تاریخچۀ آبخیزداری سدها (آبخیزداری در مناطق بالادست سدها) به قبل از انقلاب برمیگردد، بهعبارت دیگر تاریخچۀ آبخیزداری در ایران، با آبخیزداری سدها در دهۀ چهل با وقوع سیل مخرب در تهران شروع شد و بعدها نیز ادامه یافت. آن زمان دولت برای جلوگیری از ورود گلولای و رسوبات به مخازن سدها، عملیات آبخیزداری را در سدهای ایران شروع کرد که از جمله این سدها میتوان به سد لتیان در تهران و سد اکباتان در همدان اشاره کرد.
دربارۀ تاریخچۀ آبخیزداری سدها محمد حسین غروی، کارشناسان آبخیزداری و از مدیران وزارت جهادسازندگی در دهۀ 70 میگوید:
«آبخیزداری در ایران بهطور جدی با آبخیزداری در مناطق بالادست سدها آغاز شد. حدود سالهای 1348 یا 1349 سیلاب خیلی شدیدی اتفاق افتاد که سد لتیان که تازه ساخته شده بود را تحت تأثیر قرار داد؛ چرا که گلولای و رسوب بسیاری وارد این سد شد و ازاینرو مسئولین بهفکر افتادند تا با این پدیده مقابله کنند، به همین دلیل اعتباراتی به سازمان جنگلها و مراتع اختصاص داده شد تا با عملیات آبخیزداری از ورود رسوبات به سد لتیان جلوگیری شود».
آبخیزداری سدها بعد از انقلاب اسلامی نیز بهطور جدی مدنظر قرار گرفت و برای مقابله با سیلهای مخرب علاوه بر آبخیزداری در مناطق بالادست سدها، در سایر مناطق نیز فعالیتهای چشمگیری انجام شد. اوج این فعالیتها در دهۀ 70 همزمان با تشکیل معاونت آبخیزداری در وزارت جهادسازندگی بوده است.
ولی متأسفانه باید گفت علیرغم تکلیف قانونی و حقوقی، آبخیزداری سدها مورد غفلت واقع شده است و بدین امر مهم که تأثیر بسیار زیادی در مقابله با وقوع سیلابهای مخرب و نیز افزایش عمر مفید و کارایی سدها دارد، توجه کافی صورت نمیگیرد.
در این باره روحالله فتاحی رئیس هیئت مدیرۀ انجمن هیدرولوژی ایران با تأکید بر ضرورت مراقبت از حوزههای آبریز با انجام عملیات آبخیزداری معتقد است:
«باید سالانه بین 20 تا 25درصد از درآمد سدها به آبخیزداری اختصاص یابد. اما متأسفانه وزارت نیرو نگاه دیگری به فعالیتهای آبخیزداری داشته و آن را هدر دادن سرمایۀ ملی میداند. اگر روند کنونی ادامه داشته باشد و تمهیدات لازم برای حفاظت از خاک، آبخیزداری، کنترل آبراهها و بازگرداندن شرایط هیدرولوژیکی به حوضههای آبریز انجام نشود، خسارت واردشده بر شهرها افزایش خواهد یافت».
بر همین اساس، هوشنگ جزی مدیرکل آبخیزداری سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری، با انتقاد از تفکری که عملیات سدسازی و آبخیزداری را مقابل یکدیگر تلقی میکند، دربارۀ خسارات زیانبار عدم انجام عملیات آبخیزداری در بالادست سدها معتقد است:
«سدسازی و عملیات آبخیزداری و آبخوانداری را نباید مقابل هم قرار دارد؛ چراکه اگر بالادست سدها، عملیات آبخیزداری اجرا نشود، مخازن سدها بلافاصله با خاک پر میشود که این امر عمر سد را کوتاه میکند. با انجام ندادن عملیات آبخیزداری در حوزۀ بالادست سدها، سالانه 250میلیون مترمکعب خاک و رسوب وارد سدهای کشور میشود و در واقع سالی یک سد کرج معادل 3000 میلیارد تومان را از دست میدهیم».
دبیر ستاد توسعۀ آبخیزداری و آبخوانداری صندوق توسعۀ کشور همچنین دربارۀ عدم توجه وزارت نیرو به آبخیزداری در مناطق بالادست به تناقض مسئولان وزارت نیرو در این باره اشاره میکند:
«وزارت نیرو میگوید آبخیزداری در بالادست سدها باعث میشود که آب بهدرستی وارد سدها نشود و از طرفی اعلام میکند که چون آبخیزداری در بالادست سدها انجام نشده، باعث ورود خاک به سدهای کشور شده است؛ که این امر خود یک تعارض تفکری است و در یک دستگاه تضاد رویۀ برنامهریزی برای سدهای کشور وجود دارد».
بهگفتۀ جزی از 42 میلیون مترمکعب حوزۀ بالادست رودخانهها که نیاز به آبخیزداری دارند در مجموع تنها در 5 میلیون هکتار از بالادست رودخانههای کشور آبخیزداری انجام شده و در سطوح مابقی برنامهریزی شده و بخشهایی نیز دستنخورده است که دلیل آن مشکلات بودجهای است.
مسلماً آبخیزداری بهویژه در مناطق بالادست سدها علاوه بر اینکه باعث حفظ کارایی و دوام سدها خواهد شد، زمینۀ استحصال بیش از 40 میلیارد مترمکعب آب را نیز فراهم میسازد. از فواید و مزایای دیگر آبخیزداری مناطق بالادست سدها، میتوان به مصون ماندن جان ساکنان مناطق سیلخیز از خطر سیل، تغذیۀ آبهای زیرزمینی، بهبود معیشت جوامع محلی، کاهش مهاجرت و غیره اشاره کرد. حال با وجود این مزایا و فواید، باید از دستگاههای مربوطه، این سؤال را پرسید که چرا علیرغم تکلیف و الزام قانونی مبنی بر اختصاص بخشی از منابع مالی خود برای آبخیزداری، به این تکلیف قانونی عمل نمیشود و منابع مالی آن به سازمان جنگل، مراتع و آبخیزداری اختصاص داده نمیشود.
انتهای پیام/+