تفاوت گفتمانی دولت‎‎های سازندگی، اصلاحات و اعتدال


خبرگزاری تسنیم: به‎نظر می‎رسد آنچه دولت‎‎های اصلاحات و سازندگی در عمل پیش بردند، پیشبرد مدرنیسم وارداتی در ایران ‎یکی در بعد اقتصادی و دیگری در بعد سیاسی‎بوده است.

به گزارش گروه "رسانه‌های دیگر" خبرگزاری تسنیم، در آوردگاه تعارض میان سنت و مدرنیته، دیدگاه‎‎های متفاوتی وجود دارد که هرکدام تجویز‎‎های خاص خود را دارند. در ایران نیز دیدگاه‎‎های متفاوتی در مواجهه با تعارضات میان دین و مدرنیسم، گروه‎‎های متفاوتی را شکل داده که با شناخت بهتر آن‎‎ها می‎توان در مورد گفتمان‎‎های دولت‎‎های دورههای مختلف اظهار نظر کرد.

دیدگاه‎‎های متفاوت درباره مواجهه دین و مدرنیته را می‎توان به شکل زیر تقسیم‎بندی کرد:

1‎ـ. قائلین به عدم قابل جمع بودن دین و مدرنیته که اصالت را به مدرنیته می‎دهند؛ این گروه بر این عقیده‎اند که اساسا ابعاد اجتماعی دین اسلام و مدرنیته با یکدیگر قابلیت جمع ندارند. طبق عقیده این گروه، دین باید به حیطه مسائل شخصی محدود ‎شود و نباید در مسائل سیاسی دخالت کند و این‎گونه است که بعد اجتماعی دین به کنار می‎رود، تا مدرنیسم یکهتاز این میدان باشد. این گروه را اصطلاحا «سکولار» می‎نامند.

2‎ـ. قائلین به قابلیت جمع دین و مدرنیته که اصالت را به مدرنیته می‎دهند؛ این گروه معتقدند دین اسلام و مدرنیسم را می‎توان با یکدیگر جمع کرد اما از طرف دیگر در تعارضات پیش آمده میان دین و مدرنیته، معتقدند این دین است که باید تعدیل شود. این گروه با بیان اینکه از دین قرائت‎‎های گوناگونی وجود دارد، عملا قرائتی را انتخاب می‎کنند که با مدرنیسم تطابق بیشتری داشته باشد. این گروه به یک دین حداقلی معتقدند که کمتر جلوی دست پای مدرنیسم را بگیرد.

3‎. قائلین به قابلیت جمع دین و مدرنیته که اصالت را به دین می‎دهند؛ این گروه معتقدند می‎توان میان دین و مدرنیته پیوندی برقرار و از دستاورد‎‎های مدرنیسم استفاده کرد. چنانچه می‎توان قالب جمهوریت را با اسلام جمع کرد و از نهاد‎‎هایی هم‎چون پارلمان که در غرب رشد و نمو یافته است، در نظام دینی استفاده کرد. البته برای استفاده از دستاورد‎‎های عالم مدرن، محدودیت‎‎هایی نیز قائل میشوند و معتقدند هر آنچه از غرب گرفته می‎شود، نباید در تعارض با دین باشد.

4.‎ قائلین به عدم قابل جمع بودن دین و مدرنیته که اصالت را به دین می‎دهند؛ این گروه معتقدند غرب مدرن در هر سه لایه تفکر، فرهنگ و تمدن، یک کل به هم پیوسته است که قابلیت تفکیک شدن را ندارد و هر دستاوردی در نظام مدرن، حکم یک جزء از نظام به هم پیوسته مدرن را دارد که قابل تفکیک نیست و مختص نظام مدرن است و نمی‎توان آن را به نظام دیگری از جمله نظام اسلامی تعمیم داد.  از جمله معتقدان به این گروه می‎توان مهدی نصیری، رضا داوری اردکانی، اصغر طاهر‎زاده، شهید آوینی و حجت‎الاسلام میرباقری را نام برد. بسیاری از شاگردان احمد فردید که تاثیرات غیرقابل انکاری از اندیشه‎‎های مارتین هایدگر (فیلسوف پست مدرن معاصر) گرفته‎اند نیز در این طیف قرار می‎گیرند.


بررسی گفتمانی دولت‎‎های سازندگی، اصلاحات و اعتدال

حال بر مبنای سخن همان تقسیم‎بندی، به بررسی گفتمان‎‎های موجود در سه دولت سازندگی، اصلاحات و اعتدال می‎پردازیم و تاثیرات آن‎‎ها بر یکدیگر را بررسی خواهیم کرد و پیوستگی‎‎ها و گسستگی‎‎های گفتمانی این سه دولت را بررسی خواهیم کرد.

دولت سازندگی: دولت آیت‎الله هاشمی رفسنجانی بیشتر توسعه را حول محور اقتصاد دنبال می‎کرد. در واقع در طرح تعدیل اقتصادی دولت سازندگی، اصل و محور، توسعه اقتصادی بود هرچند که به‎صورت غیرمستقیم هم سیاست و فرهنگ تحت تاثیر این توسعه اقتصادی قرار می‎گرفتند.

ایده‎‎های اقتصادی دولت کارگزاران بر مبنای ایده‎‎های نئولیبرالیستی و بر مبنای مکاتب اقتصادی شیکاگو و اتریش شکل گرفت که این سیاست‎‎ها سبب شکل‎گیری طبقه متوسط شهری شد و از این منظر نیز بر فرهنگ و سیاست هم تاثیر گذاشت.

این سیاست‎ها که به توصیه بانک جهانی و صندوق بین‎المللی پول در برخی کشور‎ها اجرا شد، عملا در همه کشور‎ها به‎جز برزیل شکست خورد. دکتر فرشاد مومنی، اقتصاد‎دان معروف، در کتابی با عنوان «اقتصاد ایران در دوران تعدیل ساختاری»، با نقد صریح برنامه تعدیل ساختاری که در قالب برنامه اول توسعه در کشور اجرا شد، معتقد است عدم شناخت از وضعیت اجتماعی و فرهنگی مردم ایران و عمل به توصیه‎‎های بانک جهانی و صندوق بین‎المللی پول، عملا باعث تشدید پیچیدگی‎‎های مسائل اقتصادی ایران شد و بسیاری از مشکلات امروز، ناشی از همان سیاست‎‎های اقتصادی پس از جنگ است.

  دولت اصلاحات: دولت آقای خاتمی را می‎توان بهنوعی تکمیل کار دولت آیت‎الله هاشمی دانست چراکه در دوره سازندگی هرچند طرح توسعه اقتصادی دنبال شده بود، اما این توسعه تنها در اقتصاد خلاصه میشد. حال این ‎بار آقای خاتمی بحث «توسعه سیاسی» و «جامعه مدنی» را مطرح می‎کند تا روند مدرنیزاسیون دولت کامل‎تر شده و کار ناتمام دولت هاشمی کامل‎تر شود.  اعتراضات به جامعه مدنی بالا می‎گیرد و باعث می‎شود خاتمی بگوید جامعه مدنی مورد نظرش ریشه در مدینهالنبی دارد. این در‎ حالی است که خاتمی در جایی دیگر می‎گوید: «بهصراحت می‎گویم سرنوشت و وجهه اجتماعی دین در امروز و فردا، در گرو این است که طوری دین را ببینیم که با آزادی سازگار باشد».

این سخنان، تناقض‎آمیز به‎نظر می‎آیند چرا که این سخن بدین معناست که خاتمی در بررسی آزادی، به آن به‎عنوان مقوله‎ای بروندینی نگاه می‎کند و به‎دنبال تعریف آزادی در بیرون از ساختار مفاهیم دینی و به‎دنبال تطبیق دین با آزادی است. بدین معنا که آزادی را ارزشی اصیل می‎داند که دین باید خود را با آن تطبیق دهد و سوال‎‎ها از همین جاست که آیا این همان لیبرالیسم (مکتب اصالت آزادی) است که در ذهن خاتمی شکل گرفته؟ قضاوت در این مورد، مقداری دشوار است. بهصراحت نمی‎توان  این‎گونه به خاتمی بدبین بود چرا که وی را نمی‎توان به‎عنوان یک اندیشمند در رشته علوم سیاسی که ذهنی مرتب، سازمانیافته و انسجامیافته گفتمانی داشته باشد بررسی کرد. اما بهراحتی می‎توان برخی از نزدیکان وی را معتقد به اندیشه لیبرالیسم دانست.  به هر حال بازخورد عملکرد سیاسی کل کشور (اعم از نهاد‎‎های دولتی و غیردولتی)، تحت تاثیر سیاست‎‎های ‎فرهنگی دولت اصلاحات به‎گونه‎ای شد که نه تنها عرصه برای فعالیت‎‎های سکولار‎‎ها باز شد، بلکه برخی از اندیشه‎‎های ضد‎دینی نیز در این دوران فضا را برای نشر خود فراهم دیدند.

فقط کافی است به روزنامه‎‎های دوران اصلاحات مراجعه کرد تا حجم عظیم هجمه علیه اعتقادات در آن دوران را فهمید. این اظهارات چه از نظر گستردگی و چه از نظر عبور از خطوط قرمز در تاریخ انقلاب اسلامی بی‎نظیر است. تنها اشاره به چند خط از روزنامه‎‎های آن روزگار کافی است تا عمق این مواجهه با دین را دریابیم:

«مظاهر دینی چون حجاب و حیای زنان، نماد عقب‎افتادگی است».

«آن دسته از جوانانی که به مساجد روی می‎آورند یا کتب دینی را مطالعه می‎کنند، از نظر ساختار فکری و روانی ضعیف هستند! یعنی ضعفای نسل جوان، از نظر فکری و روانی و کماطلاع‎ترین آن‎ها هستند».

«قوانین شرعی در مورد زنان ظالمانه است».

«اینکه پیامبر را ابوالقاسم لقب داده‎اند نه ابوفاطمه، حاکی از غلبه فرهنگ جاهلی مردسالاری است».

«تفکر شیعهگری موجب انحطاط مملکت ما و مانعی برای دموکراسی است».

«هیئت‎ها‎ی مذهبی، منشاء خشونتند».

«فرهنگ شهادت خشونتآفرین است. اگر کشته شدن آسان شد، کشتن هم آسان می‎شود».

به‎نظر می‎رسد این امر جز از طریق چراغ سبز برخی از نیرو‎‎ها در داخل دولت ممکن نبوده باشد کما اینکه آقای مهاجرانی نیز در توجیه عملکرد ضعیف خود در مواجهه با توهین‎کنندگان به مقدسات اسلامی چنین می‎گوید: «برخورد با توهین‎کنندگان به مقدسات چون منجر به اشاعه توهین می‎شود، خود اشاعه فحشاست». به هر حال سیاستگذاری‎‎های اشتباه، سبب شد آنچه به‎عنوان جامعه مدنی مطرح می‎شد، عملا در مواجهه با عقاید دینی ظهور کند.

  دولت اعتدال: بعد از هشت سال که طیف جدیدی از مدیران در دوره آقای احمدی‎نژاد وارد بدنه مدیریتی کشور شده بودند، دکتر روحانی به ریاست‎جمهوری انتخاب شد و دولت اعتدال را تشکیل داد. بررسی گفتمان دولت اعتدال به ما کمک خواهد کرد تا بفهمیم این دولت چگونه عمل خواهد کرد اما مشکل اینجاست که این دولت بیشتر بر مبنای یک سلب رای آورد که عده‎ای آن را «نه به احمدی‎نژاد» معنا می‎کنند و عده‎ای دیگر «نه به اصولگرایان»؛ و نکته مهم اینکه دولت حاضر در کنار این سلب، گفتمان اثباتی مشخصی ندارد و این همان چیزی است که این دولت را از دولت‎‎های سازندگی و اصلاحات متمایز می‎کند.  در عرصه اقتصادی هم هرچند بسیاری از نیرو‎‎های کارگزاران و دولت سازندگی در دولت اعتدال به‎عنوان مدیر به‎کار گرفته شده‎اند، ناهماهنگی‎‎های موجود میان تیم اقتصادی دولت اعتدال ـ از جمله در جریان مسکن مهر و سبد کالاـ ما را از تبیین روند اقتصادی دولت در این مدت کوتاه عاجز می‎کند.  در عرصه سیاست به‎نظر می‎رسد آقای دکتر روحانی در نظر دارد همه طیف‎‎ها و گروه‎‎های مختلف مردم را با خود همراه داشته باشد و به همین خاطر در عملکرد سیاسی خود کج‎دار و مریز و محتاطانه عمل می‎کند اما اشکال از زمانی پیش می‎آید که عده‎ای سعی دارند با تکرار تیپ سخنانی شبیه روزنامه‎‎های دوران اصلاحات، همان روند را دنبال کنند. کما اینکه در چند وقت اخیر، روزنامه‎‎های قانون، آسمان و بهار هرکدام سخنانی در تقابل با عقاید دینی را انتشار دادند.

واکنش ضعیف وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی هم بیشتر ادامه روند دولت اصلاحات را در اذهان زنده کرد. هرچند که باید گفت حقیقتا این ضعف در وزارتخانه آقای جنتی ناشی از انفعال در برابر جریان روشنفکری است. حال آنکه در دوره اصلاحات، قضیه فراتر از این بود و عملا فضا برای فعالیت جریان روشنفکری مهیا و آماده شده بود.

به‎نظر می‎رسد نکته اصلی در تحلیل عملکرد دولت اعتدال در سیاست خارجه آن است و دولت آقای روحانی قصد دارد خود را با عملکرد دیپلماتیک خود متمایز کند.

تیم سیاست خارجه روحانی با قرار دادن آرمانگرایی در مقابل واقعگرایی، رویکردی بر مبنای «رئالیسم سیاسی» را در سیاست خارجه اتخاذ کرده و خواسته یا ناخواسته در ادامه تکمیل پازل توسعه اقتصادی دولت سازندگی و جامعه مدنی دولت اصلاحات قرار گیرد.  در اندیشه سیاسی دولت اعتدال، آمریکا و همپیمانان غربیاش از «مستکبرین» به «قدرت‎‎های جهانی» تبدیل می‎شوند و همین تغییر کافی است درک شود چه تغییری در سیاست خارجه دولت اعتدال پدید خواهد آمد چراکه بر مبنای رئالیسم سیاسی، دولت واقعگرا باید حقایق جهانی را بپذیرد، «کدخدا» را بشناسد و با او تعامل کند اما مشکل در خود تعامل هم نیست. مشکل آنجاست که کسی که چنین نگاهی به آمریکا و همپیمانان غربیاش دارد، آیا می‎تواند حافظ منافع ایرانیان باشد و آیا مرعوب ایشان نخواهد شد؟  سخن در این است که آنچه به‎عنوان رئالیسم سیاسی به کشور‎‎هایی هم‎چون ایران دیکته می‎شود، آیا می‎تواند حقوق و منافع ایران را تامین کند یا آن‎طور که برخی فکر می‎کنند، نسخه‎ای از طرف غرب و برای منافع غرب است؟

مسئله بعدی آن است که آنچه در غرب به‎عنوان آموزه‎‎های مدرنیسم یا نهاد‎‎های مدرن شکل گرفته، از متن جریان زندگی برخاسته است. حال آنکه آنچه به‎عنوان مدرنیسم در ایران پدیدار شده، امری وارداتی و بدون توجه به پیشزمینه‎‎های تاریخی و بدون تطابق با شرایط، مسائل و مشکلات ایران است و از همین منظر است که جریان روشنفکری ایران دارای تجویز‎‎های نابجاست.

در مجموع به‎نظر می‎رسد آنچه دولت‎‎های اصلاحات و سازندگی در عمل پیش بردند، پیشبرد مدرنیسم وارداتی در ایران ‎ـ‎یکی در بعد اقتصادی و دیگری در بعد سیاسی‎ـ‎ بوده است و حالا باید منتظر بود و دید آیا دولت اعتدال، این پازل را تکمیل خواهد کرد و در عرصه سیاست خارجه به‎سمت همین مدرنیسم وارداتی می‎رود یا نه؟ 

منبع: پنجره

انتهای پیام/
خبرگزاری تسنیم: انتشار مطالب خبری و تحلیلی رسانه‌های داخلی و خارجی لزوما به معنای تایید محتوای آن نیست و صرفا جهت اطلاع کاربران از فضای رسانه‌ای بازنشر می‌شود.