خبرگزاری تسنیم، کارگروه بررسیهای ویژه؛ پرونده «معجزه آبخیزداری» - بخش سوم
اشاره | روز تعطیل و غیرتعطیل نمیشناسد؛ با وجودی که عصر روز تعطیل است با خودروی شخصیاش روانه میشویم به کیلومتر 10 جاده مخصوص کرج. جایی که حدود 30 سال تحقیقات مختلف آبخیزداری انجام داده است و ظرفیتها و توانمندیهای آب و خاک کشور به خوبی میشناسد: پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری کشور. در پژوهشکده مهمان دکتر «فرود شریفی» استاد تمام و عضو هیئت علمی پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری هستیم. مهمترین مسئولیت اجرایی ایشان «معاونت آبخیزداری سازمان جنگلها مراتع و آبخیزداری» بوده است. دکتر شریفی که دارای کتب و مقالات زیادی در زمینه آبخیزداری است، خود را محدود به پژوهشهای دانشگاهی نکرده و حاصل دستاوردهای علمی خود در زمینه آبخیزداری را در منطقهای نزدیک تهران به نام «وردیج» عملیاتی ساخته؛ که تحسین مسئولین و کارشناسان را برانگیخته است. وی در این گفتگو به نکات مهم و اساسی اشاره میکند؛ خلاصه مطالبی که ایشان بدان اشاره میکند عبارت است از:
- آبخیزداری عبارت است از مدیریت حوزه آبخیز بر حسب اهداف معین شده در آبخیز.
- آبخیزداری یک فرایند رفت و برگشتی برای برنامهریزی یکپارچه مدیریت هماهنگ کلیه منابع موجود در یک آبخیز به منظور بهینهسازی تولید محصولات و خدمات بدون آسیب رساندن به منابع پایه (آب و خاک) میباشد.
- بانک جهانی در یکی از نشریات خود رسماً اعتراف میکند علت شکست طرحهای توسعه اقتصادی درکشورهای آسیائی عدم توجه به آبخیزداری بوده است.
- آبخیزداری آثار و فواید بسیار زیاد و متعددی در کشور دارد از جمله این آثار میتوان به کاهش تبخیر نزولات جوی، استحصال آب، تغذیه سفرههای زیرزمین، افزایش حاصلخیزی و رطوبت خاک، افزایش محصول، کاهش شوری آبهای زیرزمینی، کنترل سیلاب و غیره اشاره کرد.
- با عملیات آبخیزداری و کنترل فرسایش و تقویت پوشش گیاهی میتوان سالانه بیش از 100 میلیارد متر مکعب از نزولات جوی را کنترل و حفظ کرد.
- از عوامل موفقیت آبخیزداری در کشور این بود که آبخیزداری در شکل به صورت مشارکت جوامع محلی شکل گرفت، به طوری که نیاز و خواست و معیشت مردم و جوامع محلی مدنظر واقع شد و از توان و ظرفیت جوامع محلی برای آبخیزداری استفاده شد.
- فرهنگ جهادی و حرکت بسیجی و به دور از بروکراسی و پیچیدگیهای دست و پا گیر و غیر ضرور و مهلک در انجام طرحهای آبخیزداری عامل اصلی توفیقات آبخیزداری در دهه هفتاد بود.
- متاسفانه آبخیزداری در حال حاضر سختترین دوران حیات خود را سپری می کند و ضرورت دارد که همین امروز اقدامی شایسته برای حمایت از این بخش صورت گیرد. فردا دیر است.
بخش اول گفتگوی تفصیلی با دکتر فرود شریفی در ادامه دنبال کنید:
شریفی: بررسی ها نشان میدهد بیش از 100 میلیارد متر مکعب آب جدید از طریق آبخیزداری و آبخوانداری و کنترل نزولات آسمانی به ویژه با کاهش تبخیر و جلوگیری ازهدررفت آب در ترسالیها میتواند به منابع آب سطحی و زیرزمینی کشور افزوده شود. این بدین معنی است که حتی در سطح تکنولوژی فعلی نیز با اقدامات تکمیلی در بخش کشاورزی و منابع طبیعی میتوان نه تنها تولید و اشتعال موجود را پایدارتر نمود، بلکه سالانه به میزان حداقل 70 میلیون تن تولید جدید و معادل اشتغال فعلی و درآمد در بخش کشاورزی ایجاد کرد. این در حالی است که تا افق 1400 حداکثر فقط 10 میلیارد متر مکعب آب جدید از طریق احداث سدها میتواند به ظرفیت آبی کشور افزوده شود.
البته نباید این نکته از نظر دور نگه داشته شود در حال حاضر میزان بارش سالانه، حدود 400 میلیارد متر مکعب در شرایط متوسط و بیش از 1034 میلیارد متر مکعب در شرایط ترسالی است. از این میزان نزولات سالانه، در شرایط متوسط 70 درصد آن یعنی 270 میلیارد متر مکعب آب تبخیر میشود و در بخش عرضه هدر میرود و میزان باقیمانده یعنی 120 میلیارد متر مکعب آب تجدید شونده نیز چنانچه در معرض تبخیر بالقوه قرار گیرد و با فرض توزیع یکنواخت در کل کشور می تواند ظرف کمتر از دوهفته مجدداً به جو برگردد. با این اساس چنان که نزولات جوی فرصت تبخیر و هدر رفت نداشته باشد می توان در آبخوانهای خدادادی و در زیرزمین و به دور از تبخیر مستقیم نگهداری شده و در زمانی که مورد نیاز است مورد استفاده قرار داده شود. با برقراری جایگاه مناسب برای آبخیزداری، آبخوانداری و احیاء منابع طبیعی و در نظر گرفتن اعتبارات لازم برای توسعه فعالیتهای آن می توان علاوه بر تعادل هیدرولوژیکی و جلوگیری از خسارتهای ناشی از آن مثل سیلاب، به این مهم دست یافت.
شریفی: بله ارزیابی وجود دارد و خوشبختانه در بسیاری از این پروژهها رضایت حداکثری جوامع محلی را به دنبال داشته است و اهداف پروژهها به خوبی محقق شده است؛ برای نمونه ارزیابی اقتصادی ـ اجتماعی پخش سیلاب در ایستگاه آب باریک بم نشان میدهد که عملیات آبخیزداری صورت گرفته در روستاهای پایین دست، موجب افزایش سطح زیر کشت و احیاء قنوات شده است. قبل از اجرای طرح روستاهای منطقه در وضعیت بسیار نامناسب و مردم منطقه با مشکلات فراوانی مواجه بودند. به طوریکه اکثر مردم برای گذران زندگی و تامین معاش حتی در حد بسیار اندک مجبور به مهاجرت میشدند. در حالیکه پس از اجرای طرح چهره روستاهای منطقه کاملا دگرگون شده و سطح زیر کشت در پایین دست عرصه آبخوان افزایش یافته و اشتغالزائی را به دنبال داشته است و باعث افزایش درآمد در منطقه ایجاد شد. نمونه دیگر مثلا سطح زیر کشت در روستای سلطانآباد از 50 هکتار در سال 1375 به 100 هکتار در سال 1377 و در روستای عباسآباد سرداری از 196هکتار به 350 هکتار رسیده است.
نمونه دیگر با اجرای عملیات آبخیزداری و انجام پروژه سد بازیاب علاوه بر کنترل سیلاب، اثر شگرفی روی آبدهی چشمههای بازیاب داشته که تامین کننده آب آشامیدنی شهر خور با جمعیت 7000 نفر می باشد. عملیات آبخیزداری در این منطقه باعث شد دبی چشمه بازیاب از 8 لیتر در ثانیه به حدود 48 لیتر در ثانیه افزایش یافته و ساکنین شهر از آن بهره مند شدهاند. از نمونه های دیگر عملیات آبخیزداری که در خارج کشور هم موفق بوده است میتوان به تحقیقی که در دانشگاه ایالتی کانزاس و بخش تحقیقات کشاورزی بوتسوآنا انجام شد اشاره کرد. محققان نشان دادند که سیستمهای جمعآوری آبباران که نوعی عملیات آبخیزداری است در آن منطقه باعث افزایش تولید گندم تا سطح 80 درصد شده است.
تسنیم: با توجه به کارکردهای مختلف آبخیزداری و فواید بیشماری که بدان اشاره شد، مانع اصلی توسعه آبخیزداری در کشور چیست؟
شریفی: مانع اصلی آبخیزداری در کشور در هم تنیدگی مافیای ثروت و قدرت است که با روشهای ناکارآمد و سنتی غلط و غیر مردمی که هنوز در بخشهایی از دولت دست نخورده باقی مانده و تمام عوامل تحرک و پویایی آبخیزداری را در اختیار گرفته و متوقف کرده است. متاسفانه روز به روز بر شدت این فشارها افزوده شده و عرصه بر مجموعه آبخیزداری تنگتر میکند.
تسنیم: با توجه به این مشکل شما چه پیشنهادی برای تقویت جریان آبخیزداری در کشور پیشنهاد میکنید؟
شریفی: متاسفانه آبخیزداری در حال حاضر سختترین دوران حیات خود را سپری می کند و ضرورت دارد که همین امروز اقدامی شایسته برای حمایت از این بخش صورت گیرد؛ چه فردا خیلی دیر خواهد بود. پیشنهاد بنده در چنین شرایطی، اقدام انقلابی و شجاعانه در به وجود آوردن تحول در سیستم آبخیزداری و منابع طبیعی به کمک مجموعههای جهادی است.