگاه ما با سازمان حفاظت محیط زیست است و ما سعی داریم تا سطح تعاملات خود را با این سازمان ارتقا دهیم. از زمان حضور فعالیت بنده در پژوهشگاه، تعاملات خوبی با این سازمان آغاز شده است. پایش‌های آلودگی در سواحل جنوب، تدوین استانداردهای اندازه‌گیری در دریا و مطالعات شیمی، فیزیک، زمین‌شناسی و زیست‌شناسی دریا را از جمله زمینه‌های همکاری این پژوهشگاه با سازمان محیط زیست هستند.

تسنیم: با توجه به اینکه اقیانوس‌ها، بین‌المللی هستند و اطلاعات به دست آمده از آن‌ها می‌تواند برای همه کشورهایی که در تعامل با آب‌های آزاد هستند با اهمیت باشد, آیا تلاشی برای تعامل و تبادل اطلاعات به دست آمده در این زمینه با سایر کشورها انجام شده است؟

دکتر توکلی: شبکه‌سازی میان پژوهشگاه‌ها و دانشگاه‌های حوزه اقیانوس‌شناسی با کشورهای همسایه و مسلمان از جمله اقدامات مهم پیش روی این پژوهشگاه است؛ کشوری مانند اندونزی 5 پژوهشگاه, هند 42 پژوهشگاه و مرکز تحقیقاتی، پاکستان 2 پژوهشگاه، سریلانکا 2 مرکز و پژوهشگاه، ترکیه 4 مرکز و پژوهشگاه، بنگلادش 10 مرکز و روسیه 11 مرکز پژوهشگاه در حوزه اقیانوس شناسی دارد و کشورهای حوزه خلیج فارس، مرکز اقیانوس‌شناسی ندارند، هر چند در قالب مراکز و دانشگاه‌ها فعالیت تحقیقات دریایی را دنبال می‌کنند.

ما درصدد هستیم که شبکه‌ای با حضور کشورهای همسایه و مسلمان در حوزه اقیانوس‌شناسی ایجاد کنیم و در این زمینه می‌توانیم از ظرفیت کشورهای روسیه، هند و پاکستان استفاده کنیم؛ در این زمینه برنامه گام به گامی را تهیه کرده‌ایم و در این برنامه تنها ارتباط برقرار کردن با این کشورها هدف نیست بلکه درصدد هستیم که از ظرفیت‌های علمی آن‌ها در زنجیره دانش بهره ببریم و در گام اول مذاکراتی با مرکز اقیانوس‌شناسی هند داشتیم.

در این همکاری می‌توانیم در زمینه حسگرهای هوشمند و رباتیک از ظرفیت آن‌ها برای برداشت نمونه از آب و بستر دریا بهره‌مند شویم. علاوه بر این‌، این همکاری‌ها می‌تواند در زمینه اقتصاد دریا و باستان‌شناسی دریا، کانی‌ها و ذخایر زیستی و غیرزیستی دریایی گسترش یابد. اگر این همکاری‌ها محقق شود، می‌توان ادعا کرد که در آینده شرایط خوبی در این حوزه رقم خواهیم زد.

تسنیم: پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی در راستای پیشبرد اهداف خود با چه چالش‌های مواجه است؟

 دکتر توکلی: پژوهشگاه برای پیشبرد اهداف خود نیاز به همکاری و هماهنگی با تمام دستگاه‌های اجرایی و تحقیقاتی فعال در حوزه دریا دارد. علاوه بر آن تجهیزات دریایی ما محدود است و هنوز نتوانسته‌ایم از ظرفیت کاوشگر خلیج فارس به طور پیوسته استفاده کنیم از این رو نیاز به یکسری از تسهیل‌گری‌ها در حوزه قانون‌گذاری داریم تا بتوانیم با کسب مجوزهایی، در کل سال از ظرفیت کاوشگر خلیج فارس استفاده کنیم.

در تحقیقات دریایی و اقیانوس‌شناسی، مطالعات ما محدود به سطح آب نمی‌شود بلکه آب‌های عمقی را نیز شامل می‌شود؛ همچنین بسیاری از پدیده‌هایی که سواحل را متأثر می‌کند و جریانات دریایی را ایجاد می‌کند به جو برمی‌گردد که بالای سطح آب قرار دارند. به طور کلی شرایط بالای سطح آب و شرایط داخل آب متأثر از یکدیگر هستند. وارد شدن به فناوری‌های نوین مربوط به علوم جوی رسالتی است که برای خود ترسیم کرده‌ایم و از این رو اقدام به فعال کردن پژوهشکده علوم جوی این پژوهشگاه کرده‌ایم.

ترمیم هرم تخصص‌های موجود در پژوهشگاه یکی‌ دیگر از برنامه‌های این پژوهشگاه است و در این راستا سعی می‌کنیم از رویکردهای سنتی خودداری شود و به سمت عرصه‌های جدید چون هوشمندسازی و تخصص‌های بین رشته‌ای وارد شویم.

در حال حاضر 35 عضو هیئت علمی مشغول به فعالیت در سه پژوهشکده پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی هستند و ساختمان مرکزی پژوهشگاه با توجه به تراکم بالای نیروی انسانی نیاز به توسعه دارد همچنین نمودار سازمانی پژوهشگاه نیاز به بروزرسانی دارد علاوه بر این‌ها نیاز به ساماندهی کشتی تحقیقاتی داریم تا نهایت استفاده از این زیر ساخت تحقیقاتی دریایی کشور صورت گیرد.

گشت‌های تحقیقاتی که تاکنون اجرایی ‌شده است، با حضور محدود دانشجویان دکتری بوده و در این زمینه نظام‌مند عمل نشده است و برنامه داریم که دانشجویانی را که در رشته‌های مرتبط با علوم دریایی در حال تحصیل هستند، در تحقیقات دریایی مشارکت دهیم. علاوه بر این می‌توان در همکاری با ستاد توسعه مکران، برنامه‌ای را تدوین کرد تا بر اساس آن طی یک دوره 5 ساله از ظرفیت این کشتی در جهت شناسایی بیشتر ظرفیت‌های دریایی منطقه مکران بهره برد.

بر اساس برنامه‌ریزی‌های انجام شده درصدد هستیم که 6 ماه قبل از برگزاری گشت تحقیقاتی، فراخوانی را منتشر کنیم تا دانشجویان بر اساس تجهیزات موجود، پیشنهادهای پژوهشی خود را ارائه دهند و با بررسی این پیشنهادها در شورای پژوهش و فناوری پژوهشگاه، بر اساس اولویت‌ها، تیم‌ها را برای مشارکت در گشت‌های تحقیقاتی معرفی کنیم. با این اقدام، زمینه رقابتی میان محققان این عرصه ایجاد می‌شود، ضمن آن‌که از انحصاری کردن این زیر ساخت جلوگیری می‌شود.

پژوهشگاه تاکنون در زمینه ایجاد شرکت‌های دانش‌بنیان و یا راه اندازی پارک فناوری تخصصی وارد نشده است اما این پژوهشگاه آمادگی دارد در این زمینه وارد عرصه شود و در این راستا مذاکراتی را نیز برای راه‌اندازی پارک داشته‌ایم. بسیاری از شرکت‌های این حوزه کار دریایی انجام می‌دهند، ولی با ما در ارتباط نیستند که باید در این زمینه نیز کار اساسی انجام شود.

تسنیم: با توجه به اینکه موضوع اثرات و مزایای استفاده از آب‌شیرین‌کن‌ها به پژوهشگاه اقیانوس‌شناسی مربوط می‌شود, در مطالعات و تحقیقات شما شواهدی از تأثیر منفی آب‌شیرین‌کن‌ها بر محیط زیست خلیج فارس به دست آمده است؟

دکتر توکلی: برای اثبات این ادعا که استفاده از آب‌شیرین‌کن‌ها بر محیط زیست خلیج فارس اثر سوء دارد باید مطالعات میدانی صورت گیرد تا مشخص شود این سیستم‌ها در چه پهنه‌ها و حوزه‌هایی اثرگذاری دارد؛ در منطقه‌ای مانند چابهار، آب شرب وجود ندارد و رودخانه دائمی نیز در دسترس نیست و چاه‌های آن نیز ظرفیت مناسب برای بهره‌برداری ندارند از این رو چاره‌ای نداریم جز این که به سمت استفاده از آب شیرین‌کن‌ها برویم.

در حال حاضر تمام کشورهای حاشیه خلیج فارس از این سیستم‌ها بهره‌برداری می‌کنند، به گونه‌ای که کشور عربستان بالاترین نرخ استفاده از سیستم‌های آب شیرین‌کن‌ها را دارد و اثرات زیست محیطی استفاده از آب شیرین‌کن‌ها نیازمند بررسی دقیق است. 

پایان بخش نخست...

انتهای پیام/