کارشناس مسائل ترکمنستان در مصاحبه با تسنیم: ترکمنستان، کشوری بسته اما با رفتاری هوشمندانه
اگرچه ممکن است جانشینی سردار بردی محمداف مغایر با اصول آرمانی و دموکراتیک باشد، اما از آنجایی که این جریان به دنبال ایجاد یک حاشیه امن حداکثری برای تضمین ثبات سیاسی خود بوده قطعا به سوی تعامل با ایران نیز حرکت خواهد کرد.
به گزارش گروه بین‌الملل خبرگزاری تسنیم، ترکمنستان یکی از بسته‌ترین کشورهای جهان است و ارتباطات غیردولتی این کشور با محیط پیرامونی‌اش در حداقل‌ترین میزان ممکن قرار دارد. علاوه بر آن، ارتباطات دولتی آن نیز در مقایسه با سایر کشورها، بسیار محدود است. همین امر موجب شده تحلیل رفتارهای سیاسی و سیاست خارجی این کشور برای تحلیل‌گران و پژوهشگران این حوزه بسیار دشوار شود. این مساله به‌ویژه هنگامی که با رفتارهای غیرمنتظره این کشور در عرصه‌های گوناگون مواجه می‌شویم دشواری مضاعفی می‌یابد. از سوی دیگر، ترکمنستان یکی از کم‌حاشیه‌ترین همسایگان جمهوری اسلامی ایران طی سال‌های اخیر بوده و در عین حال، دروازه ورود به آسیای مرکزی برای کشورمان به حساب می‌آید. در سال های اخیر رفتارهای غیرمنتظره‌ای از این کشور شاهد بوده‌ایم که تحلیل‌های متناقضی درباره آن‌ها ارائه شده است.
در مصاحبه پیش‌رو با آقای بهروز قزل، تحلیل‌گر ارشد مسائل آسیای مرکزی پیرامون رفتارهای اخیر ترکمنستان گفتگو خواهیم کرد. بهروز قزل دانش‌آموخته رشته مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز از دانشگاه تهران، قائم مقام موسسه اساس جهان اسلام و از نخبگان برجسته ترکمن (اهل بندر ترکمن در استان گلستان) است.
* روند نرم همگرایی کشورهای آسیای مرکزی با روسیه
اخیرا شاهد تحولات مثبت در روابط بین کشورهای آسیای مرکزی بوده‌ایم، نظر شما در اینباره چیست؟ آیا روند جدیدی در این منطقه در حال شکل‌گیری است؟
طی ماه‌های گذشته تعاملات ترکمنستان و روسیه افزایش محسوسی یافته که در قالب یک حرکت کلی در آسیای مرکزی قابل تحلیل است. اخیرا مقامات مختلف ترکمنستانی از جمله سردار بردیمحمداف، پسر رئیس‌جمهور و آقای رشید مرداف، وزیر امور خارجه این کشور به روسیه سفر کرده و با مقامات روس دیدار کردند. به نظر می‌رسد که در این سفرها، نوعی تضمین برای ثبات و امنیت ترکمنستان گرفته شده است.
در حقیقت ما شاهد یک حرکت کلی در قالب توسعه مراودات اقتصادی، به‌ویژه در حوزه انرژی میان کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز هستیم که مهم‌ترین عامل پیوند‌دهنده این حرکت، روسیه است. تعداد سفر رهبران و مقامات عالی‌رتبه این کشورها به روسیه با و دیدار با روس ها رشد قابل توجهی یافته و به نظر می‌رسد نقش روسیه به‌عنوان ضامن ثبات این کشورها در حال تثبیت است. به عبارتی با حمایت روسیه یک شاکله اقتصادی-امنیتی در حال شکل‌گیری است که به‌نظر می‌رسد به سمت جدی‌تر کردن رقابت با چین نیز پیش می‌رود. به‌عنوان مثال صادرات سیمان، برق، مواد غذایی و دیگر کالاهای مهم این کشورها به یکدیگر افزایش یافته و خطوط لوله مشترک احداث شده و در دست احداث میان این کشورها گسترده تر شده است.
تنها کشوری که در این میان کمی محافظه‌کارانه‌تر حرکت می‌کند، قزاقستان است. گویا دیگر کشورها مشکلی با افزایش پیوندها با روسیه ندارند، اما قزاقستان با رعایت موازنه در این مسیر گام بر می‌دارد. به نظر می رسد دلیل اصلی این امر هم آسیب‌پذیری این کشور به دلیل جمعیت روس ساکن قزاقستان و موقعیت ژئوپلیتیکی خاص آن در مجاورت سرزمینی روسیه است.
* قانون عجیب منع خروج افراد زیر 30 سال
در رسانه‌ها آمده است که اخیرا در ترکمنستان، تصمیمی عجیب درخصوص ممانعت از خروج افراد زیر 30 سال از کشور تصویب کرده است. عامل اتخاذ چنین تصمیماتی از سوی دولت ترکمنستان چیست؟
اخیرا دولت ترکمنستان در اقدامی نادر قانونی را مبنی بر ممنوعیت خروج از کشور افراد کمتر از 30 سال تصویب کرد. بیشترین حساسیت‌ها در این باره مربوط به ترکیه بود. این یک مساله چندبعدی بود که از چند ماه پیش شروع شد. شروع این روند با بی‌اعتبار شمردن مدارک تحصیلی رشته تاریخ که در ترکیه اخذ شده بود، صورت گرفت. پس از آن قوانینی در راستای ایجاد محدودیت در انتقال ارز به این کشور به تصویب رسید و نهایتا به ممنوعیت خروج افراد کمتر از 30 سال از ترکمنستان ختم گردید. همچنین، یک مساله اصلی برای ترکمنستان در این زمینه بازگرداندن افرادی بود که به خارج از کشور سفر کرده بودند. گویا برخی از این افراد هم در دام سرویس‌های امنیتی بیگانه می‌افتادند. مهم‌تر از این موارد، تهدیدات فرهنگی بود که از این طریق به جامعه ترکمنستان منتقل می‌شد. به‌ویژه با توجه به اینکه ترکمنستان با مشکلاتی در روند دولت-ملت‌سازی روبرو است، مواجهه با الگوهای ملت‌سازی ترکی که از ترکیه نشأت می گیرد، مشکلاتی را برای این کشور ایجاد می‌کرد. این مساله با عنایت به سبک ویژه تاریخ‌نگاری قومی و ملی که در ترکمنستان ارائه می‌شود، اهمیت مضاعفی می‌یابد. من حیث المجموع سه عامل عدم بازگشت شهروندان ترکمنستان پس از خروج از کشور، مشکلات فرهنگی و خروج ارز بیشترین حساسیت را برای دولت ترکمنستان در این زمینه ایجاد کرد.
* سفر اخیر بردیمحمداف به ازبکستان و تامین منابع مالی برای خط لوله تاپی
همان‌طور که می‌دانید، دیدار رؤسای جمهور ترکمنستان و ازبکستان پس از یک بار تعویق، قرار است در روزهای جاری و به میزبانی میرضیایف انجام شود. درباره اهداف سفر بردیمحمداف به ازبکستان نظرتان چیست؟
یک نکته‌ای که کمتر درباره قربانقلی بردیمحمداف، رئیس‌جمهوری ترکمنستان به آن توجه می‌شود، میزان عملگرایی وی است. همه می‌دانیم که خط لوله تاپی (ترکمنستان، افغانستان، پاکستان و هندوستان) هزینه کلانی داشته و دولت ترکمنستان را برای تأمین مالی آن با مشکل مواجه کرده است. بردیمحمداف به گزینه‌های زیادی از جمله عربستان سعودی، کویت، قطر، ترکیه، چین و بانک توسعه آسیایی درخواست کمک کرده تا این منابع مالی را تامین کند. عربستان برای سرمایه‌گذاری ابراز تمایل کرد؛ ترکیه گویا به تثبیت اوضاع امنیتی افغانستان موکول کرد؛ بانک توسعه آسیایی قول همکاری داد؛ چین اگرچه مشارکت را پذیرفت، اما پیش‌شرط‌های خاص خودش را داشت. موضع روس ها نیز در این باره همراه با سکوت و نظاره بوده است. به نظر می‌رسد سفر بردیمحمداف به ازبکستان هم، بیش از همه، در راستای همین موضوع صورت گرفته باشد. ازبکستان هم می‌تواند یکی از گزینه‌های خوب ترکمنستان برای تامین بخشی از منابع مالی این پروژه باشد و هم تشریک مساعی دولت ازبکستان را در تأمین امنیت این خط لوله در آینده به همراه خواهد داشت. چرا که موضوعات امنیتی افغانستان، همان میزان که به ترکمنستان مربوط است، به ازبکستان هم ارتباط دارد. این مساله (مشارکت دادن کشورهای منطقه در منابع مالی و آینده امنیت خط لوله تاپی) هوشمندی عملگرایانه بردیمحمداف را می‌رساند.
* آینده انتقال قدرت در ترکمنستان
بحث انتقال قدرت در ترکمنستان، از موضوعات جالب توجه در ارتباط با این کشور بوده است. به نظر می‌رسد که در ماه های اخیر، تحولات جدیدی در این زمینه درحال روی دادن است. نظر شما در خصوص چشم‌انداز انتقال قدرت در ترکمنستان چیست؟ موضع ایران در این باره چه می‌تواند باشد؟
مساله آینده انتقال قدرت در ترکمنستان یکی از مهم‌ترین موضوعات سیاسی مد نظر تحلیل‌گران حوزه ترکمنستان به حساب می‌آید. مساله انتقال قدرت و جانشینی سردار بردیمحمداف، پسر رئیس‌جمهور فعلی هم اخیرا در حال شفاف شدن بوده و به نظر می‌رسد روسیه نیز به این موضوع نگاه مثبتی دارد. پیش از این، زمانی که سردار بردیمحمداف نماینده پارلمان بود، در قالب رئیس یکی از کمیسیون های مجلس سفری به مسکو داشت و با مقامات عالی‌رتبه روس دیدار کرد. در حال حاضر هم وی به‌عنوان معاون وزیر امور خارجه در حال فعالیت است و در اغلب نشست‌ها و محافل منطقه‌ای و بین‌المللی حضور دارد. حضور سردار بردیمحمداف در نشستهای مرتبط با سازوکار کشورهای همسود و دیدارهای رسمی با رؤسای جمهور این کشورها از جمله با نظربایف، رئیس جمهور قزاقستان که اخیرا انجام شد، در کنار بازتاب منظم فعالیت های وی در رسانه های ترکمنستان و سایر فکت‌هایی که از ترکمنستان به دست ما می‌رسد، نشان‌گر تلاش‌ها برای تثبیت وی به عنوان مناسب ترین گزینه جانشینی پدر می‌باشد.
در این باره باید یک نکته مهم را در نظر داشت. بر خلاف آنچه که توسط رقبای منطقه ای ایران تبلیغ می شود، ایران، به دنبال فرصت طلبی به واسطه بی‌ثباتی های سیاسی و امنیتی در فضای پیرامونی خود نیست. چرا که حتی از چشم اندازی واقع گرایانه، بی ثباتی در حوزه پیرامونی الزاما برای جمهوری اسلامی ایران ظرفیت‌ساز نبوده است. هر گونه ناپایداری عمده در موضوعات سیاسی و امنیتی منطقه ای در سال های گذشته، به نوعی پای قدرت‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای را به این کانون‌های بحران باز کرده است. بنابراین، اگرچه ممکن است جانشینی سردار بردی محمداف مغایر با اصول آرمانی و دموکراتیک باشد، اما در عمل، بسیار ممکن است به ضرر جمهوری اسلامی ایران تمام نشود. به‌ویژه از آنجایی که این جریان به دنبال ایجاد یک حاشیه امن حداکثری برای تضمین ثبات سیاسی خود بوده و در مسیر فراهم شدن انتقال آرام قدرت پیش می‌رود، قطعا به سوی تعامل با ایران نیز حرکت خواهد کرد. تصمیم گیران ترکمنستان به خوبی می دانند که نیل به فهم مشترک از موضوعات مورد علاقه دو کشور، تأمین کننده حداکثر منافع است و اتفاقا، این بخش از تعامل برای جمهوری اسلامی ایران یک فرصت است.
