آئین بهارگاه و نوکین روچ در منطقه بلوچستان

به گزارش خبرگزاری تسنیم از زاهدان، بلوچستان از دو منطقه وسیع تشکیل شده است. این دو منطقه با وجود داشتن مشترکات زیاد در برخی موارد تفاوت‌هایی در فرهنگ عامه، زبان و گویش محلی، آداب و رسوم، موسیقی و حتی مسکن عشایری، آب و هوا و پوشش گیاهی دارند.

این دو منطقه یعنی سرحد و مکران در بلوچستان ایران و پاکستان متناسب با محیط طبیعی و جغرافیایی از تنوع فراوان آب و هوا برخوردارند. منطقه سرحد در بلوچستان ایران شامل زاهدان، خاش و میرجاوه و منطقه مکران شامل شهرستان‌های سراوان، سیب و سوران، مهرستان، ایرانشهر، دلگان، نیکشهر، سرباز، چابهار و کنارک است.

وجود آثار تاریخی و باستانی از جمله کوه مهرگان در سراوان و آتشکده‌های دهانه غلامان در سیستان و نیز آثار به جا مانده از تمدن‌های باستانی دامن و اسپیدژ ایرانشهر و سایر کاوش‌ها و تحقیقات باستان شناسی و نظریه بسیاری از مورخان حکایت از آن دارد که قوم بلوچ یکی از اقوام اصیل آریایی و ایرانی است هر چند در بین طوایف بلوچ بعضی از آن‌ها در ادوار مختلف از مناطقی به بلوچستان مهاجرت کرده‌اند و شاید آریایی نباشند اما پس از سکونت در بلوچستان و خویشاوندی و آمیختگی با قوم بلوچ آنچنان در فرهنگ اصیل آریایی و فرهنگ بلوچ تنیده شده‌اند که جدا کردن آن‌ها امکان‌پذیر نیست.

و امروز نیز همانند بلوچ‌های اصیل در آداب و رسوم، پوشش، زبان و سایر اجزای فرهنگی مشترک هستند. یکی از آئین‌ها و مراسم به جا مانده از ایران باستان، مراسم جشن بهارگاه و عید نوروز است که در بین همه اقوام ایرانی به عنوان آئین کهن ملی و باستانی با اندک تفاوت‌هایی رواج دارد.

بلوچ‌ها نیز همانند سایر اقوام ایرانی بهار طبیعت و شکوفایی غنچه‌های بهاری را گرامی می‌دارند و در این ایام علاوه بر جشن و سرور و شادی و برپایی مراسم عیدنوروز و عید طبیعت، آداب و رسوم ویژه و خاصی را در این ایام خجسته برگزار می‌کنند.

مراسم جشن بهارچرانی و عید نوروز در منطقه سرحد بلوچستان

بیشتر مراسم مربوط به نوروز و بهار که در اصطلاح محلی به آن بهارگاه و نوکین روچ یعنی نوروز می‌گویند در سرحد مرتبط با چراگاه، دام و محصولات دامی از جمله شیر، کره، روغن حیوانی، کشک نوروزی و پشم گوسفندان و چرای دام است.

یکی از مراسم ویژه و مخصوص عید نوروز و جشن بهار در منطقه سرحد، چیدن پشم گوسفندان و آراستن و رنگ کردن پشم و شاخ گوسفندان است به این ترتیب که پس از شستن گوسفندان و چیدن پشم آن‌ها روی دو طرف شکم و دنبه گوسفندان مقداری از پشم گوسفند را که به صورت گل گیاهان دارویی منطقه سرحد درآورده و با استفاده از حنا یا پوست انار رنگ می‌کنند و شاخ گوسفندان را نیز با حنا رنگ کرده و در روز نخست بهار همه گوسفندانی را که این‌گونه آراسته‌اند با بستن زنگوله در گردن و پای آن‌ها را به چراگاه می‌برند و بهار چرانی را جشن می‌گیرند.

در ایام قدیم هر طایفه، منطقه جغرافیایی خاص خود را داشته و چراگاه دام هر یک از طوایف مشخص بوده برای این‌که در ایام نوروز و بهار نیز دام‌های هر طایفه از یکدیگر تمایز داشته باشند و تعداد دام نیز که به عنوان یکی از عوامل برتری‌های هر طایفه از طایفه دیگر بوده مشخص شود، صدای زنگوله و نوع گل رنگ شده روی پشم گوسفندان مربوط به هر طایفه با طایفه دیگر تفاوت داشته است و چنانچه رهگذری از نزدیک آن چراگاه عبور می‌کرد با شنیدن صدای دسته جمعی زنگوله‌های همه گوسفندان متوجه آمدن فصل بهار و روز اول آن و جشن عید نوروز می‌شد، زیرا در این روز جشن بهارچرانی برپا بود و هر طایفه تعداد گوسفند و وسعت چراگاه خود را به نمایش می‌گذاشت و از طرفی با دیدن صحنه زیبای گوسفندان در چراگاه که همه یکدست آراسته و پشم آن‌ها چیده شده و دو طرف شکم آن‌ها گل‌های پشمی خاص که نماد هر طایفه است و با حنا رنگ شده، چشم هر بیننده‌ای را مجذوب خود کرده و پیام می‌دهد که این تعداد گوسفندان و این چراگاه متعلق به آن طایفه است و امروز نیز جشن بهار چرانی و تحویل سال و نوکین روچ عید یا عید نوروز است.

هلک لدیی یا گدام لدیی (خانه تکانی)

و از دیگر مراسم ایام نوروز و بهار در منطقه سرحد بلوچستان مراسم «هلک لدی یا گدام لدی» به معنی خانه تکانی یا جابه‌جایی مکان سکونت و جابه‌جایی سیاه چادرها از منطقه زمستانی به منطقه و چراگاه بهاری و تابستانی است که در ایام بهار برای این‌که به منطقه‌ای که برای چرای گوسفندان مناسب و چراگاه بهاری آن طایفه است جابه‌جا می‌شوند به این ترتیب که طی مراسمی ویژه سیاه چادرها را از منطقه سکونت قبلی جمع آوری و با اجرای مراسم ویژه یعنی جمع شدن تمام افراد قبیله در یک حلقه دایره‌ای و خواندن آواها و آوازهای مخصوص توسط زنان که در اصطلاح محلی لیکو می‌گویند با مضامین وداع و خداحافظی به امید برگشت در سال بعد و دعا برای سردار و ریش سفید قبیله و اجازه گرفتن از وی برای حرکت به سمت چراگاه و مکان جدید بهاری حرکت می‌کنند.

پس از رسیدن به منطقه جدید و چراگاه بهاری مجددا همه دایره‌وار حلقه می‌زنند و با اجرای مراسم و جشن بهار و اجرای آوازهای دسته جمعی و آواهای مخصوص توسط زنان و لیکو با مضامین شاد و توصیف چراگاه و طبیعت سبز آن و مدح سردار و ریش سفید طایفه شروع به برپایی سیاه چادرها می‌کنند.

حلوی مدر

روز نخست بهار تمام کره و خامه‌هایی را که به روش سنتی تهیه کرده‌اند به روش محلی با آتش و سه پایه و دیگ مخصوص به روغن حیوانی تبدیل کرده و تفاله و ته مانده خامه و کره را با آرد گندم و ذرت خرد شده و خرمایی که از طرف دوستان و آشنایان مکرانی به عنوان هدیه نوروزی و بهاری عیدی فرستاده شده، مخلوط کرده و حلوای مخصوص به نام حلوای مَدَر درست می‌کنند که مقداری از این حلوای مَدَر را به عنوان عیدی نوروزی برای دوستان و آشنایان مکرانی خود می‌فرستند.

کشک نوروزی

در ایام نوروز مردم سرحد بلوچستان از شیر گوسفندانی که در همان سال برای نخستین بار زائیده و پس از نخستین شیردهی شیر آن‌ها را جمع آوری و از شیر آن‌ها کشک ویژه‌ای که مخصوص بهار است و کشک نوروزی می‌گویند برای آشنایان و عزیزان خاص از جمله به تازه عروس‌ها و تازه دامادها و به زنانی که برای نخستین بار حامله هستند و به افرادی از طایفه که قهر بوده‌اند و تازه آشتی کرده‌اند، هدیه می‌دهند.

سوختن اسپند

یکی دیگر از مراسم نوروز در منطقه سرحد بلوچستان، سوختن اسپند و دود کردن اسپند در روز نخست بهار و لحظه تحویل سال به اعتقاد دفع بلا در طول سال و سرودن آواهای بهارگاهی و جشن بهار چرانی است.

مراسم جشن بهار و نوروز در منطقه مکران بلوچستان

مراسم ویژه بهار و جشن های بهارگاه و عید نوروز در منطقه مکران بلوچستان بیشتر مرتبط با نخل خرما و نخلستان است به نشانی شروع فصل بهار از ابتدای بهار و قبل از تحویل سال، همه منازل روستایی که اغلب از خشت و گل بنا شده‌اند و درب منازل در قدیم درب‌های چوبی و جای مخصوص در بالای درب تعبیه شده که با شاخه‌های دارای برگ سبز درخت خرما مزین می‌شود بنابراین چنانچه فرد غریبه‌ای به این روستا وارد شود بدون این‌که از کسی سوال کند می‌داند که این علامت سبز برگ درختان خرما که روی سر درب تمام منازل تعبیه شده، پیام خاصی دارد بله پیام آن شروع فصل بهار و عید نوروز است.

دست نهال

یکی دیگر از مراسم ایام نوروز در مکران بلوچستان نهالکاری در نخستین روز بهار و عید نوروز است به این ترتیب که پا جوش‌ها و نهال‌های درخت خرما که قبلا در مراسم خاصی با اجرای آوای‌های مخصوص کار و با استفاده از ابزارهای سنتی از بدنه اصلی درخت خرما جدا شده و زیر ریشه آن‌ها را با گونی پوشانده و در کنار جوی آب گذاشته‌اند تا سرسبز و آماده برای کاشتن باشند در روز نخست بهار و هنگام تحویل سال از طرف بزرگترها به کوچکترها به عنوان عیدی نوروز تقدیم می‌شود و کوچکترها را راهنمایی کرده تا در زمین کشاورزی خود و خانواده، این نهال خرما را بکارند.

به این نهال خرما که با دست خود شخص کاشته می‌شود، دست نهال می‌گویند و از همان لحظه کاشتن متعلق به فردی می‌شود که کاشته است و هنگام تقسیم ارث پدر، به فرزندان دیگر خانواده تعلق نمی‌گیرد.

سرمه سایی

از دیگرمراسم خاص ایام بهار و نوروز که در هر دو منطقه سرحد و منطقه مکران بلوچستان به صورت مشترک اجرا می‌شود، مراسم سرمه سایی است. در قدیم زنان بلوچ سنگ سرمه را با دست روی سنگی که وسط آن گود بود می‌سائیدند و برای استفاده در طول سال آماده و در ظرفی به نام سرمه‌دان نگهداری می‌کردند و روز نخست بهار و لحظه تحویل سال به دختران خود به عنوان عیدی نوروزی هدیه می‌دادند.

چنانچه در ایام نوروز نوزادی متولد می‌شد که اگر پسر بود بیشتر اوقات اسم آن را نوروز یا نبروز می‌گذاشتند. چنانچه نوزاد دختر بود اسم آن را به نام گل‌ها و گیاهان دارویی محلی که در ایام نوروز و بهار در مناطق بلوچستان می‌رویند همانند سمسور، دِرّنه ، ازگند و.... نامگذاری می‌کردند.

رسم میار جلی(مهمان نوازی)

یکی از داستان‌های افسانه‌ای و نوروزی که در بین بلوچ‌ها نقل می‌شود داستان نوروز شاه یا نبروزشاه است. می‌گویند قبل از فرارسیدن نوروز و بهار، نوروز شاه با لشکری از مرغ و حیوانات به بلوچستان لشکرکشی می‌کند. سال آباد و پر برکتی بوده و نوروزشاه شنیده که مردم بلوچستان مهمان نواز، یکرنگ و صمیمی هستند حتی اگر حیوانات و یا دشمنان به آن‌ها پناهنده شوند به رسم میار جَلّی و مهمان نوازی از آن‌ها پذیرایی می‌کنند به ویژه در ایام بهار و نوروز که دل‌ها صیقل داده می‌شود و کدورت‌ها مبدل به دوستی و محبت می‌شوند و زنگ دل‌ها شسته می‌شود و همه به دیدار همدیگر می‌روند و با دید و بازدید سنت حسنه صله رحم را زنده نگه می‌دارند.

مراسم جشن و شادی

مردم بلوچستان در فصل بهار و ایام نوروز همه شاد و خوشحالند و به دنبال بهانه‌ای برای ابراز شادمانی خود هستند. در همین ایام جشن ختنه سوری پسرها و جشن ازدواج و عروسی‌ها برگزار می‌شود و به مناسبت این جشن‌ها مراسم ویژه رقص محلی دو چاپی هفت شبانه روز اجرا می‌شود.

و در این ایام مراسم حماسه سرایی توسط خنیانگران و پهلوانان در حلقه بزرگان قوم هر شب برگزار و دور آتش چُلدان (شومینه محلی) همه حلقه زده و از ایزد پاک در طول سال برای خود و خانواده و فامیل و طایفه روشنایی و گرمی را طلب می‌کنند.

حماسه سرایان از تاریخ گذشته و دلاور مردی و جانفشانی قوم بلوچ در مقابل بیگانگان می‌گویند و سپس با توصیف وطن و زیبایی طبیعی آن به وصف بهار و نوروز می‌پردازند و در پایان هر شب پس از حماسه سرایی با شرکت بزرگان قوم، رقص محلی دو چاپی اجرا می‌شود.

با آمدن بهار، طبیعت بلوچستان حیات نویی را شروع می‌کند و مردم بلوچ نیز همچون طبیعت سبز سرحد و نخستان‌های زیبای مکران، دل‌هایشان سبز و بهاری شده و مهر و محبت در جان آدمی زنده می‌شود و انسان از طبیعت سبز بلوچستان و از گُل‌ها و گیاهان دارویی رنگارنگ محلی درس عبرت گرفته و با وحدت و همدلی و دید و بازدید و صله رحم دل‌های خود را جلا داده و زنگار دل و کینه‌ها و تفرقه را از سینه بیرون و با دل‌های صیقل یافته مشغول زندگی پاک در جامعه معنوی همراه با ارزش‌های انسانی می‌شوند.

مردم بلوچ اعتقاد دارند که عمر آدمی نیز همانند فصول سال در گردش است و با تولد نوزادی که بهار عمر است شروع و همانند تابستان که درختان ثمر می‌دهند در نوجوانی و جوانی به ثمر می‌رسد و در میانسالی یعنی پائیز عمر مانند برگ درختان ارزش‌های انسانی و تجربه زندگی خود را به دیگران منتقل و پیام زندگی را به دیگران پخش می‌کند و در پیری همانند زمستان سرد در انتظار تولد دیگر و ابدی که پایانی ندارد، می‌نشیند.

مردم بلوچ از تغییر فصل طبیعت درس زندگی گرفته و گذر عمر را با پند و اندرز در مراسم قصه خوانی دور آتش چُلدان (شومینه محلی) در شب‌های بهاری برای فرزندان و کودکان خود بیان می‌دارد.

در فصل بهار کوه تفتان استوار و سربلند و صبور به تماشای طبیعت زیبا و سرسبز روستاهای اطراف و چشمه ساران زلال خود نشسته و پذیرای میهمان‌های نوروزی است و سبزه و گل بوته‌های خود را به آن‌ها هدیه می‌دهد و مکران نیز مانند تابلویی زیبا و نقاشی شده از نخل و نخلستان‌ها و درختان انبه و موز، لیمو، انار و دشت‌های سرسبز برگ درختان زینتی داز چشمان هر بیننده‌ای را خیره می‌کند و آنچنان خودنمایی می‌کند که گویی خداوند این سرزمین را به تابلوی نقاشی که خود خالق آن است، تبدیل کرده است.

گزارش از عبدالسلام بزرگ‌زاده پژوهشگر فرهنگ مردم بلوچستان

انتهای پیام/ آ