آغاز مرحله‌ای جدید در بازی هسته‌ای

تقریبا یک دهه پس از آغاز مذاکرات هسته‌ای بین ایران و قدرت‌های جهانی (ابتدا سه کشور اروپایی و سپس اعضای شورای امنیت سازمان ملل بعلاوه آلمان) امروز (دوشنبه 30 دی) شاهد اولین روز اجرای توافقنامه موقتی هستیم که در 26 نوامبر (3 آذر) در ژنو، سوئیس منعقد شد. این توافقنامه موقت به مدت شش ماه منعقد گشته تا در این بازه زمانی ایران و کشورهای 1+5 (آمریکا، روسیه، چین، انگلستان، فرانسه و آلمان) بتوانند به یک توافقنامه جامع و فراگیر برای حل و فصل دیپلماتیک و صلح‌آمیز پرونده هسته‌ای کشورمان دست یابند. البته این توافقنامه برای یک دوره شش ماهه دیگر قابل تمدید است و برخی تحلیلگران به مانند گری سیمور، مشاور سابق اوباما در کنترل تسلیحات و نیز محقق ارشد مرکز بلفر دانشگاه هاروارد معتقد است که این دوره حداقل برای یک بار باید تمدید خواهد شد.

10 سال مقاومت؛ از توقف کامل غنی‌سازی تا دستیابی به توافق با حفظ غنی‌سازی

فرآنید مذاکرات هسته‌ای از اوایل سال 2003 (1381) و اندکی پس از آنکه تأسیسات هسته‌ای ایران در نطنز و اراک به صورت علنی اعلام شدند آغاز گردید. پس  از توافقنامه‌های تهران (2003) و پاریس (2004)، کشورمان به صورت داوطلبانه غنی‌سازی اورانیوم را به حالت تعلیق درآورد. اما پس از اینکه ایران پیشنهاد سه کشور اروپایی معروف به "پیشنهاد جامع" را در آگوست 2005 (مرداد 1384) رد کرد، توافقنامه‌های تهران و پاریس نیز دچار فروپاشی شدند. اروپایی‌ها در "پیشنهاد جامع" خواهان توقف کامل برنامه غنی‌سازی هسته‌ای در ازای برخی همکاری‌های هسته‌ای، علمی، اقتصادی و دیپلماتیک شده بودند.

در ژوئن 2006 روسیه، آمریکا و چین نیز به جمع کشورهای مذاکره کننده با ایران پیوستند تا از آن پس مذاکرات بین ایران و گروه 1+5 ادامه یابد. 

در حالیکه که کشورهای 1+5 لغو تحریم‌ها را منوط به تبعیت ایران از خواسته‌های شورای امنیت سازمان ملل و نیز مذاکره برای نیل به یک توافقنامه بلندمدت می‌دانستند، کشورمان اصرار داشت که هر گام هسته‌ای برداشته شده غیر قابل بازگشت است. کشورهای 1+5 با این تعریف مخالفت کرده و از ایران خواستند که برای اجتناب از تحریم‌های بیشتر تمام فعالیت‌های مرتبط با غنی‌سازی هسته‌ای را به حالت تعلیق در آورد. این اختلافات محور مذاکرات از سال 2005 تا 2008 بودند. گروه 1+5 چندین پیشنهاد دیگر به ایران ارائه داد ("بسته تشویقی" سال 2006، و نسخه اصلاح شده آن در سال 2008) اما این پیشنهادات بر اساس اصرار کشورهای 1+5 بر توقف غنی‌سازی و نیز تمام فعالیت‌های مرتبط با فرآیند بازفراوری ارائه شده بودند، پیش‌شرطی که با مخالفت شدید کشورمان مواجه شد. تهران اصرار داشت که این گروه "حق غنی‌سازی" را به رسمیت بشناسد.

از سال 2006 تا 2008، شورای امنیت سازمان ملل سه قطعنامه در راستای تحریم ایران به تصویب رساند. در کنار این تحریم‌ها آمریکا و کشورهای اروپایی نیز تحریم‌های سختی را برای اجتناب کشورمان از حق غنی‌سازی هسته‌ای اعمال کردند.

در پی شکست مذاکرات تأمین سوخت مورد نیاز برای رآکتور تحقیقاتی تهران در سال 2009، دولت ایران اعلام کرد که به غنی‌سازی اورانیوم تا 20 درصد خواهد پرداخت تا از آن در مصارف پزشکی و تحقیقاتی استفاده کند. قطعنامه 9 ژوئن 2010 (19 خرداد 1389) شورای امنیت سازمان ملل تحریم‌های بیشتری را علیه کشورمان اعمال کرد.

اما آثار تغییر در رویکرد کشورهای غربی در قبال پرونده هسته‌ای ایران و به ثمر رسیدن مقاومت مردم ایران از سال 2008 به تدریج نمایان شد. اندیشکده واشنگتن در این باره می‌نویسد: "در نهایت این گروه 1+5 بود که عقب‌نشینی کرد. در سال 2008، گروه 1+5 برخی تعییرات را در مواضع خود پدید آورد... آمریکا که قبلا اعلام کرده بود تا زمان التزام ایران به درخواست‌های شورای امنیت به مذاکرات نخواهد پیوست بار دیگر بر سر میز مذاکره آمد. در اکتبر 2009، آمریکا (به همراه فرانسه و روسیه) به صورت تلویحی اذعان کرد که غنی‌سازی سطح پایین ایران متوقف نخواهد شد و به جای آن بر "تبادل سوخت" و نیز محدود کردن ذخایر اورانیوم غنی‌شده درصد پایین ایران تمرکز کرد."

"... پیشنهاد آمریکا پایه‌ و اصلی جدید ایجاد کرد که در پیشنهاد ارائه شده در آلماتی قزاقستان در فوریه 2013 منعکس شد. این پیشنهاد بر اورانیوم با غنای بالای ایران و نیز رضایت به غنی‌سازی با غنای پایین متمرکز شده بود."

در حالیکه مقدمات پذیرش در خواست‌های ایران از سال 2008 فراهم شده بود، مذاکرات ایران و گروه 1+5 بالاخره با سه دور مذاکره در ژنو در دوران زمامداری حسن روحانی بر مسند ریاست جمهوری به ثمر رسید تا بدین ترتیب فصلی جدید در عرصه روابط بین‌المللی در منطقه و جهان آغاز شود.

ایران و قدرت‌های جهانی چه امتیازاتی به یکدیگر دادند

توافق بین ایران و گروه 1+5، کشورمان را ملزم ساخته که فعالیت سانتریفیوژهایی که در سه سال گذشته برای غنی‌سازی اورانیوم تا سطح 20 درصد مورد استفاده بودند، را متوقف سازد. ایران همچنین باید از هفته جاری رقیق‌سازی یا اکسیده کردن ذخایر اورانیوم غنی‌شده 20 درصدی خود را آغاز کند و همچنین به بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای اجازه دهد تا بر تأسیسات هسته‌ای کشورمان در نطنز، فردو و اراک نظارتی بی‌سابقه داشته باشند.

توافقنامه موقت ژنو که مفاد آن در سند "برنامه اقدام مشترک" قید شده است کشورمان را از افزایش تعداد سانتریفیوژ‌های تولید اورانیوم با غنای پایین بازمی‌دارد و همچنین عملیات‌های ساخت و ساز را در راکتور آب سنگین اراک به حالت تعلیق در می‌آورد.

در ازای این امتیازات، شش قدرت جهانی نیز متعهد شدند که تحریم‌های ضدایرانی را به صورت محدودی کاهش دهند. در حالیکه امتیازات ارائه شده توسط ایران به صورت فوری شروع می‌شوند اما فرایند کاهش تحریم‌ها آهنگ کندتری خواهد داشت. در شش ماه آتی، در حدود 4 درصد از 100 میلیارد درآمد نفتی کشورمان که در بانک‌های خارجی ضبط شده است به صورت ماهیانه به تهران بازپرداخت خواهد شد. اولین بخش از این فرآیند در 1 فوریه (12 بهمن) با پرداخت 550 میلیون دلار از دارایی‌های مسدود شده ایران آغاز می‌شود.

کشورهای غربی تعهد داده‌اند که در این دوره زمانی هیچ تحریم‌ بیشتری علیه کشورمان اعمال نشود. علاوه بر دستیابی ایران به 4/2 میلیارد دلار از دارایی‌هایش، تهران قادر خواهد بود که به صادرات محصولات پتروشیمی پرداخته، میزان کنونی صادرات نفتی را ادامه داده، برای هواپیماهای غیرنظامی قطعات خریداری کند و به تجارت طلا و سایر فلزات گرانبها بپردازد – تمهیداتی که در حدود سه میلیارد دلار دیگر برای ایران درآمد خواهد داشت. گروه 1+5 همچنین تعهد داده که تأسیس یک کانال برای مبادلات انسان‌دوستانه به مانند واردات مواد دارویی و نیز ارسال کمک‌ مالی به دانشجویان ایرانی مستقر در خارج از کشور را تسهیل کند؛ اگرچه که مکانیسم دقیق این فرآیند هنوز روشن نیست.

آیا بازی برد و برد واقعیت یافت

مقامات و تحلیگران در ایران و کشورهای غربی مواضعی متفاوت و متضاد در قبال توافق هسته‌ای ژنو اتخاذ کردند. برخی در ایران این توافقنامه را به مثابه پیروزی بزرگ دیپلماتیک برای کشورمان در نظر گرفتند و بعضی دیگر آن را تسلیم در برابر غربی‌ها و اعطای امتیازات بدون رفع کامل تحریم‌های ایران قلمداد کردند. در این میان بازار انکار و ادعا بین مقامات کشورهای مرتبط نیز در جریان بود. در حالیکه مقامات وزارت خارجه ایران از پذیرش نهایی حق غنی‌سازی ایران سخن می‌‌گفتند، جان کری، وزیر خارجه آمریکا، نیز از عدم به رسمیت شناخته شدن فرایندغنی‌سازی در ایران سخن گفت.

اندیشکده‌ها و تحلیلگران غربی نیز به مانند همتایان ایرانی خود از عشق و نفرت در قبال توافقنامه ژنو نوشتند. برخی‌ها این توافقنامه را به مثابه دستاوردی دیپلماتیک دانستند که از بروز جنگی دیگر در منطقه‌ای که از قبل در باتلاق انواع جنگ‌ها و درگیری‌ها فرو رفته است، جلوگیری کرد و بعضی به مانند گروه‌های فشار صهیوینستی و اندیشکده‌های دست راستی نئومحافظه‌کار عدم تعهد ایران به توقف غنی‌سازی را چونان تسلیم غرب در برابر تهران و دستیابی قریب‌الوقوع ایران به بمب هسته‌ای قلمداد کردند.

تحلیل‌های متناقض در باره "برنامه اقدام عمل" هنوز هم ادامه دارد اما آنچه هویداست این است که دولتمردان در کشورهای مرتبط با مذاکرات فعلا بر پیشبرد "برنامه اقدام عمل" که اولین توافقنامه در نوع خود در یک دهه اخیر و نیز راه‌حلی، هر چند موقت، برای برنامه هسته‌ای ایران، در منطقه‌ای آغشته از جنگ و خونریزی است، تأکید دارند.

چشم‌انداز دستیابی به توافقی هسته‌ای بین ایران و گروه 1+5

پیش‌بینی‌ها درباره آینده مذاکرات نیز به مانند تفسیرهای طویل و متفاوتی که از توافقنامه موقت می‌شود، متفاوت است. شاید پاشنه آشیل دستیابی به توافقی جامع مسأله حق غنی‌سازی هسته‌ای در خاک ایران خواهد بود. آنچه اطمینان داریم این است که نظام جمهوری اسلامی ایران به هیچ عنوان از حق غنی‌سازی هسته‌ای کوتاه نخواهد آمد. اما آیا کشورهای غربی، بالاخص دولت آمریکا، خواهد توانست در برابر فشارهای مخالفین برنامه هسته‌ای ایران مقاومت کند. حتی هم اکنون، بسیاری از نمایندگان کنگره با توجه به نزدیک بودن انتخابات و از بیم انتقام‌جویی لابی‌های اسرائیلی، تصمیم به تصویب قانونی در باره تحریم‌های ایران گرفته‌اند. فرایندی که می‌تواند به گفته مقامات ایرانی به نابودی تمام توافقنامه و توقف مذاکرات شود. اوباما بارها اعلام کرده که این قانون را وتو خواهد کرد و شنیده‌ها نیز حاکی از این است که هری رید، رهبر دموکرات اکثریت سنا، نیز رأگیری درباره این قانون را به تعویق می‌اندازد.

با توجه به حمایت مجموعه نظام جمهوری اسلامی ایران از توافقنامه هسته‌ای ژنو و نیز تیم مذاکره کننده هسته‌ای می‌توان گفت که در ایران چالشی پیش روی تداوم مذاکرات هسته‌ای بر اساس اصول مورد اجماع (تداوم غنی‌سازی و نیز نگه داشتن ذخایر اورانیوم غنی‌شده در داخل کشور) پدید نخواهد آمد. اما آیا در غرب و بالاخص آمریکا، حامیان توافق با ایران خواهند توانست حرف خود را بر کرسی بنشانند یا طرفداران رویکرد غنی‌سازی صفر در ایران.

مذاکرات هسته‌ای ایران نقطه آغاز تعامل بین ایران به عنوان جزیره ثبات در محیطی پرآشوب، و غرب است که در کلاف گیج کننده تحولات سریع، رادیکال و غیرقابل پیش‌بینی خاورمیانه سردرگم شده است. توافق با ایران می‌تواند پتانسیل کشورمان برای مقابله در برابر عوامل بی‌ثباتی در منطقه (تروریست‌های افراطی) را افزایش دهد، فرآیندی که قوت قلبی برای نگرانی‌های کشورهای منطقه و ورای آن درباره سرایت تروریسم پدید می‌آورد. غرب می‌تواند بابهبود روابط خود با ایران از کشورمان به عنوان محل صدور ثبات سیاسی به سایر کشورهای منطقه استفاده کند.

حال باید دید که در تصویر بزرگ ژئوپولوتیک طرفداران ثبات و آرامش در خاورمیانه خواهند توانستند استراتژی خود را در پایتخت‌های کشورهای منطقه و قدرت‌های جهانی به کرسی بنشانند و یا آنان که منافع خود را در بی‌ثباتی و جنگ در منطقه یافته‌اند. مذاکرات هسته‌ای ایران یکی از جبهه‌های محوری در تقابل بین این نیروها خواهد بود و باید منتظر ماند و دید که آیا حامیان دستیابی به راه‌حلی سیاسی برای منطقه خواهند توانست مسیر کنونی را ادامه دهند یا خیر.

مهدی سیاری

انتهای پیام/