به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، روضة الشهدا (به معنی باغ شهدا) مقتلی است از حسین واعظ کاشفی درباره سرگذشت امام حسین(ع) و وقایع کربلا که در 10 باب و به سال 908 هجری قمری تألیف شد. تمرکز کتاب بر روی واقعه کربلا است، ولی ابوابی از آن به شرح مصائب سایر انبیا و ائمه(ع) پرداخته است.
روضةالشهدا اولین مقتل به زبان فارسی است که موجب پیدایش اصطلاحات «روضه» و «روضهخوانی» شد. این کتاب منشأ روایی تعزیه شد و به شکلگیری فرهنگ عامه تشیع در ایران و سایر مناطق شیعهنشین کمک شایانی کرد. شاعران، نویسندگان و داستانسرایان متعددی از روضةالشهدا برای خلق آثار ادبی و هنری الهام گرفتند.
عمده شهرت روضةالشهدا به دلیل عبارتپردازیهای زیبای آن است. کتاب به شیوه گلستان سعدی، با نثری مسجع و جذاب نوشته شده که همین امر استقبال فراوان مردم از آن را در پی داشته است؛ البته انتقاداتی نیز به لحاظ روایتها و استنادات تاریخی به کتاب وارد شده است. برخی این کتاب را در زمره رمانهای تاریخی برشمردهاند که از نظر ادبی بسیار قوی است.
محمد حقی، نویسنده و پژوهشگر، در کتابی که سال گذشته انتشارات کتابستان معرفت با عنوان «کتاب روضه»؛ گزیده مستند روضةالشهدای ملاحسین واعظ کاشفی منتشر کرد، به بررسی روایتهای نقل شده در کتاب بر پایه استنادات تاریخی پرداخته است. به مناسبت انتشار چهارمین ویراست کتاب در ماه محرم، خبرگزاری تسنیم گفتوگویی با حقی داشته است، این گفتوگو به شرح ذیل است:
پیدایش اصطلاح جلسه روضه پس از نگارش روضةالشهدا
* تسنیم: آقای حقی این اثر گزیدهای مستند از «روضةالشهدا»، اثر ملاحسین واعظ کاشفی است. کتاب روضةالشهدا چه تاثیری بر مخاطبان در طول تاریخ داشته است؟
روضةالشهدا اولین مقتلی است که به زبان فارسی نوشته شده است، بعد از نگارشش به دلیل آسان بودن فهم برای مخاطب آن زمان و جذابیتهای ادبی بالایی که داشت، مورد استقبال عمومی مخاطبان قرار گرفت و همین مسئله موجب شد آرام آرام جلساتی که بر مبنای مراسمهای عزاداری بود، به خوانش این کتاب معطوف شوند. آنقدر این جریان زیاد و تکرار شد که دیگر میگفتند میرویم جلسه روضه یعنی جلسهای که در آن کتاب روضةالشهدا خوانده میشود.
روضةالشهدا به لحاظش برخی روایتهای تاریخی دچار ضعف جدی است
* تسنیم: درباره کتاب «روضةالشهدا» نقل قولهای فراوانی شده است؛ برخی آن را اثری نسبتاً مستند میدانند و برخی دیگر پر از روایتهای نادرست. درباره این مستند بودن با توجه به متن و منابع برای ما صحبت بفرمایید. کتاب دقیقا به چه شکلی مستند بودن را معنی و به کار برده است؟
کتاب در کنار همه جذابیتهای فنی که دارد، به لحاظ استنادات و اشکالاتی که در برخی از روایتهای تاریخی داشت دچار ضعفهای جدی است که موجب شده برخی از نقلهای ضعیف وارد کتاب شود و بعد آرام آرام به دلیل تکرار زیاد وارد کتابهای بعدی شود، مثلاً یکی از نقلهایی که در این کتاب آمد و حسین واعظی کاشفی در موردش مطلب نوشت. حضور هاشم مرقال در حادثه کربلا است؛ در حالیکه وی در صفین در رکاب امیرالمومنین(ع) شهید شد، اما به دلیل کهولت سن ملاحسین در نگارش این کتاب و برخی اعتمادها که به حافظه تاریخی خود داشت، چینین اشتباهاتی به وجود آمد و موجب شد این اشکال تاریخی آرام آرام جا بیفتد.
موارد اینچنینی در کتاب وجود داشت، ولی کتاب به لحاظ ادبی و آرایههای ادبی، سجع، استعارههایی که دارد و کاربرد خوبی که از شعر و متنهای عربی داشت، حیف بود که به دلیل این نقاط ضعف مورد توجه مخاطب امروزی قرار نگیرد و مخاطب از خوانش آن محروم شود.
برخی کتابها هستند که احتیاج به ویرایش و چینش جدید دارند که مقداری متن را آسانتر میکند؛ به همن دلیل ما به سراغ این کتاب رفتیم و سعی کردیم که آن مباحثی که به عنوان نقلهای ضعیف در این کتاب بود را کنار بگذاریم و به سراغ مستندسازی برویم.
* تسنیم: کتاب در سالهای متمادی از عمر خود پس از انتشار محل توجه و اقتباس بسیاری بوده است و استفادههای مختلفی از آن شده است. علت این توجه به کتاب چه بوده است؟
دلیل عمده این مطلب این است که اساساً این کتاب اولین مقتل فارسی است و همیشه اولینها با توجه به اینکه چه کسی مینویسد، توجه ویژهای به خود جلب میکند. ملاحسین واعظ کاشفی، نویسنده این کتاب، به لحاظ ادبی از سرآمدان روزگار خود است؛ به گونهای که متنهای او به عنوان سرمشق آموزش کسانی که علاقه به ادبیات داشتند، استفاده میشده است. کارآموزان و نوآموزان ادبیات فارسی از نثر او سرمشق میگرفتند و الگوی نگارش بود.
آرایههای ادبی فوقالعاده در روضةالشهدا
* تسنیم: درباره نثر کتاب روضهالشهدا صحبتهای بسیاری شده و از آن تعریف زیادی میشود. به گونهای که بسیاری مهمترین ویژگیکتاب را نثر آن برشمردهاند. نثر این کتاب از چه ویژگیهای برخوردار است؟
نثر کتاب به لحاظ فنی ممتاز است. به کار رفتن این حد فوقالعاده آرایههای ادبی در کتاب به گونهای است که هر خوانندهای را جذب خود میکند و زیباییهای زبان فارسی را به خوبی در متن نشان میدهد، زبان فارسی زبان اصلی ایران و کشورهای اطراف ایران بود و عمده مردم زبان فارسی را میدانستند تا پیش از آن مقاتل عربی بودند و این اولین مقتل فارسی بودن توجه ویژه ای را ایجاد کرد که مردم به سراغ خواندن آن بروند، این چند عامل موجب شد که کتاب مورد توجه قرار بگیرد.
* تسنیم: گفته میشود که راوی این کتاب حنفی مسلک بوده است. روایت اهل تسنن حنفی از این واقعه با روایت تشیع چقدر به هم نزدیک است؟
درباره اینکه مسلک راوی کتاب چه بوده است، اختلاف نظر بسیار است؛ برخی او را از اهل سنت میدانند و برخی شیعه. ولیکن آن چیزی که معروف است و گفته میشود این است که اساساً در آن دوران ما نگاه محبتی به اهل بیت(ع) داشتن را به عنوان شیعه در نظر میگرفتند، به عبارت دیگر حب اهل بیت(ع) داشتن را جزو شیعیان یا متمایل به شیعه تعریف میکردند.
در اینکه او حنفی بوده یا نه اختلاف نظر جدی وجود دارد، اما در کتاب گزارشهای شیعی بیشتر مورد استفاده نویسنده قرار گرفته است و کتاب بیشتر متمایل به گزارشهای شیعی است؛ البته در کل در گزارشهایی که از حادثه کربلا آمده است، تفاوت جدی میان روایت اهل سنت و شیعیان وجود ندارد؛ مگر موارد معدودی که در این کتاب چندان به آن اشاره نشده است.
تاثیری که روضةالشهدا بر گسترش فرهنگ تشیع در ایران داشت
* تسنیم: خب، اجازه دهید برسیم به «کتاب روضه»؛ یعنی کاری که شما روی کتاب روضةالشهدا انجام دادید. درباره سبک کار و اقداماتی که روی منبع اصلی انجام شده بگویید؟
من با متنی مواجه بودم که به لحاظ ادبی فوقالعاده بود و خدمات بزرگی به تشیع کرده بود. برای نمونه حجتالاسلام و المسلمین رسول جعفریان در کتاب «تأملی بر نهضت عاشورا» میگوید، این کتاب و دور هم جمع شدن مردم برای خواندن کتاب کمک کرد تا فضای تشیع در ایران گسترش یابد، زیرا موجب تشکیل اجتماعاتی شد که این اجتماعات حول خوانش این کتاب بود و رقت و اشک و آهی که در این اجتماعات ایجاد میکرد، جلب توجه سایر مذاهب را نسبت به به شخصیت امام حسین(ع) در پی داشت تا علاقه مضاعف پیدا کنند.
از طرف دیگر این درست که در فضای مرثیهسرایی در کنار اینکه اشعار عاشورایی خیلی رونق میگیرند و اعتلا پیدا میکنند، اما محصول 50 سال اخیر در شعر عاشوایی یک اتفاق فوقالعاده به شمار میرود که در تاریخ تشیع سابقه نداشته است که این اندازه شاعر خوب و این اندازه شعر خوب گفته شود.
اعتلای ادبی در مرثیهسرایی محدود به شعر شده است
در مقابل متأسفانه این اعتلای ادبی در مرثیهسرایی بیشتر محدود به شعر شده است، ما در حوزه متن که میشود نثر عاشورایی و نثری که مورد استفاده ذاکران و مداحان قرار بگیرد. چندان پیشرفت نداشتهایم.
مقتلخوانی همزمان و همگام با شعر عاشورایی رشد پیدا نکرده است؛ به همین دلیل میبینیم جلسات در فضای شعر در اوج هستند اما همین که مداح مشغول خواندن نثر یا مقتل میشود، از آن شور اولیه کاسته میشود.
"کتاب روضه" میتواند جلسات مرثیهرا چند پله به لحاط ادبی بالاتر ببرد
بنابراین به نظرم رسید که آوردن این کتاب و به کار بردن این کتاب میتواند الهام بخش باشد تا فضای جلسات مرثیه را به لحاظ ادبی چند پله بالاتر ببریم. بنابراین آن نقلهایی که به لحاظ تاریخی چندان مورد استناد نیست و دارای ضعفهای تاریخی است، از کتاب کنار گذاشتم و در کنار آن سایر مباحث تاریخی که مستند است را با تکیه بر منابع تاریخی متقدم یعنی منابعی که در قرن هفتم و هشتم نوشته شده است و در فضای تاریخ به عنوان منابع تاریخی مستند از آنها یاد میشود. در نظر گرفتم و صفحه به صفحه کتاب را عرضه کردم بر این منابع تاریخی که درگذشته وجود داشته است. هر کدام که وجود دارد و مستند است در این کتاب گردآوری کردم و پایین هر کدام هم آدرس استناد را نوشتم.
به نظرم حاصل کار این شد که ما با یک متن ادبی مستند که دارای استنادات قوی است مواجه هستیم و مخاطب با خیال راحت میتواند کتاب را بخواند و مطمئن شود، نقلهای ضعیف وجود ندارد.
70 درصد کتاب روضةالشهدا بر پایه استنادات تاریخی است
* تسنیم: با توجه به اینکه مهمترین انتقادات به کتاب روضهالشهدا به مستند نبودن روایتهای نویسنده معطوف شده است، پس از مقابله شما چه حجمی از کتاب حذف شده و چه حجمی بر پایه مستندات بود که باقی ماند؟
حدود 25 درصد از کتاب منطبق با روایتهای تاریخی و استنادات نبود که حذف شد، حجم اندکی در حدود 5 درصد نیز سخن به بیراهه رفته بود که آن هم حذف شد، اما 70 درصد باقی مانده کتاب بر پایه استنادات تاریخی نوشته شده بود. من قبول دارم که ملاحسین در برخی موارد داستانسرایی کرده است، اما اینکه بگوییم کتاب رمان تاریخی است یا سراسر دروغ چندان صحت ندارد.
* تسنیم: استقبال از کتاب در یک سال پس از انتشار چگونه بوده است؟
کتاب محرم سال گذشته منتشر و سه چاپ دیگر نیز در ماههای بعد عرضه شد. امسال نیز چاپ چهارم کتاب در شمارگان هزار و 200 نسخه عرضه شده است. با توجه به نوع متن کتاب و فضای ادبی کتاب این حد از استقبال مناسب به شمار میآید و امیدوارم مقبول درگاه سیدالشهدا(ع) قرار بگیرید.
انتهای پیام/