احساس بی‌نیازی به ارتباط با خانواده/نارسایی در ارتباط کلامی/ایجاد شهرهای پرجمعیت با شهروندان تنها

به گزارش خبرنگار اجتماعی خبرگزاری تسنیم، اگر در حرکات و رفتار آدم‌های جامعه امروز دقیق شویم؛ اگر در میان سرعت سرسام‌آور زندگی وقتی کنیم و سری بچرخانیم، دختران و پسران، زنان و مردان و حتی نوجوانانی را خواهیم دید که هریک به تنهایی در گوشه و کنار این شهر به کنجی خزیده‌اند و در دنیای گوشی‌های تلفن خود غرق شدهاند. گوشی‌های مدرنی که خیل عظیم جمعیت فقیر و غنی این شهر را در دنیای مجازی بزرگ ولی کم حجم چند گیگابایتی خود جا داده‌اند.

از طرفی پیامک‌ها با کاربری وسیع تبلیغاتی، ارتباطی، تفریحی و ... به ابزاری برای صله ارحام و جایگزینی برای برخی از روابط عاطفی، دیداری و حتی کلامی تبدیل شده‌اند. کارکردی که نگرانی بسیاری از کارشناسان را موجب شده و زنگ خطری است برای جامعه فردا. از این رو بر آن شدیم تا نظر دکتر امان‌الله قرائی مقدم جامعه‌شناس و مدرس دانشگاه، دکتر اصغر کیهان‌نیا مشاور خانواده، دکتر اسفندیار آزاد مرزآبادی روانشناس و هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی بقیه الله (عج) و همچنین خانم مریم اسدیان کارشناس ارشد و مدرس زبان و ادبیات فارسی را در بررسی تهدیدهای آتی این پدیده جویا شویم.

تسنیم: در گذشته بسیاری از رسوم و مناسبت‌ها بهانه‌ای برای اجتماع مردم بود و افزایش ارتباطات دیداری و کلامی را درپی داشت. ولی امروز شاهد جایگزین شدن ارتباط پیامکی به جای ارتباطات بصری و کلامی هستیم. این جایگزینی چه اثرات و تبعاتی را برای افراد، خانواده ها و جامعه به دنبال خواهد داشت؟

قرائی مقدم: گسترده شدن پیامک‌ها و حتی ارتباطات تلفنی باعث دور شدن افراد و بیگانگی آن‌ها نسبت به یکدیگر و به تدریج باعث می‌شود با از میان رفتن احساسات، افراد به اشیاء متحرک و بی جانی تبدیل شوند که هیچ احساسی نسبت به یکدیگر ندارند. این خطری است که بیش از همه افراد و جوامع متمرکز در شهرهای بزرگ را در همه کشورهای دنیا تهدید می کند و در آینده شهرهای کوچک‌تر و روستاهای کشور ما را نیز با مخاطراتی جدی روبرو خواهد کرد. از یاد نبریم که اجتماع مردم به مناسب‌های مختلف باعث می شد رابطه افراد با اجتماع بیشتر شود و آن ها در معادلات زندگی جامعه را به عنوان حامی خود در نظر بگیرند. از این رو کمرنگ شدن این ارتباطات انسانی و از بین رفتن آن باعث بوجود آمدن خلا در احساسات افراد می شود. حتی زمانی که در گذشته فرد از عزیزان خود دور بود و برای ارتباط با آن ها نامه می نوشت، احساسات در تک تک جملات و کلمات آن موج می زد در حالی که امروز پیام های کوتاه یا همان پیامک جایگزین آن شده و به هیچ وجه بار احساسی نامه های گذشته را در خود ندارد.

کیهان نیا: در گذشته ارتباط بین اعضا خانواده بسیار عمیق بود و بخش بزرگی از این روابط عمیق به دلیل سنت های رایج خانواده‌ها و ارتباط وسیع کلامی و دیداری اعضا با یکدیگر شکل می‌گرفت. به عنوان مثال اعضای خانواده دور یک سفره می نشستند، شب ها کنار یکدیگر جمع می شدند و شب چره می خوردند و به صحبت بزرگترها گوش می‌دادند و از درددل دیگر افراد خانواده مطلع می‌شدند و بالطبع دیگران را از کمک های خودشان مطلع می ساختند. این ارتباطات یاعث می شد استحکام خانواده، تعهدات و میزان مسئولیت پذیری افراد خانواده به یکدیگر بیشتر شود و احساس وابستگی افراد به خانواده بالا برود. لذا احساس نیاز به خانواده بیشتر احساس می شد. از این رو تجربه در تفکر اعضا خانواده از نقشی اساسی برخوردار بود و حرف شنوی از بزرگترها معمول بود. اما متاسفانه با ظهور تکنولوژی مدرن و بالا رفتن ارتباط با دنیای خارج از محدوده خانواده، افراد خود را بی نیاز از ارتباط با خانواده تصور می کنند و خانواده ها از یکدیگر فاصله می گیرند. لذا اعضا خانواده به صورت مستقل عمل می کنند.

آزاد مرزآبادی: متاسفانه شاهدیم که انسان با پیچیده تر شدن تکنولوژی و صنعتی تر شدن زندگی از اصل انسانی خودش دور شده و ارتباطات مدرن و پیشرفته نیز به این دوری دامن زده اند. در گذشته افراد به دیدار یکدیگر می رفتند و با این ارتباط اثرات بسیاری بر بعد روانی همدیگر می گذاشتند. به عنوان مثال وقتی افراد در مراسم غم یا حتی در شادی به دیدار هم می رفتند و در اصطلاح در غم و شادی یکدیگر شریک می شدند احساس حمایت و امید به آینده جایگزین حس تنهایی می شد ولی باید پذیرفت که پیامک های تبریک و تسلیت تا حد زیادی از القای چنین احساسی عاجزند و گسترش آن ها به کاهش احساس حمایت و افزایش حس تنهایی در میان افراد جامعه منجر خواهد شد.

تسنیم: پس آیا پیامک ها و ارتباطات مدرن می تواند به عنوان تهدیدی برای جامعه آینده و روابط انسانی افراد آن به شمار رود؟ چه تهدیدهایی پیش روی ماست؟

قرائی مقدم: تنهایی، ازخود بیگانگی یا به عبارتی الیناسیون از بزرگترین و خطرناک ترین تهدیداتی است که مردم جوامع مدرن را درگیر خود خواهد کرد. لذا می توان گفت که این از خودبیگانگی تدریجی به از میان رفتن همدلی، همکاری و اتحاد منجر خواهد شد و مادر آینده شاهد شهرهای پرجمعیتی خواهیم بود که ساکنان آن در میان این شلوغی، احساس تنهایی می کنند.

کیهان نیا: کم شدن روابط عاطفی و احساس بی نیازی نسبت به دیگر اعضا خانواده باعث شده تا افراد به صورت مستقل عمل کنند. اما این احساس بی نیازی و استقلال به بیگانگی اعضای خانواده و برهم خوردن همبستگی میان آن ها منجر می‌شود. بنابراین از میزان تعهدات اخلاقی، مسئولیت پذیری، اتفاق و اتحاد اعضا خانواده و نهایتا جامعه کاسته می شود. این موارد جدای از اطلاعات مخربی است که در این نوع از ارتباطات رد و بدل می شود. حتی روابط مخربی است که به واسطه این تکنولوژی مدرن نیز شکل می گیرد از جمله آسیب هایی است که جامعه ما را تهدید می کند. لذا می توان سقوط اخلاقی، فردگرایی و خودبینی را از تبعات منفی و تهدیدات این تکنولوژی مدرن دانست.

آزاد مرزآبادی: یکی از اثرات جایگزینی ارتباطات مدرن کاهش روابط انسانی است که از بعد روانشناختی می تواند به فرد گرایی، تنهایی و از خود بیگانگی منجر شود. باید به این نکته تاکید کنم که احساس تنهایی منشاء بسیاری از مشکلات است؛ مشکلاتی همچون بی پناهی، آسیب پذیری و شکنندگی از جمله مشکلاتی است که فرد تنها را تهدید می کند. بنابراین افسردگی، بحران هویت و افزایش نرخ خودکشی از اثرات زندگی در جوامع ماشینی است که به عنوان تهدیدی برای جامعه فردای ما مطرح اند. حتی دایره تهدیدات تنهایی می تواند گسترده تر از این موارد باشد و به تضعیف نهادهای اجتماعی، ارزش های سنتی و فرهنگی و از سست شدن استحکام خانواده ها و بسیاری دیگر منجر شود.

تسنیم: آیا می شود اینچنین نتیجه گرفت که تکنولوژی مدرن ارتباطات به خودی خود تهدیدی برای روابط انسانی است؟ یا فرهنگ استفاده نادرست از آن جوامع انسانی را با چنین تبعاتی روبرو می کند؟

قرائی مقدم: باید بگویم که هیچ جامعه‌ای نمی تواند خودش را با تکنولوژی همگام کند چراکه از یکسو سرعت پیشرفت تکنولوژی بیش از سرعت تغییرات فرهنگی در جامعه است و آگبورن در قالب تئوری "تاخر فرهنگی" خود به آن اشاره می کند. به عنوان مثال بسیاری از افراد به واسطه داشتن پول می توانند به سرعت آخرین مدل تلفن همراه یا جدیدترین مدل ماشین های روز را خریداری کنند ولی به سرعت نمی توانند فرهنگ خود را با این امکانات منطبق کنند که آدم های تازه به دوران رسیده نمود بارزی از این دست اند.از سوی دیگر مارکس، انگلس، وِبلِن، لینکُف، لورا گوران و بسیاری از متفکران دیگر بر این باورند که ماده باعث تغییر جهان شده است. حتی پس از آنکه مک لوهان بحث دهکده جهانی را مطرح کرد بسیاری از منتقدین وی از بین رفتن روابط انسانی را با وجود نزدیک شدن افراد و بیشتر شدن ارتباطات آن ها پیش بینی می کردند. لذا هم فرهنگ نامناسب و هم تکنولوژی جدید در بوجود آمدن جامعه ماشینی و عاری از روابط انسانی و احساسات نقش دارند. 

کیهان نیا: هر اختراعی با توجه به ضرورت آن ماندگار می شود. از این رو وقتی ابزاری مثل موبایل با امکاناتی همچون پیامک نه تنها ماندگار شده بلکه به جزئی لاینفک از زندگی روزمره تبدیل شده اند نمی توان به آن ها با نگرشی منفی نگریست. لذا باید شرایطی را فراهم کرد که استفاده از چنین ابزاری در جهت رشد و تکامل افراد صورت گیرد. لذا می بینیم در کشورهای غربی میزان تعادل و استفاده صحیح از تکنولوژی مدرن بیش از کشورهای درحال توسعه است و این به دلیل قدمت این ابزار ارتباطی و همگام شدن فرهنگ آنها با چنین ارتباطی است. 

زاد مرزآبادی: تکنولوژی باید در خدمت بشریت قرار گیرد و آنچه که این پدیده را به عنوان ابزاری مفید در خدمت بشر قرار می دهد آن فرهنگی است که ما بر آن حاکم می کنیم. لذا نمی توان از اثرات و جوانب مثبت این ارتباطات و تکنولوژی نوین چشم پوشید و آن را به طور مطلق بد خواند ولی باید به این نکته توجه داشت که در فرهنگ حاکم بر هر نوع پدیده ای استفاده به جا و به موقع از آن باید تعریف شود. یعنی باید حد و مرزی برای استفاده از این تکنولوژی قائل شد. به عنوان مثال باید چنین فرهنگینی در تک تک افراد جامعه نهادینه شود که پیامک ها همانطور که می توانند در ارتباطات مستمر، کاهش هزینه ها و استفاده بهینه از زمان نقشی سازنده ایفا کنند ولی نباید به عنوان جایگزینی در ارتباطات کلامی، تبادلات اجتماعی, عاطفی و فرهنگی و همچنین آداب، رسوم و سنت های جمعی ما مورد استفاده قرار گیرند.

تسنیم: چه راهکاری برای کاهش این تهدیدات پیش روی ما قرار دارد؟

قرائی مقدم: قطعا مذهب و آداب جمعی آن یکی از موثرترین عوامل ایجاد روابط انسانی است. به خصوص در کشور ما مساجد و نماز جماعت، هیات های مذهبی، مناسبت های دینی، صله ارحام، اعتکاف، جشن های مذهبی و ماه مبارک رمضان و دهه محرم که بسیاری از اقشار مختلف جامعه بواسطه آن ها گرد هم می آیند نقش بی نظیری را در شکل دهی روابط انسانی بر عهده دارند. حتی نتیجه تحقیقاتی که در اروپا صورت گرفت نشان داد که آمارخودکشی در افراد کاتولیک بدلیل شرکت در مراسم جمعی مذهبی کمتر از پروتستان هایی است که چنین مراسمی را ندارند. حتی مارکس که به عنوان فردی بی دین شناخته می شود در اهمیت دین می گوید: "دین قلب دنیای بی قلب است". لذا گسترش مذهب و آداب جمعی آن (البته به صورت مردمی و نه به صورت دولتی) و همچنین سنت های ملی و ایرانی جمعی می تواند نقش بسیاری در خنثی کردن تهدیدات دنیای مدرن داشته باشد که آقای جنتی، وزیر فرهنگ و ارشاد دولت یازدهم هم در مجلس شورای اسلامی بر آن ها تاکید کرد.

کیهان نیا: فرهنگ سازی و تلاش رسانه ها و مطبوعات در حوزه آموزش و ارتقاء سطح فرهنگ استفاده از این ابزار یکی از مواردی است که باید به آن تکیه کرد. اما نکته ای که باید در این فرآیند مورد توجه قرار بگیرد نوع آموزش و استفاده از شیوه های غیر مستقیم است چراکه با توجه به دربرگیری استفاده از این ابزار در میان قشر جوانان و نوجوانان زیر 20 سال این شیوه اثربخشی بیشتری خواهد داشت.

آزاد مرزآبادی: سنت های اجتماعی، ملی و مذهبی به دلیل برخورداری از جنبه  کُنش وری پایدار مانده اند. یعنی به انسان ها کمک می کنند که با زندگی سازگاری بیشتری پیدا کنند و در شرایط سخت بتوانند قدرت تحمل بیشتری را از خود نشان دهند و بتوانند در کنار یکدیگر زندگی بهتری را تجربه کنند و در مواجهه با مشکلات از توان جمعی بهره گیرند. از این رو گسترش چنین آداب و رسومی می تواند به عنوان راهکاری برای کاستن اثرات سوء ارتباطات نوین و زندگی ماشینی موثر باشند. از این رو شاید بهترین راهکار برای کاهش اثرات سوء تکنولوژی های مدرن ارتباطی روی آوردن به سنت های مذهبی و ملی راهگشا باشد.

تسنیم: چرا پیامک ها به عنوان ابزاری برای تخریب بسیاری از اسطوره های فرهنگی، ملی، مذهبی، شخصیت های نظام و حتی قومیت های مختلف کشور تبدیل شده اند؟

قرائی مقدم: این معضل به دلیل مساعد بودن زمینه اجتماعی گسترش یافته است ولی ریشه آن در دو عامل تاخر فرهنگی و بی توجهی مسئولان قرار دارد. من در چندین مقاله ای که در این موضوع منتشر کردم تذکر دادم که وقتی ما نظام ارزشی جامعه را زیرسوال ببریم و ارزش تجربه را نادیده بگیریم و در اصطلاح گروهبان را کنار تیمسار قرار دهیم ارزش های جامعه و جایگاه اسطوره ها، شخصیت های فرهنگی و حتی بسیاری از مسولین مخدوش می شود. از سوی دیگر هم وقتی خودمان به تاریخ 9 هزار ساله کشورمان و اسطوره های این مرز و بوم بها نمی دهیم چنین اتفاقاتی دور از ذهن نیست. شما بگویید، ما چند مجسمه از امیرکبیر ساخته ایم؟ چند مجسمه از فردوسی داریم؟ تندیسی از رئیسعلی دلواری داریم؟! در حالی که در روسیه به استالین خونخواری که میلیون ها نفر را کشت احترام می گذارند و تندیسی غول پیکر از آن ساخته اند. آن ها حتی برای اسب های جنگی شان هم مجسمه ساخته اند. حالا ما برای شهدا و اسطوره های دفاع مقدس چه کرده ایم؟! لذا باید به این نکته توجه کرد که اسطوره سازی باید توسط حکومت انجام شود.

کیهان نیا: نباید فراموش کنیم که ما در شناساندن بسیاری از این اسطوره ها به جوانان درست عمل نکرده ایم و جوان امروز با بسیاری از این شخصیت های علمی و فرهنگی تاریخی بیگانه است. به عنوان مثال جوان ما تا چه حد با مولوی و عقاید او آشناست؟ درحالی که مولوی در آمریکا شخصیتی شناخته شده و قابل احترام است. لذا وقتی ما در شناساندن این چهره ها موفق عمل نکرده ایم و به آن ها به درستی بها نداده ایم نباید از جوانان انتظار درک مقام این اسطوره را داشت. حتی این مساله می تواند به نوعی زبان اعتراض باشد بنابراین باید با تکبه بر ارتقا فرهنگ نسل جوان و آشنا کردن آن ها با این اسطوره ها و شخصیت های برجسته با این مقوله مبارزه کنیم.

آزاد مرزآبادی: مهم‌ترین دلیل شیوع چنین مواردی مشکلات فرهنگی و هویتی است. حتی قومیت گرایی و تعصبات قومی و عدم آگاهی افراد نیز در رواج چنین آسیب هایی بی اثر نیستند. غالبا این نوع برخورد بیشتر در افرادی دیده می شود که بدنبال ضعف شخصیتی خود در جامعه پذیرفته نشده اند و درصددند تا با تخریب دیگران شخصیتیشان را احیاء و هویتی برای خودشان دست و پا کنند. البته در برخی موارد عدم آگاهی و سوء استفاده مغرضانه برخی از افراد هم به گسترش چنین مواردی کمک می کند.

تسنیم: این روزها شاهد ظهور کلمات و واژگانی جدید و "من درآوردی" در دایره لغات برخی کاربران پیامک ها هستیم که به دلیل محدودیت ظرفیت پیامک ها پدید آمده است. حتی تایپ های به اصطلاح "فینگلیش" یکی از ابداعاتی است که به واسطه پیدایش تکنولوژی ارتباطات مدرن و خصوصا پیامک بسیار به چشم می خورد. آیا می توان این موارد را نشانه ای از تغییر زبانی دانست؟

اسدیان: زبان مفهومی اجتماعی است و وسیله ای است برای برقراری ارتباط میان افراد و تفهیم و تفاهم. هر جامعه‌ای به سبب تغییرات اجتماعی، سیاسی و فرهنگی دستخوش دگرگونی و تحول است و به تبع آن ابزارهای زیستن نیز تغییر می کند. در این میان «زبان» نیز همچون موجود زنده‌ای در راستای تحولات بشری دستمایه افراد بشر قرار می‌گیرد. همچنین هرکدام از عناصر زبان نقش و کارکردی متفاوت در ایجاد کنش کلامی دارند مانند نقش عاطفی، ترغیبی، ارجاعی، کلامی، فرازبانی، ادبی؛ و زمانی که یکی از این عناصر غایب باشند و یا یکی از این نقش‌ها و کارکردها ایجاد نشود قاعدتاً کنش کلامی و ارتباطی کامل نخواهد بود. از سویی وسایل ارتباطی که با پیشرفت علم در جوامع استفاده می شود نیز در قالب زبان شکل می گیرد.

پیامک‌ها در تلفن همراه یکی از زمینه‌های ارتباطی است که باید همه عناصر زبانی را در خود داشته باشد و نقش‌ها و کارکردها را ایجاد کند. اما نباید فراموش کرد که اصلی‌ترین ویژگی وسایل ارتباط جمعی در دنیای مدرن «سرعت» است و «زبان» نیز همچون دیگر پدیده‌های اجتماعی قربانی این دنیای مدرن شده است وگرفتار اصل «اقتصاد زبانی». مردم هرچه واژه‌ها و افعال و گونه‌های مختلف زبان را کوتاه‌تر بیان کنند فرصت بیشتری برای رسیدگی به دیگر کارها دارند بنابراین در ایجاد پیامک‌های الکترونیکی نیز از همین اصل استفاده می‌کنند و خاصیت کوتاهی آن را در زبان نیز پیش می‌گیرند. چنانکه از نام «پیامک» پیداست؛ پیام ارسال شده قرار است کوچک باشد اما این کوچکی نباید بر کارکردهای زبان تأثیر بگذارد و یا آنها را دچار نقص کند. همچنین اقتصاد زبانی در پیامک‌ها موجب از بین رفتن کارکردهای زبانی می شود؛ سرعت در نوشتن پیام ها در اغلب موارد، هدف اصلی پیام را خدشه‌دار می کند و در بیشتر اوقات معنای اصلی پیام برای فرستنده تفهیم نمی شود. گاه کارکرد عاطفی کنش زبانی عملی نمی شود؛ به این معنی که گیرنده چندان که باید حالت عاطفی فرستنده را درک نمی کند.

به این ترتیب نارسایی در ارتباط زبانی، تأثیر خود را بر ارتباط انسانی خواهد گذاشت و شکستن عناصر زبانی به‌ویژه افعال، یکی از عوامل ضعف و سستی ارتباط‌ها در جامعه امروز است.

محمد قربانی بخش اجتماعی خبرگزاری تسنیم

انتهای پیام/