شعر فی‌نفسه تقدسی ندارد؛ فرار از نقد با توجیه آسمانی بودن جایز نیست

اسماعیل امینی، شاعر و پژوهشگر ادبی در گفت‌وگو با خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، درباره آسیب‌های راه‌یافته به شعر عاشورایی گفت: ادبیات عاشورایی بخشی از منابع معتبر تاریخی ما است؛ اما گاهی شاعران در استفاده شعری به جای اینکه اطلاعاتشان را از این منابع معتبر بیاورند، از شنیده‌ها و حرف‌های پراکنده که خیلی هم قابل اعتماد نیست آورده‌اند و در شعر استفاده کردند. وقتی این موضوعات و مضامین که قابل استناد نیستند در شعر بیان شود، زبان به زبان می‌چرخد و رواج پیدا می‌کند.

وی ادامه داد: مسئله دیگر لحن نامناسب موجود در شعر است؛ بعضی اوقات لحن شعرها لحن مناسب و درستی برای بیان واقعه عاشورا و ارزش‌های واقعه عاشورا نیست. به نظر من این دو مشکل، مشکلات عمده‌ای است که در این بخش از ادبیات یعنی ادبیات عاشورایی وجود دارد. که اولی به محتوا مربوط می‌شود و دومی به فرم یا صورت.

شعر هیئتی لزوما نباید معرفت‌افزا باشد

این شاعر در پاسخ به این پرسش که «سطح و عیار شعر آیینی باید چگونه باشد تا به معرفت‌افزایی مخاطب کمک کند؟» گفت: پیش از پاسخ دادن به این سوال باید به سوال بنیادی‌تری پاسخ گفت و آن این است که آیا اساسا شعر هیئتی برای کار معرفت‌افزایی سروده می‌شود یا اینکه معرفت از طریق دیگری حاصل می‌شود؟ به نظر من شعری که در هیئت منتشر و خوانده می‌شود برای این است که سهمی در عزاداری داشته باشد، لذا شعر هیئت هر چه ساده‌تر، رساتر و به زبان گفت‌وگو نزدیک‌تر باشد بهتر است. مانند نوحه‌های سنتی که در قدیم وجود داشت.

امینی افزود: من اعتقاد دارم که عیبی ندارد اشعاری که در هیئت‌ها خوانده می‌شود از لحاظ محتوایی خیلی عمیق نباشد چون در هیئت قرار نیست مداحان و شعرخوانان اطلاعاتی منتقل کنند یا تعلیمی داده شود. به نظر من تعلیم از طریق سخنرانی و وعظ یا از طریق مطالعه حاصل می‌شود.

وی توضیح داد: اما این سخن به معنای آن نیست که اهمیت تعلیم را پائین بیاوریم و صرفا به عزاداری بپردازیم بلکه من معتقدم اهمیت منبر و سخنرانی بسیار بیشتر از شعرهایی است که برای سینه‌زنی و زنجیرزنی روضه خوانی استفاده می‌شود. اما متاسفانه در حال حاضر در بسیاری از هیئت‌ها و مجالس عزاداری منبر و سخنرانی تحت‌الشعاع مداحی قرار گرفته و بخش مداحی جلوه بیشتری دارد، در حالی که در زمان قدیم اصطلاحی بود به عنوان «پا منبری» که مداحی در حاشیه سخنرانی و وعظ قرار می‌گرفت. بخش مهم و اصلی مجلس برای تفسیر واقعه، سخنرانی و وعظ بود و باید هم همینگونه باشد.

چطور می‌شود شعری که از آسمان آمده، سست باشد

این پژوهشگر ادبی در بخش دیگری از سخنانش درباره الهام شعری و جوشش در سرودن اشعار آئینی اظهار کرد: اول بگویم که ترجیح می‌دهم بگوییم شعر مذهبی تا بگوییم شعر آیینی؛ برای اینکه مردم هم می‌گویند «شعر مذهبی». اما نمی‌توانیم تعیین کنیم که کدام شعر از عالم معنا آمده یا کدام شعر را خود شاعر سروده است، معیار و سنجشی در این زمینه وجود ندارد. لذا فرض ما باید این باشد که شعر را خود شاعر سروده و ساخته است. باز هم بستگی به وضعیت روحی و اطلاعات شاعر دارد یا میزان مهارت‌اش، و اینکه شاعر در زبان شعری خود تا چه حد شعر قوی و ضعیف گفته است.

وی در ادامه تصریح کرد: اما نکته ظریفی که وجود دارد این است که عده‌ای وقتی می‌گویند این شعر به من از عالم معنا الهام شده  و یا از آسمان آمده است، می‌خواهند به نوعی از نقد و ارزیابی فرار کنند، برخی عادت کرده‌اند وقتی اثرشان مورد نقد و بررسی قرار می‌گیرد و ایرادات و اشکالات کار را به او می‌گویند شعر را به عالم معنا نسبت می‌دهند و اذعان می‌کنند که شعر از عالم بالا به آنان رسیده است. این‌ها نمی‌دانند چه می‌گویند چون ممکن است این سوال پیش بیاید که «چرا شعری که از عالم معنا می‌آید سست است؟» مگر می‌شود چیزی که از آسمان می‌آید سست باشد؟ شعرهای عالم معنا باید استوار، محکم و متقن باشد. به عنوان مثال «علی ای همای رحمت» شهریار یا «ترکیب‌بند» محتشم کاشانی کاملا مشخص است که جنس‌شان نسبت به دیگر شعرها متفاوت است.

امینی بین شعرهای سینه‌زنی - هیئتی و شعر مذهبی تفاوت قائل شد و اظهار کرد: شعر برای سینه‌زنی و زنجیرزنی اگر از اسلوب و قواعد شعری برخوردار نباشد عیبی ندارد، البته نه به این معنا که سست باشد، نه.  این گونه از شعرها باید ساده بیان شود که یک نوع جنس شعری است. اما دسته دیگری از شعر وجود دارد که از عالی‌ترین محتوا و مضمون برخوردار است، این شعر باید صورت خوبی داشته باشد زیرا که از محتوای متعالی بهره می‌برد. در شعر عاشورایی باید از شایسته‌ترین سخن‌ها استفاده کرد دیگر توصیف بهار یا توصیف یک درخت نیست به عنوان مثال برای کتابت قرآن از بهترین نوع کاغذ و تذهیب و خوشنویسی استفاده می‌کنند، لذا وقتی محتوای شعر مقدس و متعالی است صورت آن هم باید ارزشمند و عالی باشد.

این شاعر بعضی از اغراق‌های شعری در اشعار مذهبی را به دور از منطق شعری دانست و ادامه داد: وقتی مخاطب شعر می‌خواند باید حس شاعرانه‌ای از یک موضوع شعری و لطیف به او دست دهد نه اینکه احساس کند متن تاریخی می‌خواند. به عنوان مثال در شعری سروده می‌شود که «این جنگ تو (امام حسین(ع) از ازل تا ابد ادامه دارد» این اغراق از جنس شعر است. در حالیکه که در تاریخ باید دقیقا این آموزه و تبلور ابدی و ازلی بودن مبارزه حق بر علیه باطل نقل و تبیین شود. لذا شاعر قرار است شعر بگوید نه اینکه مورخ باشد و فقط محتوای تاریخ را به نظم بکشد.

وی با بیان اینکه شعر منطق خاص خود را دارد، افزود: نوع اغراق و مبالغه‌ها باید متناسب با فرهنگ زمانه باشد. شاعران جوان در این زمینه باید از تجربه‌ بزرگانشان استفاده کنند که چه موضوعاتی را در شعر به کار ببرند تا لطمه‌ای به شعر و موضوعات مورد نظرشان نزنند.

شعر، فی‌نفسه مقدس نیست

امینی تاکید کرد: همانطور که گفتم موضوع و محتوای شعری که برای مدح و منقبت ائمه اطهار(ع) گفته می‌شود، مقدس است، اما نباید فکر کنیم که خود شعر هم امری مقدس است، شعر که تقدسی ندارد. ذات شعر  قابل ارزیابی، نقد و قابل تغییر است. اگر مشکل یا ایرادی دارد باید اصطلاح شود. اینکه زمانی مُد شده بود که این شعر نذر و عنایت است و از آسمان آمده درست نیست. ما باید نقد و بررسی اشعار مذهبی را جدی بگیریم و با توجیه آسمانی بودن آن از نقد و بررسی آن شانه خالی نکنیم.

این منتقد ادبی ادامه داد: معتقدم شعر با وجود اینکه موضوع مهم و قابل احترام  است، اما خودش محصول نوعی ادب و هنر است و به همین دلیل قابل نقد و ارزیابی است به نظر من کسانی که در زمینه شعر عاشورایی فعالیت می‌کنند، قبل از اینکه اثرشان را به مخاطب عرضه کنند یا در جایی منتشر نمایند، باید آن را به فرد باتجربه‌ای نشان بدهند تا ایرادهای اثر هنری‌‌شان برطرف شود.

امینی درپایان در خصوص ارزیابی موقعیت شعر مذهبی گفت: جایگاه شعر مذهبی امروز وضعیت خوب و مطلوبی دارد و خوشبختانه با تشکیل و برگزاری جلسات تخصصی متعدد در زمینه شعر مذهبی شاعران نسل جوان از تجربه بزرگان و استادان استفاده می‌کنند، آثارشان مورد نقد و بررسی قرار می‌گیرد. از سوی دیگر این گونه ادبی اهمیت والایی در بین جامعه دارد و رسانه موثری است امیدواریم که شاهد پیشرفت روزافزون آن هم باشیم.

انتهای پیام/