جای خالی سوغات بومی / سوغات چینی جایگزینی برای سوغات مشهدی

به گزارش خبرگزاری تسنیم از مشهد مقدس، هر گاه بحث سفر مطرح می‌شود، نا خودآگاه بحث شیرین سوغاتی نیز به میان می آید، این سنت از گذشته‌های دور در تاریخ کهن مردم ایران زمین مطرح بوده است. سوغاتی کوچک و بزرگ نمی‌شناسد. هدیه‌ای است که هیچکس حاضر نیست آن را از دست بدهد بخصوص اگر از مشهد الرضا باشد. هرگاه یکی از افراد خانواده، دوستان یا آشنایان قصد سفر به مشهد را دارند قطعا با این جمله که التماس دعا، سوغاتی ما یادت نرود رو به رو می‌شوند یا وقتی از مشهد بر می‌گردند این جمله را می‌شنوند که زیارت قبول، سوغاتی چی آوردی؟

سوغات مشهد برای همه لذت بخش است. چه برای کسی که خرید می‌کند و چه برای کسی که به عنوان سوغاتی هدیه می‌گیرد. نسل گذشته سوغات مشهد را با مهر، تسبیح، چادر نماز، نبات، زرشک، زعفران و نخود چی می‌شناسند اما نسل جوان امروز مشهد را با جیلی بیلی، سوهان مشهدی، خشکبار، بدلیجات و سنگ‌های قیمتی، اشیای زینتی، عطر، اسباب بازی و لباس و پارچه می‌شناسند. البته این تغییرات روز به روز در سوغات مشهد مشاهده می‌شود به طوری که دیگر تصویر مشخصی از سوغات مشهد در ذهن زائران و گردشگران نقش نمی‌بندد و هر هدیه‌ای به عنوان سوغات مشهد در بازارها فروخته می‌شود و مردم نیز آن را به عنوان سوغات می‌پذیرند و خریداری می‌کنند.

زمانی سوغات به عنوان هدیه‌ای بومی و خاص یک شهر معروف بود اما امروز نبات و تسبیح مشهد، سوهان قم، گز و پولکی اصفهان، قوتو کرمان ، باقلوای یزد،کلوچه لاهیجان و... را در هر شهری می‌توان خریداری کرد. به بازار رضا،عباسقلی خان، مغازه‌های بست بالا خیابان و پایین خیابان یا امروزی‌تر به مغازه‌های اطراف فلکه آب، چهارراه شهدا و... که مراجعه می‌کنیم سوغات تمام شهرها را می‌توان پیدا کرد. سوغات‌های غیر بومی که جای خود دارد امروز سوغات‌های چینی هم روانه بازار شده اند و شاید تا چند وقت دیگر هم سوهان ،نبات،چادر نماز چینی هم روانه بازار شوند.

سکانس اول؛ بازار رضا

وارد بازار رضا که می‌شوم نگاهم می‌افتد به زرشک و زعفران‌هایی که قرمزی رنگشان جلوه‌ای دیگر به بازار داده است. دو خانم مشغول خرید هستند منتظر می‌مانم تا خریدشان را به اتمام برسانند. وارد صحبت که شدم متوجه می شوم ترک زبان هستند و از اردبیل به مشهد آمده‌اند. البته فارسی را دست و پا شکسته می‌فهمیدند و حرف می‌زدند. با آنها در خصوص سوغات مشهد به گفت‌وگو پرداختم. یکی از آنها گفت: زرشک و زعفران مشهد در شهر اردبیل بسیار معروف است و ما هر وقت برای زیارت به مشهد می‌آییم باید زرشک و زعفران خریداری کنیم البته شهر مشهد سوغات زیادی دارد که هرکدام از آنها علاقمندان خود را دارند اما مردم اردبیل مشهد را تنها با زرشک و زعفران می‌شناسند.

کمی جلوتر که می‌روم مغازه‌های سجاده و جانماز یکی پس از دیگری قد علم کرده‌اند و در و دیوار بازار را با رنگ‌ها و مدل‌های مختلف پوشانده اند. خانواده‌ای سر قیمت با صاحب مغازه در حال چانه زنی هستند. آقای اردکانی چند روزی است که از یزد به مشهد آمده است. وی می‌گوید: به مادر و مادربزرگم قول داده‌ام برایشان سجاده سوغات بگیرم از طرفی خرید جانماز و سجاده جهیزیه دخترم را نیز قصد داریم از همین جا خرید کنیم  چرا که سجاده و جانماز و تسبیح مشهد خیلی معروف است.

وی ادامه می‌دهد: هر چند امروز سوغات مشهد مانند گذشته محدود نیست اما همین مهر و تسبیح و سجاده ارزش بیشتری نسبت به زیور آلات و جواهرات سنتی و تزئینی دارند چرا که شهر مشهد مقدس است و سوغات آن نیز باید مقدس باشد.

سکانس دوم چهارراه شهدا/بازار مرکزی و حوالی آن

همه چیز اینجا هست. از شیر مرغ تا جان آدمیزاد. کافیست قصد خرید داشته باشی، سوهان، باقلوا، قوتو، اطلسی، خشکبار،کشک، قره قروت، نبات، زعفران، زرشک، حاجی بابا، نخودچی، لباس،کفش،کیف،اسباب بازی و...

چند دختر جوان مشغول خرید روسری هستند. همانطور که از ظاهرشان مشخص است اهل زاهدان هستند. آنها می‌گویند فردا عازم شهرشان هستند به همین دلیل آمده‌اند برای اقوام و آشنایانشان روسری و بلوز به عنوان تحفه‌ای از مشهد خریداری کنند. یکی دیگر از آنها می‌گوید: مشهد بازارهای زیادی دارد اما با این وجود نمی‌دانم برای اقوام و آشنایان چه سوغات ببرم و این یکی از مهم‌ترین دغدغه‌هایی است که هر بار به مشهد می‌آیم با آن روبه رو می‌شوم.

یکی از فروشندگان حوالی چهار راه شهدا می‌گوید: سلیقه زائران و مسافران تغییر کرده است. چرا که امروز زرشک و زعفران و نبات، مهر و تسبیح و جانماز را از هر شهر زیارتی می‌توان خریداری کرد. ما در مشهد چیزی به عنوان سوغات مشهد نداریم البته «هرکاره» مخصوص مشهد است اما عده بسیاری با آن آشنایی ندارند از طرفی قیمت آن نیز بالاست به همین دلیل کمتر کسی به خرید آن رغبت پیدا می‌کند. زعفران و زرشک مشهد از قائن خریداری می‌شود و دیگر سوغات آن هم که در تمام شهرهای ایران یافت می‌شود به همین دلیل زائران و مسافران موقع خرید دچار سردرگمی هستند و به دلیل گرانی اغلب کالاهایی خریداری می‌کنند که مرغوبیت ندارند و ارزان فروخته می‌شوند.

سکانس سوم؛ فلکه آب

یک مغازه سوهان فروشی نظرم را به خود جلب می‌کند. اینجا تنها سوهان فروخته نمی‌شود بلکه سوهان همین جا درست می‌شود و به دست مشتری می‌رسد. کارگاه پخت سوهان قم در مشهد؟ البته مشتری‌های این مغازه می‌گویند سوهان مشهدی. البته تفاوتی بین این سوهان با سوهان قم وجود ندارد فقط به این دلیل که در مشهد پخته می‌شود به این نام معروف است.

کاک رضوی هم در بازارهای فلکه آب معروف است. هر چند کاک سوغات کرمانشاه است اما به عنوان سوهان مشهد در بین زائران از معروفیت خاصی برخوردار است. حاجی بادام نیز فروش خوبی دارد این را یکی از فروشندگان می‌گوید. وی ادامه می‌دهد: حاجی بادام و شکلات‌های پیچ که اکثرا با طعم زنجبیل درست می‌شوند فروش خوبی دارند البته حاجی بادام سوغات یزد است اما چند سالی است که در مشهد نیز پخت می‌شود و امروز به عنوان یکی از سوغات مشهد بفروش می‌رسد.

یکی دیگر از فروشندگان سنگ‌های قیمتی می‌گوید: عقیق و فیروزه، زمرد از جمله سنگ‌هایی هستند که فروش خوبی در مشهد دارند و اغلب به عنوان سوغات خریداری می‌شوند. در کنار آن سنگ ماه تولد نیز فروش خوبی دارد و سنگ‌های زینتی که روی آنها نام ائمه اطهار(ع)، آیت الکرسی، ضامن آهو و... نوشته شده است.

سکانس چهارم؛  بازار عباس قلی خان

شاید کمتر مردم مشهد برای خرید به این بازار مراجعه کنند چرا که بازار عباس قلی خان در منطقه‌ای واقع شده است که همه زائر و مسافر و گردشگر هستند. اینجا از قدیمی‌ترین بازارهای مشهد است و قدیمی‌ها اینجا را به خوبی به یاد دارند. یکی از فروشندگان این بازار می‌گوید: زمانی اینجا پر بود از اجناس  ناب بطوری که تمام مردم مشهد و زائران تمام  وسایل مورد نیازشان را از این بازار خریداری می‌کردند اما امروز اینجا تبدیل به بازار و گذرگاه زائران و مسافران شده است و اکثر اجناسی که در آن فروخته می‌شود کالاهای چینی هستند چرا که ارزان خریداری می‌شوند و به همین نسبت ارزان هم فروخته می‌شوند و چون اکثر افرادی که به این بازار مراجعه می‌کنند از روستاها و شهرستان‌ها و حتی کشورهای عراق، افغانستان، پاکستان و ارمنستان هستند و اکثر این افراد دنبال جنس ارزان هستند نه مرغوب به همین خاطر اجناس چینی فروش خوبی دارند.

اینجا تا چشم کار می‌کند بازار است. بازاری در ایران برای چینی‌ها. البته آنطور که فروشندگان می‌گویند فروش خوبی دارند اینجا خرید سوغات حال و هوای دیگری دارد چرا که اجناس چینی به اسم سوغات مشهد خرید و فروش می‌شود و مشکلی هم نیست. چرا که هم فروشنده رضایت دارد هم خریدار ...

چقدر دلم برای مشهد تنگ شده است. برای هرکاره، برای تربت امام رضا(ع)، برای تسبیح‌هایی که با دستان مردم مشهد به نخ کشیده می شد، برای جام چهل کلید، برای پرچم‌هایی که با نام ائمه اطهار و مضجع پاک و مطهر امام رضا(ع) تبرک می‌شد. برای نقل و نبات، و بوی عطر حرم و...   

نگاهی به سوغات اصیل مشهد

انگشتر و زینت‌آلات فیروزه و عقیق

فیروزه تراشی و عقیق تراشی در استان خراسان رضوی از اهمیت و جایگاه والایی برخوردار بوده و زینت‌آلات ساخته شده با نگین این سنگ‌ها امروزه در زمره سوغاتی است که زائران و مسافران شهر مشهد به تیمن و تبرک به شهرهای خود می‌برند. کهن‌ترین سنگ فیروزه در یک کاوش باستان‌شناسی در نیشابور کشف شد که قدمت آن 5500 سال قبل برآورد شد. این امر نشان می‌دهد سنگ فیروزه هزاران سال پیش مورد استفاده جوامع قدیم بوده است. محصولات فیروزه بر طبق کیفیت و رنگ نام‌های مختلفی دارد که مرغوب‌ترین آن‌ها دارای رنگ آبی روشن است. از این سنگ انواع گردنبند، انگشتر و... ساخته و به بازار عرضه می‌شود. قدمت تراش روی عقیق نیز به سه هزار سال پیش می‌رسد که پس از برش سنگ آن را تراش داده و سپس جلا می‌دهند. انواع عقیق عبارتند از ایرانی، عینی و هندی.

پرچم‌های مذهبی

تولید پرچم‌های مذهبی از جمله هنرهایی است که به دلیل وجود مضجع پاک و مطهر حضرت رضا(ع) در مشهد دارای اهمیت فراوانی است. با این وصف این‌گونه پرچم‌ها به عنوان سوغاتی متبرک توسط زائرین، هیئت‌های مذهبی استان‌ها و شهرهای دیگر و کشورهای مسلمان نظیر عربستان، کویت، هندوستان و پاکستان خریداری می‌شود تا در ایام سوگواری و دیگر مراسم مذهبی از آن استفاده شود. پرچم‌های مذهبی بر روی پارچه جیر به رنگ‌های سبز و سیاه تولید شده و دارای انواع بزرگ دو چوبه، باریک و تابلویی است که نوع متوسط آن به سفره صلوات معروف می‌باشد. نحوه دوخت آن نیز به روش قلاب‌دوزی و توپری است که عبارات مذهبی بر روی آن ایجاد می‌شود. نوع دیگر تولید پرچم‌های مذهبی زری‌دوزی حروف بریده شده و نوع چاپی مخصوص مساجد است.

ادویه هفت قلم

از جمله مواردی که زائران به عنوان سوغات از بازارهای مشهد مقدس به شهرهای خود، نوعی از ادویه موسوم به «هفت قلم» می‌باشد که بیشتر در آبگوشت، خورشت و دیگر غذاهای ایرانی استفاده می‌شود. این ادویه مخلوطی است از دارچین، سماق، گلپر، زنجفیل، فلفل سیاه، فلفل قرمز، زردچوبه که در مراکز عرضه آن به طرز زیبایی به رنگ‌های مختلف در کنار هم دیده می‌شود. از انواع دیگر آن می‌توان به ادویه پلویی و ادویه هجده رنگ اشاره نمود.

خلعت آخرت

این‌گونه سوغات بیشتر در اماکن مذهبی، عتبات عالیات و جایگاه‌های خاص عرضه می‌شود، شهر مشهد نیز با وجود حرم مطهر حضرت رضا(ع) از این امر مستثنا نبوده و فروشگاه‌های سوغات این پوشش را با دو طرح مردانه و زنانه به زائرین، مسافران و مجاوران ارایه می‌کنند. بر روی خلعت با آب زعفران دعای جوشن کبیر کامل، زیارت عاشورا، دعای چهل مؤمن، دعای نور، دعای دوازده امام و چهار قل نوشته شده است.

زعفران و زرشک

زعفران از ارزشمندترین محصولات کشاورزی ایران است که امروزه کشت آن عمدتاً در مناطق مرکزی و جنوبی خراسان متمرکز شده است. کشور ما از نظر میزان تولید زعفران در جهان مقام اول را دارا است. این گیاه از خانواده زنبقی‌ها بوده و گل‌های آن به رنگ بنفش و کلاله‌ای به رنگ قرمز تند و قیفی شکل است. این کلاله سه شاخه رنگین دارای رایحه‌ای دل‌انگیز بوده و مصارف خوراکی،‌ دارویی و رنگی دارد. مزارع زعفران مناظر بدیعی را برای گردشگران پیش رو قرار دارد. بنابراین یکی از اصلی‌ترین سوغات‌های شهر مشهد به شمار می‌رود که گردشگران و زائرین از بازارهای شهر آن را تهیه می‌کنند. معمولاً خرید زعفران همراه با زرشک صورت می‌گیرد. امروزه زعفران به صورت سرگل (ریز)، پوشال نگین (درشت) و با ریشه عرضه می‌شود. زرشک نیز انواعی دارد که مهم‌ترین آنها اناری و پفکی (مجلسی) است.

سجاده، جانماز، مهر و تسبیح

فروشگاه‌هایی که عرضه‌کننده این نوع تولیدات است انواع مختلفی از سجاده‌ها و جانمازهای گران قیمت و ارزان قیمت را با نقش‌های مختلف در معرض دید زائرین قرار داده‌اند که بیشتر جنس آن‌ها ترمه و مخمل کاشان گلدوزی شده است. مهرها نیز در اندازه‌ها و شکل‌های مختلف تولید شده و در بسته‌بندی‌های متنوع ارائه می‌‌شود. تسبیح نیز انواع مختلفی دارد که با جنس عقیق، شاه مقصود، دلربا، فیروزه، ام‌البنین و کهربا عرضه می‌شود.

نقل، نبات، سوهان

نبات محصولی است که از بلورهای شیره قند با روش‌های خاصی به دست می‌آید و در دو نوع شاخه و کاسه‌‌ای به بازار عرضه می‌شود. نقل نیز بنا به سلایق مختلف در انواع گردویی، بادام زمینی، بادام درختی، گلاب، ‌گشنیزی و زعفرانی تولید می‌شود. شکلات زنجفیلی نیز در میان سوغات مشهد خواهان بسیاری دارد. در کنار این گونه شیرینی‌جات، کاک رضوی به عنوان سوغات مخصوص شهر مشهد نیز از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است البته سوهان نیز در مشهد طرف داران خاص خود را دارد چرا که اگر در گذشته سوهان را سوغات قم می‌دانستند اما امروز بسیاری از زائران سوهان را به عنوان سوغات مشهد خریداری می‌کنند به گونه ای که این سوهان در شهر مشهد پخت می‌شود.

عطریات

استفاده از رایحه در دین اسلام توصیه شده و از پیامبر اکرم(ص) در این‌باره روایات و احادیثی باقی‌مانده است. زائرین پیش از مشرف شدن به حرم مطهر حضرت رضا(ع) از این‌گونه عطریات استفاده می‌کنند. فروشگاه‌ها و مغازه‌هایی که این نوع فرآورده را عرضه می‌‌نمایند، با چیدمان بسیار زیبای ویترین‌ها در رنگ‌های مختلف، عطرهایی با رایحه‌های گوناگون از گل سنجد، کبری، گل مریم، گل نرگس، بهار نارنج، الهام‌بخش، زعفران، گل یخ، یاس سفید ارایه می‌نمایند. عطر حرم، عطر گل محمدی و یاس از بهترین عطریات مذهبی به شمار می رود.

ظروف زینتی

ظروف سنگی و مسی مانند هرکاره که سوغات اصیل مشهد است و سنگ‌های قیمتی مانند عقیق، یاقوت، و سنگ سبز رنگ پازر که از کوه‌های فروند و عباس آباد در غرب خراسان استخراج می‌شود با این سنگ وسایلی مانند سرمه دان، تسبیح، چوب سیگار، پیپ و اشیای زینتی می‌سازند.

حال به نظر می رسد با وجود گستره‌ای که در سوغات مشهد وجود دارد یا باید به گونه‌ای بومی بودن آنها را حفظ کنیم و یا به دنبال یک محصول فرهنگی مذهبی باشیم به نظر می‌رسد وجود چنین سوغات و هدیه فرهنگی برای شهر مشهد ضروری باشد. بنابراین باید تمامی متولیان این امر نظیر میراث فرهنگی، آستان قدس رضوی، ارشاد، شهرداری، فرمانداری و سایر دستگاه‌ها در این راه گام بردارند و آشفته بازار سوغات مشهد را با نمادی که جلوه گاه فرهنگ رضوی است از نو بسازیم تا زائر، مسافر و گردشگری که قصد خرید سوغات دارد در میان اجناس روسی، چینی، هندی بازارهای مشهد، سردرگم به دنبال سوغات مشهد نگردد.

گزارش از: مرجان شریعت

انتهای پیام