"روستا" باید کانون توسعه شود حتی در صنعت/آمریکا سالی ۱۰۰میلیارد دلار به کشاورزی یارانه می‌دهد،ما چطور؟
ابراهیم رزاقی معتقد است که می توان صنایع زیادی را در روستاها ایجاد کرد و ضمن ایجاد درآمد، ضریب امنیتی کشور را با استحکام این نهاد ۱۱ هزار ساله بالا برد.
به گزارش خبرنگار اقتصادی خبرگزاری تسنیم دو قسمت از مصاحبه ابراهیم رزاقی، اقتصاددان و صاحبنظر در اقتصاد توسعه، از نظر خوانندگان گذشت. در {اینجا و اینجا} بیان روان وی سبب شده است که مفاهیم عمیق و ایده‌های جدید برای رشد کشاورزی و روستاها، به عنوان کانون توسعه و پیشرفت، قابل فهم باشد. در بخشهای پیشین به ضرورتهای حیاتی، و پیشینه 11 هزار ساله کشاورزی در ایران اشاره شد. در این بخش از بحث، درگاه دیگری را گشودیم؛ از این صاحبنظر توسعه اقتصادی درباره الزامات تهیه یک طرح اقدام در زمینه کشاورزی پرسیدیم. برای پیشبرد بحث یک نمونه اولیه، را طرح کردیم، و به نقد گذاشتیم.
خلاصه ایده کلی «طرح اقدامی» که به بحث گذاشته شد این بود که ما با یک آمایش سرزمینی در زمینه کشاورزی، سیاست‌گذاریمان را برای کشاورزی اصلاح کنیم. نهادهای مرتبط با کشاورزی – مثل دهداری ها یا بسیج تولید، یا جهاد و از این قبیل - را در جهت تولید بخش کشاورزی ساماندهی کنیم؛ کشاورزان و زمین هایشان را شناسنامه‌دار کنیم؛ برای هر تولید‌کننده با ابزارهای کنترلی سیاستی – و نه الزام قهری - نظارت کافی داشته باشیم. سیاستهایمان مشخص کند که کشاورز هر منطقه بر کشت چه محصولی تمرکز کند؛ نهاده‌ها و مواد اولیه را ارزان به‌دست کشاورزان برسانیم؛ سود سرجمع تولید این بخش را با ارتقاء فناوریها، و نظارتهای فنی و امکانات لازم، بالا ببریم؛ ضمن اینکه حاشیه سود واحد محصول را - که برای مشتری اهمیت دارد - با پایدارسازی بستر درآمدی کشاورزان، کاهش دهیم؛ همانطور که کشورهای موفق انجام دادند؛ خرید اقلام اساسی را با قیمت تضمینی انجام دهیم؛ هدایت و سیاستگذاری برای بازار و حذف دلالی را در دستور کار قرار دهیم؛ ضمن اینکه صنایع تبدیلی، و جایگزین، و همچنین صنایع روستایی، و همچنین صنایع هنری روستایی را توسعه دهیم. با این روش، منابع و سرمایه‌ها خود به خود به سمت کشاورزی سرازیر خواهد شد. کما اینکه در کشورهای موفق در کشاورزی همین اتفاق افتاده است.
کشاورزان در انگلیس، اعیان‌نشین هستند. در آلمان منطقه‌ای هست که کانون کشت و زرع مرکبات است؛ صنایع تبدیلی هم در همان محل وجود دارد؛ صنایع بالادستی و پایین دستیش را هم دارند؛ بسترهای ترانزیتشان کامل است؛ سرپلهای صادراتیش را دارند؛ دهها سال است که این کار را انجام می‌دهند، پس کشاورز از پایداری اقتصادیش اطمینان دارد؛ مزیت نسبی آن بخش و محل را تعریف کرده‌اند؛ چه برای صادرات و چه برای تهیه نیاز اساسی داخلی. البته قطعاً یک زیرساختهایی می‌خواهد؛ مثلاً بحثهای حقوقی ساماندهی منابع آب و خاک هنوز جزو موارد اختلافی است؛ یا بستر آی‌تی یکی از موارد دیگر مورد نیاز است؛ یا سیاستهای تعرفه‌ای در واردات و صادرات؛ و بسته‌های سیاستی متنوع دیگری که لازم داریم. یک قوه عاقله‌ای باید به اینها بصورت مستمر توجه کند.
ابراهیم رزاقی پس از طرح این بحث توسط خبرنگار خبرگزاری تسنیم، به ارائه راهکارهای بدیع برای رونق روستاهای ایران با ابزارها و رویکردهای مختلف پرداخت. توجه شما را به این گفتگو جلب می کنیم.
مهمترین محورهای بحث از این قرار است:
* خود آمریکاییها و اروپاییها با کشاورزیشان چطور برخورد می‌کنند؟
* صنایع روستایی نوعاً بسیار کم هزینه و بدون دور ریز اداره می شود
*روستا می‌تواند کانون صنعتی شدن و پیشرفت قرار بگیرد؛ حتی در مؤلفه‌های صنعتی
*ما قطعاً توانایی اداره کشاورزی کشور را داریم
* خود آمریکاییها و اروپاییها با کشاورزیشان چطور برخورد می‌کنند؟
تسنیم: آقای دکتر! یک بخشی را می خواهم باز کنم تا شما از یک درگاه دیگری این بحث را نقد کنید؛ به نظر می رسد «حرکت بر بالهای یک طرح اقدام برای پیشبرد بخش کشاورزی» لازم است. ما یک سری زیرساختهای اولیه نیاز داریم، غیر از اینکه اهتمام و درواقع طرز تفکر درست دولتها را برای کشاورزی نیاز داریم؛ اما از این گذشته، یک طرح اجرایی اقدام لازم است.
خود آمریکاییها و اروپاییها با کشاورزیشان چطور برخورد می‌کنند؟ مثلاً اروپاییها 70 یا 80 میلیارد دلار به این بخش یارانه می‌دهند. این رقم در آمریکا حدود 100 میلیارد دلار است؛ خوب؛ چرا این‌کار را می‌کنند؟ اولین دلیلش این است که برای خودشان امنیت غذایی بوجود می‌آورند؛ اشتغال بوجود می‌آورند؛ وقتی از روستاییان حمایت می‌کنند، اشتغال بوجود می‌آورند؛ برای کسی که یارانه می‌گیرد، صرف می‌کند که از تکنولوژی جدید هم استفاده کند؛ نیروی کار استخدام کند؛ بعد هم سازمانهایی بوجود می‌آورند که ظرفیتهای اینها را بهم متصل می‌کند.
خوب؛ نتیجه این اقدامات چه خواهد شد؟ کشاورز آمریکایی با بهره‌وری بالا به سود بالا فکر می‌کند؛ ارزان هم تولید می‌کند. وقتی تمهیدات را به کار می‌گیرند، در داخل امنیت و اشتغال بوجود می‌آید؛ در عین حال که در سطح بین‌المللی، درکل جهان، تولیدات محصولات آمریکایی و اروپایی با قیمت پایین ارائه می‌شود. حتی برای خود ما هم از زمان کودتای 28 مرداد - تحت عنوان اصل چهار ترومن - موادغذایی ارزان و گندم ارزان می‌آمد.
تسنیم: این رویه برای کشورهای دیگر مفید است؟
خیر؛ اولین نتیجه این کار انهدام کشاورزی کشورهای درحال توسعه است. چون امریکا و اروپا محصولات خود را در سطح بین‌المللی ارزان ارائه می‌کنند؛ حتی اینها بعضی مواقع به رفع فقر و جلوگیری از قتل عام مردم در اثر گرسنگی کمک می‌کنند؛ یعنی می‌خواهد بگوید ما به فقرا کمک می‌کنیم؛ غذای ارزان می‌دهیم؛ ولی نتیجه نهاییش چه می‌شود؟ کشاورزی از ریشه کنده می‌شود. خوب؛ این فضا را ببینید. با این شرایط برای کشاورزان کشورهای در حال توسعه چه به‌وجود می‌آید؟ کشاورزانی که زندگیشان از کشت نیازهای اولیه تأمین می‌شود، دیگر نمی‌توانند زندگی کنند.
تسنیم: یعنی شما با این تفاصیل کشاورزی صنعتی را نفی می‌کنید؟
نه؛ من نفی نمی‌کنم. می‌گویم آنها تا این اندازه به کشاورزشان کمک می‌کنند، و نتیجه‌اش را می بینند؛ خوب؛ چرا ما این‌کار را نکنیم؟ تا درنتیجه در کشاورزی رشد پیدا کنیم؛ صنایع تبدیلیمان رشد کند؛ تکنولوژیها رشد پیدا کند.
تسنیم: این تعاونیها و سازمانهای رابط که فرمودید به نوعی حافظ منافع کشاورزان هستند. این در ایران هم سابقه داشته؟
قبل از اصلاحات ارضی در ایران، اربابها کم و بیش نقش مسئول همین تعاونیها یا سندیکاها را بازی می‌کردند. چون برای خودشان مفید بود؛ درست است که در روستا فقر وجود داشت؛ ولی روستاییان از گرسنگی نمی‌مردند؛ نکته‌ای دیگر که خیلی مهم است، استقلال روستاها بود. هر دلال و واسطه‌ای نمی‌توانست در روستا نفوذ کند؛ هر وقت لازم می‌شد این روستاییان از وطنشان دفاع می‌کردند؛ هرچند با اربابها در شرایط بدی بودند؛ ولی این ساز و کارها عامل استقلال کشور هم بود.
تسنیم: این شرایط با اصلاحات ارضی به هم خورد؛ درست است؟
بله؛ وقتی اصلاحات ارضی انجام می‌شود، دیگر مدیریت یکپارچه نیست؛ این‌کار مدیریت یکپارچه و مردمی می‌خواهد. طی یک فرایندی مردم باید بتوانند روی پای خودشان بایستند؛ از تکنولوژی استفاده کنند.
*ما قطعاً توانایی اداره کشاورزی کشور را داریم
تسنیم: حالا بالاتر از این، فرض کنیم که تکنولوژی هم خیلی پایین بود؛ همانطور که قرنها پیش بوده است؛ آیا با این شرایط باید تولید کنیم یا خیر؟
اگر ما خودمان حتی با همان تکنولوژی معمولی بتوانیم کشاورزی را رونق ببخشیم؛ اولاً روستاییانمان و روستاهایمان را رونق بخشیده ایم؛ ثانیاً مملکتمان از لحاظ غذایی خوداتکا می شود. و ثالثاً در مراحل بعدی می توانند محصولاتشان را صادر کنند.
تسنیم: آیا کشاورزان ما با این سطح از تکنولوژی بومی، و این مشکلات متعددی که ما داریم، می‌توانند یا نه؟
به نظر من می‌توانند.
تسنیم: چطور؟ منابع آب ما مشکل دارد؛ جمعیت افزایش پیدا کرده؛ چطور این را می‌فرمایید؟
بله؛ منابع آب ما کاهش پیدا کرده؛ ولی نوع استفاده ما از آب هم تغییر پیدا کرده؛ سدهای غول‌آسا را ببینید؛ اصلاً از این آب برای کشاورزی استفاده نمی‌شود؛ الآن تهران را ببینید چطور بی‌رویه مصرف می‌شود؟ درصورتی‌که با یک فناوری ساده می‌توانند از این آب برای کشاورزی استفاده کنند. مثلاً زمانهایی که بارندگی هست ولی کشت نیست، همه آب هدر می‌رود؛ یعنی آن موقع که بارش هست، ولی در باتلاق و دریا فرو می‌رود یا هدر می‌رود؛ آن بارندگی را باید هدایت کنند؛ مانند آبخوان‌داری؛ یا از طریق احیای قناتها. باید در این زمینه یک سیاستهایی بگذاریم، چون قناتها متکی به خود هستند؛ دائمی هستند؛ جمعی هستند؛ درصورتی که این موتورهایی که آب را از چاههای عمیق استخراج می‌کنند، چون فردی هستند، آبهای زیرزمینی را بیشتر تخریب می‌کنند. نکته مهم این است که چگونه برنامه‌ریزی کنیم تا آب کمتری مصرف کنیم، یا با تکنولوژی جدید چه محصولاتی تولید کنیم.
تسنیم: با این شرایط شما می‌فرمایید ما توانایی اداره کشاورزی کشور را داریم؟
بله؛ قطعاً داریم. حتی اگر خیلی هم از تکنولوژی استفاده نکنیم؛ فقط با انجام یک تمهیداتی که قبلاً بوده، ولی الآن منسوخ شده، می‌توانیم؛ مثلاً احیاء آبخوان‌داری یا کشت‌هایی که مناسب اینجاست.
تسنیم: این روش مزیت نسبی دارد؟
اینجا سود معنا ندارد؛ موضوع خودکفایی است؛ چون یک بحثهایی در اقتصاد می‌کنند؛ یکی کسب سود است؛ آن‌هم از نوع حداکثری، که بدترین نوع نگاه است.
تسنیم: بحث دیگر اثربخشی این تمهیدات است؛ به نظر می‌رسد پیش از انجام این فعالیتها باید سیاستگذاریهایمان را اصلاح کنیم؛ مثل سیاستهای تعرفه‌ای.
بله؛ برای اثربخش بودن این کارها باید جلوی واردات را باید بگیرند؛ که نمی‌گیرند؛ تا وقتی واردات اینقدر ارزان است، تمام این کارها و سیاستها بی‌معنی می‌شود؛ ولی وقتی به این مسائل توجه کنیم بقای روستایی حفظ می‌شود؛ استقلالش حفظ می‌شود.
*روستا می‌تواند کانون صنعتی شدن و پیشرفت قرار بگیرد؛ حتی در مؤلفه‌های صنعتی
تسنیم: آیا غیر از کشاورزی، روستاها در موارد دیگری نیز می‌توانند به اقتصاد کمک کنند؟ مثلاً صنایع دستی، یا حتی صنایع جدید؟
بله؛ نکته مهمی است؛ باید صنایع دستی روستاها را رشد بدهیم. الآن در روستاهای چین یا هند، آیا همه مردمشان کشاورزی می‌کنند؟ خیر! الآن خیلی از صنایع جدید، در روستاها بوجود آمده‌اند؛ منتها به این شکل که آن قسمت مرکزی و مادر، و موتور محرک نزدیک شهر است، ولی قسمت ساخت و مونتاژ در روستاها شکل گرفته است. فکر می‌کنید ایران‌خودرو که قطعاتش را از خارج می‌آورد، آیا همه قطعات را در شهرها ساخته‌اند؟ خیر! پس این قطعات را می‌شود در روستاها تولید کرد؛ امکانات حمل ونقل وجود دارد و به‌راحتی امکان دارد حدود 2000 تا 3000 روستا قطعات این شرکت را به‌صورت غیرمتمرکز و پراکنده بسازند.
تسنیم: خوب؛ اینطوری که مزیت اقتصادی ندارد! وقتی کار را تجمیع کنیم هزینه کمتری در بردارد. اینطور نیست؟
به هیچ وجه! مزیت تولید در روستاها این است که کارگر مزد و حقوق آنچنانی نمی‌خواهد؛ بلکه اوقات بیکاری و فراغت از کشاورزی را صرف این‌کار می‌کند. اجاره نمی دهد؛ کرایه ماشین نمی دهد؛ آب و برق و گاز و خورد و خوراکش ارزان است، و اصلاً خودش تولید می‌کند؛ ولی در شهر فوق‌العاده هزینه‌بر است؛ و بعد هم آن روستایی که می‌آید شهر و به شهرک صنعتی، مشکلش به همین مسائل که ختم نمی‌شود؛ فرهنگش تغییر می‌کند؛ هویتش زیر سؤال می رود؛ در روستا برای خودش کسی بوده و رویش حساب می‌کردند؛ اما در شهر می‌شود یک کارگر ساده؛ مسائل دیگری مانند اسراف، زیاده‌روی و ... در روستا وجود ندارد؛ هزینه تولید با این روش بسیار پایین خواهد آمد.
تسنیم: آیا این فرهنگ صنعتی شدن، و تولید اصلاً در روستاهای ما قابل پیاده‌سازی هست؟ یعنی زمینه‌های فرهنگی آن وجود دارد، و برای روستاییان قابل پذیرش است؟
چون روستایی ما آمادگی و سابقه ذهنی صنعتی دارد، می‌شود! پیش از این کشاورزان ما نیازهای صنعتی خودشان را هم تأمین می‌کردند، مانند کفش، پارچه، بیل، کلنگ؛ الآن هم اینها هنوز در ذهنشان هست؛ روستاییان ما قضا و قدری نیستند؛ زحمت‌کش هستند؛ تلاش و زحمت را می‌شناسند؛ نظم را می‌فهمند؛ و وقتی یک فرش یا گلیم می‌بافند تمام آن عناصر صنعتی را برای این کار بوجود آورده اند. خوب؛ اینها بسیار راحت می‌توانند آموزش ببینند، و در یک کارگاه کوچک و با دستگاه ببافند. یا در زمینه‌های دیگر، مانند منطقه لاله‌جین که وسایل تزیینی شیشه‌ای می‌سازند. اینها می‌توانند علاوه برآن شیشه‌های تزیینی، اشیاء لابراتورها و آزمایشگاهها را هم تولید کنند؛ فرق آنچنانی با هم نمی‌کنند؛ یا روش پرورش ماهی که خیلی هم راحت آموزش می‌بینند. با این روش امکاناتشان زیاد می‌شود؛ جذب نیروی کار می‌کنند؛ بعد سرمایه به این موضوع سرازیر می‌شود؛ چون صرف خواهد کرد.
* صنایع روستایی نوعاً بسیار کم هزینه و بدون دور ریز اداره می شود
تسنیم: اینجا صنایع تبدیلی هم بسیار مهم می‌شود. درست است؟
بعد باید این زمینه‌های مختلف بهم متصل شوند؛ بعد باید صنایع تبدیلی بوجود بیاید؛ هیچ مواد خامی از روستاها خارج نشود؛ همان جا تبدیل شود، غیر از قطعات بزرگ که مربوط به صنایع مادر است. حالا مجسم کنید که مانند سابق دیگر هیچ چیز دور ریز نشود؛ دور ریز زراعت می‌رود برای دامداری. دور ریز دامداری، می‌رود برای صنایع پوست و کود. یا صنایع مربوط به باغداری، دیگر دور ریز ندارد؛ آن میوه‌ای که می‌بیند بازار ندارد، و فروشش به صورت خام صرف نمی‌کند، تبدیل به مثلاً آب پرتقال یا عصاره آن می‌شود. یا در زمستانها آن آبی که می‌آید راجمع می‌کنند و پرورش ماهی می‌زنند؛ این در همان مدتی است که کشاورزی ندارند. مثلاً در ایران خرما تولید می‌شود؛ هیچ چیزی از این دور ریخته نمی‌شود، همه اینها به عسل، خرما، شیره خرما، و کود برای کشاورزی تبدیل می‌شود.
این مجموعه فعالیتها را ببینید؛ این مجموعه به‌صورتی در می‌آید که کشاورزی به معنای جدید است. مثلا در چین و هند که می‌بینیم هزینه تولید اینقدر پایین است، به این دلیل است که کارگر کلی هزینه برای زندگی و امرار معاش نمی‌دهد؛ الآن در ایران یک کارگر نصف درآمدش را برای کرایه خانه می‌دهد؛ دلخوشی ندارد؛ دو جا کار می کند؛ اصلاً روحیه این را ندارند که به معنای واقعی کار بکنند؛ حالا فکر کنید این مردم در روستا باشند. آن منافعی که اخلاق روستایی و فرهنگ روستایی دارد، آن احترام متقابلی که به یکدیگر می‌گذارند، آن حس همیاری که نسبت به هم دارند، علاقه داشتن به سرزمین، دفاع از سرزمین، اینها همه می‌ماند و از بین نمی‌رود. تحت تأثیر فرهنگ شهری قرار نمی‌گیرد. فاجعه‌های شهری به‌وجود نمی‌‌آید؛ الآن فاجعه‌های شهری را می‌بینیم؛ می‌شود پیش‌بینی کرد، در اثر بروز کوچکترین نابسامانی، کشتارهای خیلی شدید رخ خواهد داد. بسیاری از تبهکاریها به دلیل رشد شهرنشینی است. من فکر می‌کنم روستا را مجموعه‌ای از تولیدات کشاورزی، زراعی، باغداری، دامداری، صنایع تبدیلی و دیگر صنایع جدید و صنایع دستی بدانیم. این یک بسته کاملی است.
این استاد اقتصاد در قسمتهای بعد از این گفتگو، موضوع محوریت روستاها در پیشرفت کشور را به تفصیل توضیح خواهد داد.
گفتگو از: رضا احسانی
انتهای پیام/*
