به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، نشست علمی «ترجمههای قرآن؛ اعتبار، اولویتسنجی و رتبهبندی» در محل پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی برگزار شد.
حجتالاسلام و المسلمین سیدمحمدحسن جواهری، عضو هیأت علمی گروه قرآن پژوهی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، در این نشست به موضوع ترجمه پذیری یا ترجمه ناپذیری قرآن کریم اشاره کرد و گفت: ترجمههای قرآن به دلیل موانع زبانی و فرهنگی، هیچگاه نمیتوانند همهجانبه باشند؛ به همین دلیل میتوان قرآن را ترجمهناپذیر دانست، ولی به دلیل ضرورت ترجمه قرآن، مترجمان قرآن با قیدهایی که معمولاً برای مخاطبان خود بازگو میکنند، به ترجمه قرآن روی میآورند.
تلاش تاریخی برای ترجمه دقیق از قرآن کریم
او با اشاره به اینکه ترجمههای قرآن در حقیقت ترجمه معانی و برداشتهای مترجم از قرآن در حد توان خویش است، اظهار داشت: این ترجمهها به طور طبیعی در مقایسه با متن اصلی با ریزش معنا روبهرو هستند. ریزش معنایی چندان نیازمند توضیح نیست و هیچ مترجم آگاهی نمیتواند ادعا کند – و گویا تاکنون کسی چنین ادعایی نکرده – که ترجمه من، همه معانی قرآن را که از الفاظ آن میتوان استفاده کرد، در بر دارد و این مسئله در چندمعناییهای قرآن کاملاً آشکار است، ولی نگرانی و دغدغه در تغییر یافتن معنی آیات است.
جواهری تصریح کرد: این نوع مسائل در گذشته موجب شده بود شماری از علما به ویژه علمای اهل تسنن اساساً ترجمه قرآن را جایز ندانند. چون بر این باور بودند که ریزشهای معنایی با انحراف و تغییر معنا روبه رو است؛ برای مثال، برای «بسم الله الرحمن الرحیم» ترجمههای متعددی ارائه شده ولی به باور کارشناسان تا کنون هیچ ترجمهای نتوانسته معانی این آیه را به دقت در ترجمه انعکاس دهد و آنچه ما به عنوان ترجمه این آیه میخوانیم، در حقیقت بخشی از معانی آن یا برداشت مترجم از این عبارت است.
عضو هیأت علمی گروه قرآن پژوهی پژوهشگاه تأکید کرد: در مقابل، غالب دانشمندان و علمای اسلامی با ترجمه قرآن مخالفت نکردهاند. هیچ مترجم قرآنی هم ادعا نکرده که آنچه به عنوان ترجمه قرآن ارائه میکند، با آیات کاملاً برابر است بلکه ادعای همه این است که در حد وسع و توان کوشیدهاند ذهن مخاطب را با ابزار ترجمه هرچه بیشتر به معانی آیات نزدیک کنند.
او در ادامه با تشریح مختصر انواع ترجمه قرآن اظهار داشت: مهمترین انواع ترجمه قرآن کریم تحت اللفظی، وفادار، معنایی و آزاد است و گرایش ترجمه تفسیری نیز با همه این گونهها قابل جمع است. حال یا از متن تفکیک و مشخص میشود یا در متن اشراب میشود که در ترجمه معنایی کمتر و در ترجمه آزاد بیشتر است.
جواهری با اشاره به اینکه ترجمه تحت اللفظی مفهومتر از لفظ به لفظ و معمولاً برای آموزش مناسب است، گفت: این نوع ترجمه عبارتهای زبان عربی را واژه به واژه و اگر مفهوم نباشد، فراز به فراز و عبارت به عبارت ترجمه میکند. اما ترجمه وفادار کمی از ترجمه پیشین مفهومتر و رنگ و بوی ترجمه در آن کمتر به مشام میرسد.
او همچنین در توضیح ترجمه معنایی اظهار داشت: این نوع ترجمه به زبان فارسی نزدیکتر از نوع پیشین است و تلاش میکند مفهوم را برساند و مخاطب متوجه نشود عبارت ترجمه است؛ یعنی رنگ و بوی ترجمه ندارد. معمولاً ترجمه معنایی جمله به جمله انجام میشود. این نوع ترجمه برای ترجمه کتب علمی، ادبی، داستانی، و مانند اینها مناسبتر از انواع پیشین است و مخاطبان آن عموم مردماند.
عضو هیأت علمی گروه قرآن پژوهی پژوهشگاه در خصوص ترجمه آزاد نیز گفت: این نوع ترجمه – چنانکه از نامش پیداست- چندان پایبند متن مبدأ به زبان عربی نیست و مترجم گاه بخشی از محتوا را به تناسب هدفی که دارد، حذف میکند و یا حتی بر آن میافزاید؛ البته آن قدر نیز از متن اصلی فاصله نمیگیرد که به اقتباس نزدیک شود. یعنی روح معنا در ترجمه گنجانده میشود ولی مترجم خود را آزاد میبیند، جملات را پس و پیش کند و گاه جزئیاتی از آن بکاهد و یا توضیحی بر آن بیفزاید.
جواهری با توضیح بیشتر در باره ترجمه آزاد بیان داشت: این ترجمه یا ترجمهای با الگوی معنایی – آزاد که از توضیحهای تفسیری و پیوند آیات نیز برخوردار باشد، بیشترین نیاز جامعه امروز ماست که متأسفانه هنوز ترجمهای با این خصوصیات نگاشته نشده است.
عضو هیأت علمی گروه قرآن پژوهی پژوهشگاه به تشریح بیشتر ویژگیهای این نوع ترجمه پرداخت و خاطرنشان کرد: در این نوع ترجمه هدف مترجم انتقال پیام و محتوای متن مبدأ همراه با مطابقت کامل با ادبیات زبان مقصد و بیشترین تأثیرگذاری است. مترجم در این نوع ترجمه به ساختارهای ادبی و بلاغی متن مبدأ بهسان ترجمه وفادار و معنایی پایبند نیست.
او ادامه داد: انتقال کامل پیام متن اصلی مانند معنایی و وفادار مورد اهتمام نیست و مترجم گاه به فراخور حال مخاطب و نوع ترجمه و سبک آن، پیام را کامل یا منتخبی از آن را منتقل کند، که مورد اخیر به سوی ترجمه اقتباسی گرایش دارد.
جواهری با تأکید بر اینکه ترجمه آزاد از جهت تأثیرگذاری بهترین نوع ترجمه به شمار میرود، گفت: زبان ترجمه کاملاً معیار است و بهاصطلاح بوی ترجمه از آن به مشام نمیرسد. همچنین واحد ترجمه اغلب یک جمله یا چند جمله یا حتی یک بند است و انسجام ساختاری فرآورده بهطور کامل برقرار است و به دلیل پایبند نبودن مترجم به متن مبدأ، نسبت به انواع دیگر ترجمه بیشتر است.
ترجمه کودک و رسانه
عضو هیأت علمی گروه قرآن پژوهی پژوهشگاه درباره ترجمه کودک و رسانه گفت: متأسفانه ترجمه کودک مناسبی هنوز ارائه نشده هرچند زحمات زیادی نیز کشیده شده است.
او با ارائه چند ترجمه کودک در باره سوره کوثر نمونه ترجمه معنایی – آزاد و یا آزاد مناسب کودک از دیدگاه خود را ارائه کرد و گفت: به عنوان مثال ترجمه آقای رحماندوست این گونه است: «به نام خداوند بخشنده مهربان، ای پیامبر! ما به تو نیکوییهای بسیار و خیر و برکت فراوان بخشیدهایم، پس برای خشنودی پروردگارت نماز بخوان و قربانی کن، بیتردید دشمن بریده و بیسرانجام خواهد بود.»
جواهری همچنین به ترجمه جعفر ابراهیمی از سوره کوثر اشاره کرد و گفت: «به نام خداوند بخشنده مهربان، ما عطا کردیم کوثر را به تو، پس برای خدایت بخوان نماز شکر و قربانی به جای آور که بیشک دشمن بدخواه تو، خودش ابتر است.»
او در توضیح چرایی ترجمه کوثر به «دخترت که خیر کثیر است» اظهار داشت: یک خطای آشکار در روش تفسیری برخی مفسران این است که ابتدا سراغ روایات میروند و پس از شکل گرفتن معنایی در ذهنشان، به تفسیر آیه میپردازند که این روش ممکن است به خطای در تفسیر و گمراهی مفسر بینجامد.
او ادامه داد: متأسفانه در تفسیر سوره کوثر نیز چنین اتفاقی افتاد است. یعنی مفسران به جای این که نخست به سراغ سوره بروند و آن را بفهمند و بعد روایات را بررسی کنند، برعکس عمل کردهاند.
جواهری تصریح کرد: در ترجمه کودک باید در مواقعی گزینشی عمل کرد و در برخی موارد لازم است بیشتر از معمول وارد تفسیر شد. همچنین باید از واژگانی استفاده کرد که معمولاً در کتب درسی و داستانی و در برنامههای متناسب کودک و نوجوان استفاده میشود؛ زیرا هر واژه نامأنوس به سهم خود مخاطب کم سن و سال را از قرآن دور میکند.
ترجمه مناسب رسانه
عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی درباره ترجمه مناسب رسانه یادآور شد: در رادیو نمیتوان گفت پرانتز باز، پرانتز بسته! یعنی مخاطب نمیتواند توضیحهای تفسیری را از متن تفکیک کند لذا باید ترجمه ویژهای مخصوص رسانه شنیداری تدوین شود که جای آن خالی است.
جواهری به برخی کاستیها اشاره کرد و گفت: برای مثال عدم توجه به تضمین های نحوی – بلاغی یکی از آسیبهای نسبتاً فراگیر در ترجمههای قرآن است.
انتهای پیام/