مروری بر سرگذشت یک نماد در تاریخ سینمای ایران

به گزارش خبرگزاری تسنیم، «سیمرغ فجر» که بی‎شک محبوب‎ترین و البته شناخته‎شده‎ترین جایزه سینمایی ایران محسوب می‎شود و اکنون پس از سال‎‎ها سر و شکلی متفاوت به‎خود گرفته‎، سرگذشتی جالب توجه داشته است. در آستانه برگزاری سی‎ودومین جشنواره بین‎المللی فیلم فجر و درحالی‎که اصلی‎ترین جایزه این رویداد پس از دو دوره تحول، بار دیگر به سر و شکل قبل بازگشته است، مرور این سرگذشت می‎تواند قابل توجه باشد.

دو سال پیش وقتی اکبر عبدی برای دریافت جایزه بهترین بازیگر نقش مکمل در آیین اختتامیه جشنواره سی‎ام فیلم فجر روی سن رفت و با بیان خاطره‎ای شنیدنی کیفیت تندیس اصلی جشنواره را با طعنه زیر سوال برد، شاید کمتر کسی حدس می‎زد این می‎تواند آخرین دوره‎ای باشد که سیمرغ فجر در شکل و شمایلی آن‎گونه به برگزیدگان اهدا شود. تنها یک‎سال زمان کافی بود تا به همت صنعتگران جمهوری‎چک، سیمرغ بلورین جشنواره فیلم فجر از قالب گچ و شیشه، ر‎ها و در آستانه جشنواره سی‎ویکم از ترکیب متفاوت و جنس کریستال آن رونمایی شود. این ترکیب نو البته چندان با استقبال مواجه نشد و تنها همان یک دوره تحمل شد! «سیمرغ فجر» اما فارغ از جنس و ترکیبش، برای رسیدن به‎جایگاه امروز به‎عنوان جایزه‎ای محبوب و نوستالژیک در سینمای ایران، سرگذشت جالبی را پشت سر گذاشته است. 

بز بالدار بداقبال
تا پیش از وقوع انقلاب اسلامی، مهم‎ترین جشنواره سینمایی در ایران «جشنواره فیلم تهران» بود که در فاصله‎ سال‎‎های 1351 تا 1356، شش دوره آن به‎صورت رسمی برگزار شد. نماد اصلی این جشنواره که به‎طور کامل با اصول و چارچوب‎‎های مرسوم در جشنواره‎‎های جهانی برگزار می‎شد، «بز بالدار» بود. استدلال برگزارکنندگان این جشنواره برای انتخاب این نماد چندان مشخص نیست اما به احتمال قریب به یقین حضور این تصویر در میان آثار حجمی باقیمانده از دوره هخامنشیان در این تصمیم‎گیری بی‎تاثیر نبوده است. نکته جالب اینکه محدودیت کمی و نیز کیفیت نه‎چندان بالای تولیدات سینمایی در سال‎‎های برگزاری این رویداد، سبب شد که فهرست دریافت‎کنندگان جایزه اصلی جشنواره به چند نام خاص محدود بماند. به‎عنوان مثال در شش دوره برگزاری جشنواره فیلم تهران چهار بار «بز بالدار زرین» بهترین بازیگر مرد بدون هیچ رقابتی به بهروز وثوقی رسید! و این‎گونه سرنوشت نخستین جایزه رسمی سینمایی در ایران با بداقبالی گره خورد. 

انقلاب و «میلاد» سینما
با وقوع انقلاب، شرایط تغییر کرد. در ایامی که بحث بر سر بودن یا نبودن سینما، محور مجادلات بود طبیعتا کسی به فکر جشنواره سینمایی نبود اما با سخنان حضرت امام (ره) درباره لزوم بهره‎گیری از پتانسیل سینما به‎عنوان «یکی از مظاهر تمدن» توجه به سینما در دستور کار قرار گرفت و در سال 60 بود که جشنواره فیلم «میلاد» به‎عنوان اولین جشنواره سینمایی پس از انقلاب در پایتخت برگزار شد؛ جشنواره‎ای که طراح اصلی آن جمال امید بود و تنها به نمایش تعدادی از فیلم‎‎های سینمایی داخلی و خارجی اختصاص داشت و عملا نشانه‎ای از رقابت و داوری در‎آن نبود. اما در سال 61 با برگزاری نخستین جشنواره فیلم فجر، سینمای ایران صاحب ویترینی رسمی شد تا تولیدات یکساله خود را به قضاوت مخاطبان بگذارد. در دوره اول باز هم رقابت تولیدات نیمه‎تمام ماند و هیچ برگزیده‎ای معرفی نشد. در دور دوم برای نخستین‎بار تولیدات سینمای ایران پس از انقلاب مورد قضاوت قرار گرفت و برگزیدگان با «لوح زرین» جشنواره تقدیر شدند. 

تولد یک «سیمرغ»
در همین ایام بود که برگزارکنندگان جشنواره فجر به فکر معرفی یک نماد رسمی برای جشنواره افتادند. نماد‎هایی هم‎چون نگاتیو، قلم و... پیشنهاد شد اما مدیران سینمایی مصر بودند که نمادی از میان اسطوره‎‎های ملی انتخاب شود. سیمرغ عطار تمام ویژگی‎‎های مد نظر مدیران را داشت؛ نمادی که به‎دلیل پشتوانه ادبی و نیز مفهوم «خودشناسی» و «به خود رسیدن» پاسخگوی دغدغه‎‎های معنوی و عرفانی مسئولان هم بود. این‎گونه بود که «سیمرغ فجر» با طراحی ابراهیم حقیقی رونمایی شد. اینکه دقیقا این نماد از چه سالی کاربردی فراگیر در طراحی گرافیک و جوایز جشنواره فجر پیدا کرد مشخص نیست اما به استناد پوستر‎های جشنواره از دوره هشتم یعنی در سال 68 بود که این طرح جایگاهی ثابت در پوستر‎های جشنواره پیدا کرد. انتخاب جنس این تندیس با استدلال‎‎های جالبی صورت گرفت زیرا پیشنهاد زرین بودن تندیس سیمرغ، مانند جایزه اصلی جشنواره فیلم تهران هم در آن مقطع طرح شد اما سرانجام با استدلال زلالی آبی که سیمرغ عطار در پایان سیروسلوک خود به آن می‎رسد، بلورین بودن سیمرغ مورد اجماع قرار گرفت. تندیس سیمرغ در همان سال‎‎های 64 و 65 طراحی و از جنس شیشه تولید شد؛ تندیسی که وزن سنگین‎ آن در دوره‎‎های نخست حاشیه‎‎هایی را به‎دنبال داشت و آرام‎آرام باعث اعمال برخی اصلاحات در ‎آن شد. این اصلاحات البته تنها در جنس مواد به‎کار رفته در سیمرغ اعمال شد و ترکیب آن تقریبا تا همین سال‎‎های اخیر ثابت ماند. 

سیمرغ زرینی که فراموش شد! 
زمزمه تغییر این ترکیب اولین‎بار در افتتاحیه جشنواره بیست‎ونهم فیلم فجر مطرح شد؛ زمانی که تندیسی عظیم و زرین از سیمرغ با حضور وزیر ارشاد و معاون سینمایی، رونمایی و اعلام شد از دوره سی‎ام این تندیس جایگزین سیمرغ بلورین می‎شود. اتفاقی که البته بدون هیچ دلیل مشخصی رخ نداد و برگزیدگان جشنواره سی‎ام هم همان سیمرغ‎‎های شیشه‎ای با پایه گچی را به خانه بردند! در آستانه جشنواره سی‎ویکم اما باردیگر عزم مسئولان جشنواره برای رونمایی و اهدای تندیس حجمی و بلورین سیمرغ به برگزیدگان گویی جدی‎تر از نوبت قبل شد. تندیس جدید سیمرغ، سر و شکلی کاملا متفاوت با نمونه‎‎های قبلی داشت و نکته قابل تأمل درباره آن هم سفارش و تولید آن در کشور چک بود! جالب اینکه این سفارش و خروجی آن، طراح اصلی سیمرغ یعنی ابراهیم حقیقی را هم راضی نکرد! حقیقی در مراسم رونمایی از این سیمرغ اعلام کرد: «این تندیس به‎طور کامل مطابق با طراحی ما نیست و با ایده‎آل ما فاصله دارد».

پرواز مشترک سیمرغ و ققنوس
هم‎زمان با برگزاری جشنواره فیلم فجر در دوره اخیر، برگزاری جشنی تحت عنوان گفتمان انقلاب اسلامی، توجه برخی محافل سینمایی را به ‎سمت یک تغییر سوق داد؛ تغییر رویکردی برای اهدای جایزه‎ای متفاوت با جوایز جشنواره فجر آن هم با سر و شکلی متفاوت. نماد این جشنواره که در جوایز اهدایی به برگزیدگان هم لحاظ شده بود «ققنوس» بود؛ پرنده‎ای که معروفیتش در میان جریان انقلابی و متدین اهل سینما به نامه معروف شهید سیدمرتضی آوینی به ابراهیم حاتمی‎کیا باز می‎گردد. نامه‎ای که در آن آوینی از حاتمی‎کیا می‎خواهد مانند ققنوس، در دهانه آتشفشان به فعالیت در سینما ادامه دهد. حالا این نماد و قرار گرفتن آن بر پوستر و جوایز جشنی تحت عنوان گفتمان انقلاب اسلامی، تحلیل‎‎هایی را مبنی‎بر احتمال جایگزینی ققنوس به‎جای سیمرغ در آینده‎ای نزدیک به‎همراه داشت؛ احتمالی که البته به سرعت از سوی مسئولان برگزاری این جشن تکذیب و اعلام شد اساسا چنین هدفی در دستور کار ندارند. 

سیمرغی که خروس بود! 
حالا جشنواره سی‎ودوم آغاز شده است. دبیر جشنواره در نشست خبری خود از تندیسی رونمایی کرد که بیش از آنکه تکمیل تندیس حجمی سال قبل باشد شباهت بسیاری با همان تندیس‎‎های شیشه‎ای منقش به نقش سیمرغ در سال‎‎های دورتر داشت. جالب اینکه ابراهیم حقیقی به‎ عنوان پدر معنوی این‎جایزه نیز که سال قبل گلایه‎ای نه‎چندان جدی از سیمرغ‎‎های کریستال ساخت چک کرده بود، امسال با جدیت تمام به آن تاخت و گفت «آنکه سیمرغ نبود، خروس بود!» این‎گونه هم سیمرغ زرین -که طراحی شد اما هیچ‎گاه به هیچ برگزیده‎ای اهدا نشد! - و هم سیمرغ کریستال (که زین بعد تنها می‎توان سراغش را در خانه برگزیدگان جشنواره سی‎ویکم گرفت!) به تاریخ پیوستند. دو تندیسی که هر دو در یک دوره چهارساله مدیریت سینما تلاش شد تبدیل به نماد جشنواره فجر شود اما با روی کار آمدن دولت یازدهم و دبیری علیرضا رضاداد که تجربه دبیری جشنواره در دوران اصلاحات را هم داشته است، همه چیز به فراموشی سپرده شد و به شکل قبل بازگشت. پس از سه دهه هنوز «سیمرغ» نماد اصلی جشنواره فجر است. باید دید ادامه پرواز سیمرغی که از عالم عرفانی و معنوی عطار، راه به آسمان سینمای ایران پیدا کرد، در سال‎‎های بعد چه سرانجامی خواهد داشت؟

منبع:مشرق 

انتهای پیام/
خبرگزاری تسنیم: انتشار مطالب خبری و تحلیلی رسانه‌های داخلی و خارجی لزوما به معنای تایید محتوای آن نیست و صرفا جهت اطلاع کاربران از فضای رسانه‌ای بازنشر می‌شود.