«معجزه آبخیزداری»|درآمد جدید ۴هزار میلیارد تومانی با باغداری در زمین شیبدار/آبخیزداری جنگل زاگرس و شمال را نجات داد
محمد روغنی، کارشناس آبخیزداری، با اشاره به توان اعجاز گونه آبخیزداری، معتقد است توسعه باغات دیم در سطوح شیبدار با استفاده از سطوح آبگیر باران میتواند درآمد کشاورزان را چند برابر افزایش دهد.
اشاره | نزدیک به سه دهه تحقیقات، پژوهش‌های میدانی و اجرای مبتکرانه و موفقیت آمیز پروژه‌های آبخیزاری در کشور، بهانه خوبی است که عازم پژوهشکده خاک و آبخیزداری شده و با مردی به گفتگو بپردازیم که تحقیقات گسترده‌ای در زمینه آبخیزداری انجام داده و حاصل این تحقیقات را در بیش از 100 نقطه کشور عملی و اجرایی ساخته است. درباره این نحوه و ارزیابی این پروژه‌ها، گفتگویی تفصیلی انجام دادیم با مهندس محمد روغنی «عضو هیئت علمی پژوهشکده خاک و آبخیزداری». مهمترین تجربه‌ای که وی به آن اشاره میکند متناسب بودن عملیات آبخیزداری با نیازهای جوامع محلی و مشارکت و همکاری آنهاست که این مطلب را شرط اصلی موفقیت پروژه‌های آبخیزداری میداند. به گفته روغنی چالش بزرگ طرحهای تحقیقاتی موفق، اجرا نشدن این طرحها در سطح گسترده و قطع بودن پیوند تحقیقات و عملیات است. به اعتقاد وی آبخیزداری چنان توان اعجاز گونه‌ای دارد که میتواند در مدت زمان کوتاهی ثروت آفرین باشد. اهم مطالبی که مهندس روغنی در این مصاحبه اشاره کرد به شرح زیر است:
- شرط اصلی موفقیت طرحهای آبخیزداری در کشور، توجه به نیازها و مسائل جوامع محلی و نیز همکاری و مشارکت آنان به عنوان ذینفعان اصلی است.
- متاسفانه فاصله زیادی بین تحقیقات و اجرا در کشور وجود دارد و طرحهای تحقیقاتی موفق آبخیزداری که به صورت پایلوت اجرا شده‌اند، در سطح ملی اجرا نمی شوند.
- توسعه باغات دیم در سطوح شیبدار میتواند درآمد کشاورزان را چند برابر افزایش دهد و حداقل هزینه فایده آن 1 به 3 است.
- هزینه آبخیزداری و توسعه باغات روی سطوح شیبدار در منطقه هنام، در هر هکتار 20 میلیون تومان برآورد شد که این مقدار حسب مناطق مختلف متغیر است.
- نتایج ارزیابی استفاده از دانش بومی فیلترهای سنگریزهای نشان میدهد این روش در استحصال آب و تأمین نیاز آبی باغات دیم اعجاز میکند.
- حداقل ارزش افزوده حاصل از بکارگیری سطوح آبگیر باران در کشور حدود 4 هزار میلیارد تومان خواهد بود.
- استانهای مختلف کشور استعداد خیلی خوبی برای استقرار باغها روی سطوح شیبدار دارند؛ یکی از بهترین مناطق، بالادست حوزه آبخیز دریاچه ارومیه است.
- یکی از فواید اصلی احداث باغات دیم روی سطوح شیبدار، تشکیل جریانات زیرقشری آب است این جریانات علاوه بر سیراب شدن گیاهان و تغذیه سفره‌های زیرزمینی باعث تولید جریان پایدار هیدرولوژی در حوزه آبخیز میشود.
- استفاده از سطوح آبگیر باران اگر به طور علمی مورد استفاده واقع شود، میتوان مصرف آبهای زیرزمینی را به صفر رساند.
- یکی از مسائل و چالشهای اصلی تحقیقات آبخیزداری آن است که اراضی و مزارع نمونه و الگو برای پیاده سازی نتایج تحقیقات در کشور وجود ندارد.
نظر مخاطبان را به مشروح گفتگوی تفصیلی با محمد روغنی جلب مینماییم.
تسنیم: بفرمایید از چه زمانی با آبخیزداری آشنا شدید؟
روغنی: آشنایی بنده با مباحث آبخیزداری برمیگردد به سال 61 و 62؛ همان سالی که در رشته تحصیلی مرتع قبول شدم و سال 73 نیز در مقطع کارشناسی ارشد رشته آبخیزداری ادامه تحصیل دادم. سال 1377 نیز وارد پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری وزارت جهاد کشاورزی شدم. ابتدا کارم آموزشی بود ولی از سال 1378 تا امسال حدود 20 سال است که پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری وزارت جهاد کشاورزی مشغول تحقیق و پژوهش هستم؛ طی این مدت طرحهای بسیاری درباره آبخیزداری مورد مطالعه قرار دادیم و بعضی از آنها نیز عملیاتی شد.
تسنیم: آیا فقط تحقیق و پژوهش میکردید یا وارد اجرای این طرحها نیز شدید؟
روغنی: بله، علاوه بر تحقیق و پژوهش، وارد اجرا هم شدم و در حدود 27 طرح ملی کشور خودم مجری بودم. این طرحها به صورت پایلوت انجام میشد. البته با محاسبه ریز پروژه‌ها تعداد این طرحها به بیش از 100 مورد میرسد. برخی از این طرحها خاص و شاخص بودند که به صورت پایلوت در نقاط مختلف کشور انجام شد.
تسنیم: آیا این طرحها موفق آمیز بوده است؟
روغنی: بله الحمدالله نتیجه طرحهای آبخیزداری رضایت بخش بوده و چون متناسب با نیازهای جوامع محلی بوده، رضایتمندی آنان را به دنبال داشته است. البته طرحهایی نیز بودند که به خاطر عدم رعایت تناسب با نیازهای جوامع محلی موفق نبوده است. البته به طور کلی باید گفت یکی از ملاکهای موفقیت پروژه‌های آبخیزداری متناسب بودن آن با نیازهای جوامع بومی است اگر این تناسب رعایت نشود، ممکن است نه تنها دستاوردهای داشته باشد بلکه ضرر و خسارت زیادی ایجاد کند.
تسنیم: به طور کلی پروژه‌های آبخیزداری در کشور با چه هدف و انگیزهای انجام میشود؟
روغنی: این پروژه با اهداف مختلفی مثل حفاظت خاک، کنترل سیلاب، بهبود معیشت جوامع محلی، ایجاد اشتغال، استحصال آب، بهبود کیفیت آب، استقرار پوشش گیاهی، ایجاد مراکز تفریحی و تفرجگاهی، کشاورزی و غیره انجام میشود. هر کدام از این انگیزه‌ها، باید متناسب با نیازهای جوامع محلی باشد و در غیر این صورت دستاوردی نخواهد داشت. از این رو شرط اصلی موفقیت طرحهای آبخیزداری توجه به نیازها و مسائل جوامع محلی و همکاری و مشارکت آنان به عنوان ذینفعان اصلی است.
تسنیم: اشاره کردید طرحهای مختلف آبخیزداری در سطح ملی انجام دادید، شروع کارتان چگونه و با چه هدف و انگیزهای صورت گرفت؟
روغنی: شروع کار بنده با هدف کنترل سیل بود. طرحی انجام دادیم که بتوانیم سیل را کنترل و مهار کنیم؛ زیرا که سیل خسارات زیادی به مردم منطقه وارد کرده بود. از آنجا که موضوع پایان نامه بنده بحث طراحی شاخص مکانی برای کنترل سیلاب بود، سعی کردم در پروژه‌های تحقیقاتی آبخیزداری نیز این مدل را پیاده‌سازی کنم. نتایج این مدل در یکی از نشریات معتبر هلند چاپ شد. این مدل در بعضی مناطق کشور مثل صفارود استان فارس اجرا شد که نتایج آن عالی بود.
تسنیم: این مدل چیست و چه انگیزهای برای پیاده سازی این مدل داشتید؟
روغنی: در آبخیزداری باید بتوانیم کل بالادست و پایین دست حوزه را مدیریت کنیم. بنده آن موقع که آبخیزداری اعتبارات خوبی داشت و برای عملیات آبخیزداری بودجه‌های زیادی می‌آمد، می‌دیدم انواع عملیات آبخیزداری مثل مکانیکی، بیولوژی و تلفیقی از این دو، در سرتاسر حوزه آبخیز انجام می شد. به نظرم میرسید نباید این بودجه‌ها به این نحو هزینه می شد. از این رو در تحقیقات به بحث شاخص مکانی پرداختم به این معنا که نقاطی که در حوزه آبخیز برای عملیات آبخیزداری اولویت بیشتری دارند، باید شناسایی شوند و عملیات آبخیزداری در آن نقاط انجام شود و نیازی نبود کل حوزه آبخیز، درگیر عملیات آبخیزداری شود. در این صورت هم ضریب موفقیت کار بالاتر میرفت و هم اینکه در مصرف بیت‌المال صرفه‌جویی میشد. خوشبختانه این مدل که به دست آمد، مورد امتحان قرار گرفت و نتیجه خیلی خوبی در کنترل سیلاب داشت.
تسنیم: آیا این مدل در نقاط مختلف کشور پیاده سازی شد؟
روغنی: خیر متاسفانه.
تسنیم: چرا؟
روغنی: چون متاسفانه در کشور فاصله زیادی بین تحقیقات و اجرا وجود دارد و پیوندی این دو ضعیف است؛ به همین دلیل طرحهای تحقیقاتی موفق که به صورت پایلوت در مناطق مختلف کشور اجرا شده‌اند، نمیتواند در سطح ملی اجرا شوند.
تسنیم: پروژه‌های دیگر با چه انگیزه و هدفی دنبال کردید؟
روغنی: طرحهای بعدی که انجام دادیم علاوه بر انگیزه کنترل سیل، بهبود معیشت جوامع محلی را نیز مدنظر قرار دادیم و طرح را به صورت پایلوت در منطقه "هنام" انجام دادیم که دستاوردهای خیلی خوبی به همراه داشت و مردم آنجا نیز از کار انجام شده رضایت کامل داشتند. در این پروژه با توجه به اهداف و اهمیت مشارکت مردم در اجرای آن، جلسات مختلفی با جوامع محلی برگزار شد و از خود اهالی آنجا جهت انتخاب زمین و اجرای طرح استفاده شد.
تسنیم: در این حوزه آبخیز چه اقدامات آبخیزداری انجام شد؟ و نتایج و دستاوردهای آن چگونه بود؟
روغنی: در هنام نیز مدل استفاده شاخص مکانی و اولویت بندی حوزه مورد توجه قرار گرفت و بر اساس همین مدل پروژه آبخیزداری هنام دنبال شد. مهمترین کاری که در هنام به منظور بهبود معیشت جوامع محلی انجام شد، طرح احداث باغ دیم روی سطوح شیبدار با استفاده از دانش سطوح آبگیر باران بود. آب این باغها از طریق باران تأمین میشد. از این رو جهت جمع آوری رواناب ناشی از بارش باران، مخزنی با حجم 120 متر مکعب احداث شد تا برای آبیاری باغ مورد استفاده واقع شود. این مخزن به گونه‌ای ساخته شده بود که نیازی به استفاده از انرژی برق برای پمپاژ نداشت. علاوه بر مخزن، از فناوری بومی فیلترهای سنگریزهای جهت جذب آب درختان استفاده شد که دستاوردهای خیلی خوبی همراه داشت. نتایج بررسی ما نشان داد، بکارگیری فیلترهای سنگریزهای، ضمن حفاظت خاک از فرسایش، نقش مهمی در استحصال آب باران، کاهش تبخیر و نگهداشت حاصلخیزی خاک داشته است. به طور کلی استفاده از اراضی شیبدار برای احداث باغ دارای مزیتهای فراوانی است و باعث درآمدزایی بسیار خوبی برای جوامع محلی میشود.
تسنیم: علاوه بر مزایای اقتصادی، احداث باغات روی اراضی شیبدار با استفاده از سطوح آبگیر باران، دارای چه مزایا و فواید دیگری است؟
روغنی: از مزایایی که توسعه و استقرار باغات در سطوح شیبدار دارد میتوان به تفاوت دما در دامنه‌ها در مقایسه اراضی هموار، تفاوت در میزان ساعات برخوردار از آفتاب به واسطه وجود ناهمواریها، تفاوت در میزان ساعات آفتابی، اختلاف دما به واسطه تفاوت در زاویه تابش خورشید در اراضی شیبدار، تفاوت در مقدار بارش اشاره کرد. در حال حاضر بخش وسیعی از اراضی شیبدار کشور به لحاظ برخورداری از خاک و اقلیم مناسب مستعد کشت دیم هستند. کشت بر سطوح شیبدار از آن جهت حائز اهمیت است که کشت محصولات زراعی مثل گندم بر سطوح شیبدار که نیاز به شخم دارد، به لحاظ دانش آبخیزداری صحیح نیست و باعث فرسایش خاک میشود. از مزیتهای دیگر احداث باغ در سطوح شیبدار نیز آن است که احداث باغ در این اراضی باعث ایجاد جریان زیر قشری میشود. جریانات زیرقشری علاوه بر اینکه به طور خودکار باعث آبیاری درخت میشود، باعث میشود قسمتی از آبها به سفره‌های زیرزمینی نفوذ کرده و این سفره‌ها را تغذیه کند و قسمتی دیگر نیز به رودخانه‌ها ریخته شود و جریان پایدار هیدرولوژی به وجود آید. افزون بر این توسعه باغات باعث کنترل سیلابهای ویرانگر خواهد شد. به لحاظ اجتماعی و اقتصادی نیز احداث باغها بر اراضی شیبدار موجب اشتغال پایدار، کاهش مهاجرت، بهبود معیشت، اعتماد جوامع محلی به دولت، تولید بیشتر محصولات کشاورزی و رونق اقتصاد ملی خواهد شد.
تسنیم: ارزش اقتصادی استفاده از سطوح آبگیر باران در توسعه باغات روی اراضی شیبدار چگونه است؟
روغنی: توسعه باغات دیم در سطوح شیبدار میتواند درآمد کشاورزان را چند برابر افزایش دهد این در حالی است که درآمد حاصل از کشت محصولات زراعی، حتی هزینه‌های روستاییان را نیز پوشش نمیدهد. اختصاص این گونه اراضی به کاشت درختانی نظیر بادام، گردو یا هر گونه مثمر بومی، ضمن حفاظت از منابع آب و خاک، درآمد قابل توجهی را نصیب جوامع محلی خواهد کرد. در سطح کلان نیز اگر بخواهیم محاسبه‌ای داشته باشیم در حال حاضر با احتساب قیمت متوسط 3 هزار تومان محصولات، کل درآمد ناخالص از فروش محصولات دیم حدود 4 هزار میلیارد تومان است. در صورتی که بتوان با بکارگیری سیستمهای سطوح آبگیر باران، آب مورد نیاز برای تولید بهینه محصولات باغات دیم را تأمین کرد، شرایط مناسبی برای حداکثر سازی تولید فراهم خواهد شد. بر این اساس با افزایش دو برابری محصول در همین سطح کنونی، درآمد محصولات حدود 8 هزار میلیارد تومان خواهد شد که در این حالت، حداقل ارزش افزوده حاصل از بکارگیری طرح سطوح آبگیر حدود 4 هزار میلیارد تومان خواهد بود.
تسنیم: برای انجام طرحهای آبخیزداری و توسعه باغات در اراضی شیبدار در هر هکتار چقدر هزینه لازم است و درآمد آن چگونه است؟
روغنی: در طرح آبخیزداری هنام، هر هکتار آبخیزداری حدود 20 میلیون تومان هزینه داشت. ولی در کل هزینه‌های آبخیزداری بستگی به محل و میزان مساحت زمین دارد. ولی باید توجه داشت در صورت ایجاد باغ در سطوح شیبدار در مدت کوتاه چهار پنج ساله، هزینه انجام شده جبران خواهد شد و سود و منفعت خوبی را نصیب جوامع محلی خواهد کرد. هزینه فایده در این طرحها یک به 3 است. در بعضی مناطق ممکن است این سود و منفعت تا پنج برابر یا 10 برابر هم باشد. مثلا ممکن است شخصی 20 میلیون هزینه کند بعد از 5 سال که باغ به ثمر نشست، بستگی به نوع محصول سالانه 100 الی 200 میلیون تومان درآمد داشته باشد. البته برای اینکه زودتر از منافع مالی آن استفاده کند و درآمدزایی داشته باشد، میتواند گیاهان دارویی کشت کند که این گیاهان در ظرف مدت یک یا دو سال به ثمر مینشیند و برای کشاورز، درآمدزایی ایجاد میکند.
تسنیم: کدام استانهای کشور مستعد احداث باغ در سطوح شیبدار هستند؟
روغنی: به طور کلی مناطقی که حداقل 300 میلیمتر بارش سالانه داشته باشند، میتوان الگوی کشت دیم در اراضی شیبدار با استفاده از سطوح آبگیر باران را اجرا کرد؛ استانهایی مثل کردستان، کرمانشان، گلستان، ایلام، لرستان، فارس و غیره مستعد احداث باغ روی سطوح شیبدار هستند. یکی از این مناطق حوزه آبخیز دریاچه ارومیه است. مناطق بالادست حوزه آبخیز دریاچه ارومیه استعداد بسیار خوبی برای توسعه باغهای دیم دارد که ما برای این حوزه نیز طرحهای خوبی داریم.
تسنیم: یکی از چالشهایی که منابع آب ایران به خصوص آب زیرزمینی با آن مواجه است، استفاده بی‌رویه از آبهای زیرزمینی است. شدت استفاده از این گونه آبها به حدی است که دشتهای کشور را با بحران مواجه ساخته است. آیا دانش بومی سطوح آبگیر باران میتواند جایگزین سیستمهای آبیاری فعلی شود؟
روغنی: بله قطعا همین طور است و این چیزی است که ما سالها فریاد میزنیم و متاسفانه کسی گوشش به این حرفها بدهکار نیست. در وضعیت کنونی دولت یارانه‌ای در حدود 50 تا 80 درصد هزینه‌های آبیاری به بهره‌بردار میدهد تا زمینهای کشاورزی آبیاری شوند. استفاده از سطوح آبگیر باران جهت استحصال آب اگر به طور علمی مورد استفاده واقع شود، میتوان در برخی مناطق به طور کامل چاههای آب زیرزمینی را بست و مصرف آبهای زیرزمینی را به صفر رساند. استفاده از سطوح آبگیر باران حتی باعث تغذیه سفره‌های زمینی نیز خواهد شد. اهمیت دیگر سطوح آبگیر باران آن است که در حال حاضر سرمایه آبی کشور در حدود 400 میلیارد متر مکعب است و حدود 70 درصد تبخیر میشود، با استفاده از سطوح آبگیر باران میتوان جلوی حجم زیادی از این تبخیر را گرفت و باعث افزایش تولیدات کشاورزی شد و اقتصاد مقاومتی نیز بدین معناست.
تسنیم: آیا از سطوح آبگیر باران نیز در احیای جنگلهایی که مورد تخریب قرار گرفته‌اند مورد استفاده واقع شود؟
روغنی: بله میتوان با استفاده از دانش بومی سطوح آبگیر باران در مناطق جنگلی که دچار تخریب شده‌اند، عملیات احیاء جنگل انجام داد. البته به برخی از روشهایی که در حال حاضر در جنگلهای ایران از جمله زاگرس برای احیاء جنگل انجام میشود، ایراد وارد است و آن را درست نمیدانم. اینکه برای جذب بارش چاله‌های عریضی حفر شود، این گونه کارها صحیح نیست؛ زیرا به درختان آسیب جدی میرساند. احیاء و اصلاح جنگلها باید با حداقل دخل و تصرف انسان در زمین صورت گیرد. بیماری بسیاری از این درختان جنگلی، کمآبی است و با استفاده از روش فیلترهای سنگریزهای میتوان این جنگلها را احیا کرد. تجربه نشان داده است دانش فیلترهای سنگریزهای واقعا اعجاز میکند و این روشی است که در بسیاری از نقاط کشور اجرا میشود. با استفاده از روش فیلترهای سنگریزهای میتوان منطقه وسیعی را جنگل کاشت یا مناطق جنگلی تخریب شده را از نابودی نجات داد.
تسنیم: به عنوان کسی که بیش از 20 سال در زمینه آبخیزداری و توسعه سطوح آبخیز باران در کشور فعالیت داشته‌اید، بفرمایید پیشنهادتان برای گسترش آبخیزداری در کشور چیست؟
روغنی: یکی از مسائل و چالشهای ما این است که متاسفانه ما زمین و مزارع الگویی مستقل برای انجام طرحهای آبخیزداری در کشور نداریم تا بتوانیم نتایج و دستاوردهای تحقیقات و پژوهشها را در آن پیاده سازی کنیم. پیشنهاد بنده به تصمیم سازان و متولیان امر این است که چنین زمینهایی در اختیار ما قرار داده شود تا بتوانیم حاصل تحقیقات خود در آنجا به صورت پایلوت به منصه ظهور گذاشته و بهره برداران و ذینفعان مختلف بتوانند از حاصل این تجربیات به صورت عینی و ملموس و کاربردی استفاده کنند.
آقای مهندس روغنی از جنابعالی برای انجام این مصاحبه سپاسگذاریم.
انتهای پیام/
