می‌ترسند برای کشاورزی پول خرج کنند

به گزارش خبرنگار گروه "رسانه‌های دیگر" خبرگزاری تسنیم، گندم را شاید بتوان یکی از مهم‌ترین کالاهای استراتژیک دانست که در همه کشورها برای تولید یا واردات آن با حساسیت بالایی برنامه‌ریزی و اقدام می‌شود. کشور ما نیز از این موضوع مستثنا نیست، اما طی ماه‌های گذشته آمارهایی از این حوزه استخراج شده است که در صورت صحت می‌تواند دقت و حساسیت مسئولان مربوط را در این خصوص زیر سوال ببرد.

البته موضوع تولید و واردات گندم همیشه یکی از مسائل ناهماهنگ بین وزارتخانه های کشاورزی و صنعت، معدن و تجارت بوده است اما اختلافی که سال گذشته و امسال در آمار تولید و واردات بین دو وزارتخانه وجود دارد به اندازه ای است که نگرانی های زیادی را در خصوص کارایی برنامه ریزی تولید این محصول ایجاد کرده است.

بر این اساس در حالی که سال گذشته وزارت جهاد کشاورزی از تولید ده میلیون تن گندم در کشور خبر داد وزارت صنعت، معدن و تجارت از وجود سه میلیون تن گندم در سیلوها خبر داد! یعنی اختلافی هفت میلیون تنی که معلوم نیست این میزان گندم چه شده است.

البته برخی آگاهان احتمال صرف این میزان گندم برای خوراک دام (با توجه به قیمت پایین تر آن نسبت به علوفه) یا قاچاق و فروش آن به دلالان عربی و عراقی را رد نمی کنند.

آمار تولید و انبار کردن گندم، امسال هم مساله ساز شده، بخصوص این که آمار بالای واردات گندم نیز در حین برداشت محصول به آن افزوده شده است. این مساله از آنجا رنگ و بوی جدی تری به خود می گیرد که خودکفایی گندم ـ که چند سال پیش جشن آن نیز گرفته شد ـ این روزها به واردات گسترده به کشور تبدیل شده و اتفاقا این واردات در شرایطی در حال انجام است که این روزها کشاورزان در حال برداشت محصولات خود از زمین های زراعی هستند.

در همین حال ناصر توکلی معاون وزیر جهادکشاورزی در امور تولیدات گیاهی که بیش از ده ماه نیست در این سمت مشغول به کار شده، در عین حال که کاهش تولید گندم در کشور را رد می کند، از سرنوشت گندم های تولیدی و این که آنها کجاست و چه شده، اظهار بی اطلاعی می کند. وی همچنین در برابر پرسش های صریح جام جم کمتر پاسخ کامل و راضی کننده ای ارائه می کند.

*حدود 8 سال پیش، خودکفایی کشور در زمینه گندم و بی نیازی از واردات آن، جشن گرفته شد. ولی بار دیگر سال گذشته و امسال شاهد حجم وسیعی از واردات این محصول راهبردی به کشور هستیم. چرا؟

همان طور که می دانید در اغلب کشورهای جهان و از جمله ایران، گندم جزو محصولات کشاورزی استراتژیک محسوب می شود و از آنجا که نیاز به واردات آن از نقاط ضعف هر کشوری به حساب می آید، بنابراین برای تولید این محصول تلاش زیادی می شود تا به واردات نیاز نباشد.

این که ما در آن سال به خودکفایی رسیدیم و آن را جشن گرفتیم اتفاق بسیار مهم و فرخنده ای بود که نشان دهنده ظرفیت تولید بالای کشور حتی تا مرز رسیدن به خودکفایی در تولید گندم است.

*اما شما پاسخ بخش اصلی یعنی علت فاصله گرفتن از خودکفایی تولید گندم را ندادید. مساله اصلی اینجاست که چرا سال گذشته به تنهایی به اندازه واردات ده سال پیش از آن، گندم وارد شده است؟ بماند که درصدی از این گندم ها به دلیل آلودگی خاک بخش هایی از کشورهای هند و پاکستان، شائبه آلودگی دارند. چرا سال گذشته ناچار به واردات این میزان گندم شده ایم؟

تا سال پیش، وزارت جهاد کشاورزی با مباشرت سازمان تعاون روستایی به عنوان فراگیرترین تشکل روستایی کشور در 2400 تا 3000 مرکز خرید در سراسر کشور به خرید و جمع آوری گندم و انتقال آن به سیلوها اقدام می کرد. از سال گذشته حرکت جدیدی آغاز شد که بر مبنای آن بخش دولتی از خرید و جمع آوری گندم کنار رفت و این کار به بخش خصوصی سپرده شد، در حالی که به هیچ وجه زیرساخت های لازم برای این اقدام مهیا نشده بود. یعنی بخش خصوصی ما نه نقدینگی کافی برای این کار را داشت و نه تمهیدات لازم جهت جمع آوری محصول درو شده مهیا شده بود. بنابراین سال گذشته، بخش خصوصی تنها در 300 مرکز خرید به جمع آوری گندم از کشاورزانی پرداخت که رغبت چندانی به این کار نشان ندادند. در هر صورت وظیفه وزارت جهادکشاورزی، تولید بود که ما کارمان را به طور کامل انجام دادیم.

*یعنی تولید گندم کشور در سال گذشته کاهش پیدا نکرده بلکه نتوانسته ایم گندم های تولیدی را وارد سیلوها کنیم؟

بله، بخوبی از این چند جمله من نتیجه گرفتید. تغییر و نوسان سالانه ما در سطح زیر کشت گندم، بیش از 5 یا 6 درصد نمی شود. چطور ممکن است بدون این که حادثه طبیعی غیرمترقبه و خاصی رخ داده باشد رقم 9 میلیون تنی خرید سالانه ما به بیش از دو میلیون تن در سال 91 تقلیل پیدا کند؟ کاهش اینچنینی تولید گندم محال است. در حقیقت تولید کافی وجود داشته است، ولی به دلیل فراهم نبودن زیر ساخت های لازم برای جذب توسط بخش خصوصی که همان نقدینگی و امکان انبار و ذخیره سازی بوده است به مشکل برخوردیم.

*آیا رقم 13 میلیون و 850 هزار تنی اعلامی فائو (سازمان خواربار جهانی ملل متحد) را درمورد میزان تولید گندم سال گذشته ایران قبول دارید؟

این رقم اعلامی آنهاست.

*رقم اعلامی شما چقدر است؟

باید محاسبه کرد.

*این محاسبه نباید کار سختی برای شما باشد.

چیزی حدود 13.5 میلیون تن.

*پس مابقی این میزان تولیدگندم چه شده است؟ آیا این را تائید می کنید که از مرزها به کشورهای عربی رفته یا به عنوان علوفه در اختیار دامداران قرار گرفته است؟

من هم چیزهایی در مورد خروج گندم از مرزها شنیده ام. ولی این مساله در حوزه وظایف این معاونت و وزارت جهادکشاورزی نیست. البته قصد هم ندارم توپ را به زمین دستگاه های دیگر بیندازم.

*بیایید خود را به جای یک دامدار قرار دهیم. وقتی قیمت یک کیلو علوفه، دو برابر قیمت خرید تضمینی سال گذشته یک کیلو گندم است، او ترجیح می دهد به جای علوفه، گندم بخرد و صرف خوراک دام خود کند. این اتفاق ساده و درعین حال دردناکی است.

لطفا راجع به حوزه تولید بپرسید.

*خواهیم پرسید. اما شما به عنوان دستگاهی که از محل بیت المال و در کوران تحریم ها، سم، کود و بذر را در اختیاران گندمکاران قرار می دهید، چگونه اجازه می دهید ماحصل این همه تلاش به نان تبدیل نشود. چه تمهیداتی در نظر گرفته اید که اتفاق سال گذشته در حوزه تولید و جذب گندم امسال تکرار نشود؟

امسال قرار شده مجدد وزارت جهاد کشاورزی با مباشرت سازمان تعاون روستایی، مسئولیت خرید و جمع آوری محصول گندمکاران و انتقال و ذخیره سازی آن را در سیلوها به عهده بگیرد. در ضمن قیمت تضمینی خرید گندم هم به 720 تومان برای گندم معمولی و 750 تومان برای گندم دوروم (گندمی ویژه که در تولید ماکارونی مورد استفاده قرار می گیرد) افزایش پیدا کرده است. درعین حال ما پیشنهاد کرده ایم 40 تومان هم به عنوان کرایه حمل و نقل به این قیمت ها افزوده شود که در صورت تصویب نهایی برای سال های بعدی اعمال خواهد شد.

*فکر می کنید این قیمت، مورد رضایت کشاورزان باشد و آنها گندم هایشان را به شما بفروشند؟

تا هفدهم خرداد امسال، حدود دو میلیون و ده هزار تن گندم خریداری شده که تقریبا معادل کل گندم خریداری شده سال گذشته است. این یعنی این که کشاورزان از قیمت های خرید تضمینی رضایت داشته اند.

*ولی پارسال هم تا اواسط خرداد، وضع بدی برای خرید و ذخیره سازی گندم وجود نداشت.

به هر حال این رقم 54 درصد نسبت به مدت مشابه سال گذشته رشد کرده و وضع بهتر شده است.

*پس وضعمان نسبت به پارسال 54 درصد بهتر شده اما باز هم به واردات سنگین گندم به کشور نیاز داریم. میزان مصرف سالانه گندم ایران چقدر است؟

تعیین میزان مصرف هم جزو وظایف ما در وزارت جهاد کشاورزی نیست، ولی تا جایی که اطلاع دارم به حدود 9میلیون تن گندم برای تهیه نان احتیاج است.

*کمبود و شوری منابع آب و خاک زراعی، کاهش بهره وری، گرانی نهاده های مورد نیاز کشاورزی، بی توجهی به سرمایه داری اصولی در این بخش و جایگزین نشدن زیر بناهای مستهلک شده، بخشی از مشکلات کشاورزان و بخصوص گندمکاران محسوب می شود. چه برنامه هایی برای رفع این مسائل دنبال می کنید؟

اساسا کشاورزی در دنیا با یک چالش اساسی رو به روست و آن گسترش و توسعه شهرها و تغییر کاربری اراضی برای توسعه صنایع، راه آهن و... است. مشکل خشکسالی و کمبود آب و شوری منابع آب و خاک، محدودکننده و کاهنده سطح کشت در دنیا محسوب می شود که البته ایران هم از این قضیه مستثنا نیست.

ما در کشورمان،از یک طرف با این عوامل کاهنده مواجه ایم و از طرف دیگر با نرخ افزایش جمعیت لذا ارزیابی صاحبنظران این است که اگر امروز از هر هکتار زمین زراعی، غذای مورد نیاز 27 نفر را تامین می کنیم، در سه دهه آینده، با توجه به محدودیت های مورد اشاره از هر هکتار زمین باید غذای مورد نیاز 43 نفر را تامین کنیم. جامعه کشاورزی و برنامه ریزان کلان کشاورزی کشور بویژه در وزارت جهاد کشاورزی با مدیریتی جامع، فراگیر و هوشمند، این موضوع را دنبال می کند و با تکیه بر سه مولفه ای که به آن اشاره خواهم کرد امیدواریم با توجه به ظرفیت توسعه افقی که در کشور وجود دارد و همین طور توسعه عمودی، هم میزان غذای مورد نیاز داخل و هم زمینه صادرات را فراهم کنیم.

*این مولفه ها چیست؟

سه مولفه ای که به آن اشاره کردم عبارتند از: یک، افزایش سرمایه گذاری در بخش کشاورزی که خوشبختانه با افزایش توجه به توسعه بخش کشاورزی، منابع سرمایه گذاری از محل صندوق ذخیره ارزی برای علاقه مندان به سرمایه گذاری در این بخش فراهم شده است.

دوم، استفاده از تکنولوژی و فناوری است که باید با تکیه بر فناوری های روز، کشاورزی کشور را مدرنیزه کنیم.

سوم نیز بحث بهره وری است که در حقیقت موضوع ستانده به داده است. در این بحث، این دو عامل، مقیاس سنجش ما محسوب می شوند: میزان تولید ماده خشک در مقابل مصرف یک متر مکعب آب و ارزش محصول تولیدی از مصرف یک متر مکعب آب.

*به نظر می رسد منظورتان از دو بند اخیر، این نکته بدیهی است که در بحث بهره وری برایتان تولید یک کیلو پسته یا زعفران، خیلی با اهمیت تر از یک کیلو گندم یا جوست.

دقیقا همین منظور را دنبال می کردم.

*حالا که بحث را به ابعاد کارشناسی کشاندید یاد آوری می کنم فائو (سازمان خواربار جهانی ملل متحد) افق کوتاه مدت پیش روی محصولات کشاورزی را بر افزایش تولید و کاهش نسبی قیمت ها پیش بینی کرده است ولی در عین حال معتقد است در افق بلند مدت ده ساله، نرخ رشد تولید محصولات کشاورزی و از جمله گندم در دنیا کمتر از نرخ رشد مصرفی ناشی از افزایش مصرف در کشورهای در حال توسعه است، بنابراین قیمت ها در سال های آینده، سیری صعودی به خود خواهند گرفت. شما چقدر در برنامه ریزی های خودتان منطبق با گزارش های فائو و دیگر نهادهای کارشناسی معتبر بین المللی عمل می کنید؟

وزارت جهاد کشاورزی در بیشتر سازمان های بین المللی عضویت دارد و از ظرفیت های این سازمان ها در برنامه ریزی ها و تولید استفاده می کند. از نظر تبادل دانش و اطلاعات، مواد ژنتیکی، تربیت نیروی انسانی، بازدیدهای علمی ما در حال همکاری نزدیک با آنها هستیم. بنابراین می دانیم بدون نگاه به ظرفیت های دنیا نمی توانیم برنامه جامعی تدوین کنیم. لذا با عضویت در نهادهای بین المللی، از دانش و توانایی های سازمان های بین المللی در توسعه کشاورزی کشور حتما استفاده می کنیم.

*بروز نوسانات ارزی و به تعبیر صحیح تر، افزایش قیمت ارز طی یک سال اخیر، در کنار این که فرصت مناسبی برای صادرات محصولات کشاورزی ایجاد کرده است ولی به علت افزایش قیمت مواد اولیه تولید، کار کشاورزان و گندمکاران را سخت تر از گذشته کرده است. چه تمهیدی برای کمک به کشاورزان و کاهش تاثیر رشد قیمت ارزبر این بخش در نظرگرفته اید؟

سال 1390 قیمت یک بسته کود اوره، حدود 5000 تومان بود. در سال 1391 قیمت این کود به 20 هزار تومان رسید. چنین افزایشی در مورد سایر مواد اولیه بخش کشاورزی هم نمود داشت ولی در عین حال، من نوسان نرخ ارز را تهدیدی برای کار تولید نمی بینم و نگاهی فرصتی به آن دارم . این نوسان ها و تغییرها، مزیت نسبی بخش کشاورزی را نشان داد.

اگر بخش کشاورزی را با بخش خدمات و صنعت مقایسه کنیم آن را خیلی سرحال تر و چابک تر می بینیم به طوری که امسال به بیش از صد کشور دنیا محصول های باغی و غیرباغی صادر کرده ایم، مثلا با افزایش بیش از 100درصدی صادرات سیب زمینی رو به رو شده ایم.

*این درست است که رشد صادرات کالاهای غیرنفتی ومحصولات کشاورزی برای اقتصاد ایران بسیار ارزشمند است اما به شرطی که در داخل نیاز مبرمی به آن کالاها نداشته باشیم و در حقیقت مازاد نیاز مردم را صادر کنیم. وقتی سیب زمینی در کشورمان اینقدر گران به فروش می رسد یا به دلیل کمبود گندم، ناچار به واردات این محصول با قیمت های جهانی که کیلویی حدود 1200 تومان است، می شویم، قبول دارید چنین صادراتی افتخار ندارد؟

در مورد صادرات هم نهادهای دیگری متولی و پاسخگو هستند، ولی ما به عنوان یک وزارتخانه تولیدی خوشحالیم که امکان صادرات برای اغلب محصولات زراعی و باغی فراهم است و این نوید را می دهد که سرمایه گذاری در بخش کشاورزی اقتصادی تر شود. به طوری که اکنون سرمایه گذاری در کشاورزی به شکل گیری و رشد اقتصادی کافی رسیده است.

اگر در دو دهه گذشته، بیشترین پول ها روی صنعت و ساختمان سرمایه گذاری می شد با توجه به اشباع شدن بخش ساختمان، الان بخش کشاورزی سرمایه پذیرتر خواهد بود و من به کسانی که به دنبال سودآور شدن سرمایه های خود هستند پیشنهاد می کنم به وضع سوددهی این بخش نگاهی بیندازند و مزیت نسبی آن را در شرایط تحریم ببینند. در این صورت حتما به سرمایه گذاری اقدام خواهندکرد.

*منظورتان این است که موج نقدینگی که هر از گاهی به سوی بازارهایی نظیر ارز، سکه و طلا و ساختمان می رود به سمت تولید محصولات کشاورزی بیاید و آن را احیا کند؟ اساسا فکر می کنید با وجود مشکلات و تنگناهای موجود بر سر راه تولید، چنین حرکت ارزشمندی امکان پذیر باشد؟

بله. در نظر بگیرید بازارهای دیگر نظیر ارز، سکه و ساختمان ظرفیت مشخصی برای سرمایه گذاری دارند و بعد از آن به اشباع می رسند. ولی در بخش کشاورزی هر چقدر هم تولید بیشتر شود باز هم بازار فروش وجود دارد. اگر نیاز داخلی رفع شد، حدود 200 کشور دیگر در دنیا وجود دارند که می توانیم سرریز تولیداتمان را روانه آنها کنیم و با افزایش قیمت ارز، سود خوبی به دست آوریم.

رونق این بخش، رونق اقتصاد ملی را در پی دارد. کسانی که در محصولات گلخانه ای سرمایه گذاری می کنند در همان سال اول، محصولاتشان نتیجه می دهد و امکان سوددهی سرمایه شان رابه دست می آورند. همچنین کسی که در صنایع تبدیلی و تکمیلی، سرمایه گذاری می کند با توجه به وفور منابع اولیه در کشور، بدون نیاز به طی مسافتی، آنها را در اختیار می گیرد و همان سال می تواند به بازدهی برسد. کشاورزی بخش پر بازدهی در اقتصاد ماست و درآمد خوبی دارد.

*در این که چقدر خوب است سرمایه ها به سمت تولید و بویژه کشاوزی بیایند بحثی وجود ندارد. بحث این است که در طول سال های اخیر که درآمدهای نفتی کشور تا حد قابل توجهی بالا رفته، چه گلی بر سر بخش کشاورزی زده شده که مثلا از رهگذر آن در تولید محصولات راهبردی مثل برنج، شکر و دانه های روغنی به خودکفایی نزدیک شویم؟ قابل انکار نیست که در زمینه تولید دانه های روغنی، خیلی عقب هستیم یا در حالی که قرار بود با اجرای طرحی سه ساله در قالب برنامه چهارم توسعه به خودکفایی در تولید برنج برسیم، اما این طرح به برنامه پنجم موکول شده است.

من در مورد درآمدهای نفتی و مسیر مصرف آن بحثی ندارم، چون نمی توانم اظهار نظری کنم. اما در مورد برنج، دانه های روغنی و قند و شکر هم برنامه ریزی های لازم به منظور رسیدن به خودکفایی انجام شده است. مثلا همان طور که اشاره کردید در برنامه چهارم قرار بود با اجرای طرحی سه ساله به خود کفایی در تولید برنج برسیم که نرسیدیم تا طرحی در برنامه پنجم تدوین شود که بر اساس آن امکان رسیدن به تولید در حد نیاز کشور بدون نیاز به واردات از خارج به وجود آید. در این زمینه ما نیازمندیم که بازدهی تولید برنج شالیزارها را حدود 26 درصد افزایش دهیم. به این منظور باید مجموعه ای از کارها را به صورت ویژه انجام دهیم تا با افزایش عملکرد در واحد سطح، امکان رسیدن به این بازدهی را به وجود آوریم.

ولی پرسش متقابل من این است که آیا می توان بدون دادن امکانات و اختیارات، مسئولیتی را طلب کرد؟ آیا وقتی مثلا طی کردن فاصله تهران تا مشهد با پای پیاده، حدود یک ماه طول می کشد می توان از کسی بدون در اختیار قرار دادن وسیله و امکانات انتظار داشت همین مسیر را دو ساعته طی کند؟ اعتقاد دارم باید در کشاورزی پول خرج کنیم و نباید در هزینه کردن این پول بترسیم. در بخش کشاورزی هر چقدر هزینه کنیم، چند برابر درآمد کسب خواهیم کرد، بنابراین نگاه مثبت و نگاه به تفاضل هزینه باید به این بخش تسری پیدا کند. در نظر بگیریم هیچ بخشی مثل کشاورزی زود بازده و پر بازده نیست. ما در ارتباط مستقیم با چهار میلیون تولیدکننده کشاورزی کشور هستیم و بخوبی لمس می کنیم که نباید هیچ ابایی در هزینه کردن در بخش کشاورزی داشته باشیم.

*پس می توان اینطور نتیجه گرفت که می خواهید اعلام کنید مشکل عمده شما در جذب و تامین منابع مالی است و دولت به میزان لازم بودجه در اختیار این بخش قرار نمی دهد.

البته دولت در چند سال اخیر سرمایه گذاری های زیادی در زیر ساخت های کشاورزی انجام داده است بویژه در سیستم های آبیاری تحت فشار نوین که دولت با مشارکت 80 - 20 یعنی تامین 80 درصد هزینه توسط دولت و 20 درصد به صورت آورده کشاورز، کمک شایانی به تولید کرده است. در دو سال گذشته هم از صندوق توسعه ملی، منابع خوبی به کشاورزی اختصاص پیدا کرده، ولی واقعیت این است کشاورزی ایران در طول تاریخ دچار عقب ماندگی بوده است و به این زودی نمی توان با وجود چنین سرمایه گذاری های خوبی، تمام عقب ماندگی اش را جبران کرد.

در حقیقت به این جمع بندی رسیده ایم که برای رسیدن به خودکفایی زراعی باید بیشتر از 10 درصد درآمد ناشی از صرفه جویی کاهش واردات را به توسعه خود بخش کشاورزی اختصاص دهیم و این پیشنهاد مشخص ماست.

*برخی معتقدند بعد از اجرای طرح هدفمندی یارانه ها، زندگی روستایی از لحاظ مصرفی شدن به زندگی شهری شباهت بیشتری پیدا کرده، مثلا کشاورزی که با ده سر عائله، یارانه ای معادل درآمد کشاورزی خود دریافت می کند با توجه به هزینه های پایین زندگی در روستا، انگیزه های تولید را از دست می دهد، در حالی که یارانه باید در خدمت تولید و بویژه تولید روستایی هدفمند شود. در ضمن اجرای نه چندان مناسب این قانون، هزینه های تولید روستایی و کشاورزی را نیز به طور محسوسی بالا برده تا قیمت فرآورده های کشاورزی، افزایش پیدا کند و از دسترس بسیاری از مصرف کنندگان خارج شود. به این ترتیب، کاهش مصرف هم برای تولیدکننده مشکل ساز شد. لذا نتیجه گرفته می شود اجرای مرحله دوم این قانون هم، مشکلات قبلی را تشدید خواهد کرد. دیدگاه شما در این زمینه چیست؟

ما معتقدیم با اجرای این قانون، یارانه ها هدفمند شده اند و خود همین واژه هدفمندی، پاسخگوی همه چیز است.

اما این که گفته شود پرداخت یارانه به یک روستایی موجب رخوت او و کم انگیزه شدن در تولید شود اصلا مورد قبول ما نیست، چون در صورتی ممکن است رخوت و کم انگیزگی به وجود آید که سرریز در آمد، داشته باشیم در حالی که یک روستایی هم همان میزان یارانه ای را دریافت می کند که بقیه می گیرند. در عین حال که هزینه های تولید او بالا رفته است و برای جبران آن نیازمند دریافت چنین یارانه ای است. قبلا اشاره کردم تا سال گذشته یک کیسه کود اوره به قیمت 5000 تومان عرضه می شد در حالی که اکنون کشاورز باید همان کود را به قیمت 20 هزار تومان بخرد. همین طور این افزایش قیمت را باید به بذر، کرایه حمل و دیگر مواد، امکانات و ماشین آلات تولید کشاورزی هم تعمیم داد.

در نتیجه می خواهم بگویم بخش کشاورزی با وجود محدودیت ها، رشد خوبی داشته و از نظر میزان تولید در سال گذشته رشدی 21 درصدی را نسبت به سال قبل از آن تجربه کرده است، ولی هنوز ظرفیت خالی زیادی وجود دارد، چون هنوز نیاز زیادی هم در داخل و هم خارج از کشور به محصولات کشاورزی وجود دارد. لذا راه توسعه اقتصاد کشور و خودکفایی و اقتدار از بخش کشاورزی می گذرد.

منبع: جام جم

انتهای پیام/
خبرگزاری تسنیم: انتشار مطالب خبری و تحلیلی رسانه‌های داخلی و خارجی لزوما به معنای تایید محتوای آن نیست و صرفا جهت اطلاع کاربران از فضای رسانه‌ای بازنشر می‌شود.