جلفا سرزمین زیبایی‌ها+ تصاویر

به گزارش خبرگزاری تسنیم از تبریز، جلفا از زمان‌های پیش از میلاد به خاطر موقعیت جغرافیایی و استراتژی اهمیت خاصی داشته و از لحاظ فرهنگی و مدنی دارای شهرتی بس فراوان بوده است. به طوری که اصحاب الرس در زمان حضرت سلیمان بن داود در این منطقه ظهور کرده و سبب ایجاد دوازده شهر در کنار رودخانه ارس شدند ، که نام دوازده ماه بر آنها اطلاق شد.

اقلیت‌های مذهبی ایران در ایالات شمالغرب و به خصوص ارومیه از مسیحیان ارمنستان می باشند که اغلب ساکنین قدیمی جلفا بودند و در زمان صفویه، شاه عباس کبیر در سال‌های 1625 م - 1629 م عده ای از مسیحیان صنعت‌گر این شهر را به اصفهان کوچانید و در آنجا شهری در کنار زاینده رود با همین نام احداث کرد . تاریخ جلفا را مورخین به قرن 5 قبل از میلاد ارجاع می دهند که در آن زمان اسم جلفا، جولاء (بافنده) بود و پس از مکان گزینی ارامنه جولا به جوغا تغییر کلمه داد، ولی پس از کوچاندن ارامنه توسط شاه عباس صفوی نام لاتین Jolfa به این مکان گزیده شد.

موقعیت جغرافیایی
شهرستان جلفا با وسعت 1670 کیلومتر مربع (3.7 درصد مساحت استان) در 120 کیلومتری تبریز و به صورت نوار باریکی در مرز شمالی ایران واقع شده است. این شهرستان از سمت شمال با کشورهای جمهوری ارمنستان و جمهوری خودمختار نخجوان، از سمت شرق با شهرستان خداآفرین، از سمت غرب با استان آذربایجان غربی و از سمت جنوب با شهرستان‌های ورزقان و مرند هم‌مرز است.

اقلیم و آب و هوا
اقلیم کلی شهرستان جلفا نیمه خشک و سرد می باشد و تنها قسمت کوچکی از ارتفاعات فوقانی و حاشیه رود ارس دارای اقلیم خشک و سرد می باشند. مقدار متوسط دمای سالیانه 15 درجه سانتی گراد در حاشیه رود ارس تا 5 درجه در ارتفاعات بلند متغیر است. شهر جلفا درارتفاع 704 متری از سطح دریاهای آزاد واقع شده است و از این نظر در بین شهرهای استان آذربایجان شرقی کمترین ارتفاع را به خود اختصاص داده است. این موقعیت ارتفاعی در مجموع به رغم آن که جلفا در شمالی‌ترین ناحیه کشور موجب تعدیل درجه حرارت آن نسبت به نقاط هم عرض آن در آذربایجان شده است. ارتفاع پایین درمجموع موجب افزایش درجه حرارت در شهر جلفا و همچنین دشت گلفرج نسبت به نواحی کوهستانی پیرامون و بلندناحیه شده است.

منطقه جلفا و ارسباران از نظر گیاهشناسی بطور کلی جزء ناحیه اصلی اروپ - سیبری و بخش فرعی تر آن با نام هیرکانین است که از مغرب تا ارسباران و از مشرق تا جنگل های گلستان ادامه دارد و مساحت آن با درنظر گرفتن جنگل های ارسباران به 3 میلیون هکتار می رسد. این ناحیه در تمام فصول بوسیله باران و برف مشروب می شود.

نوسان حرارت آن زیاد و زمستانش معمولاً سخت و شدید می باشد، هر چند در مجاورت اقیانوس ها و دریاها دارای زمستانی مطبوع تر و معتدل تر است. جنگل های ارسباران یا قراچه داغ که در آذربایجان شرقی قرار گرفته است جز جنگل های نیمه مرطوب بوده که از جامعه بلوطستان و مشتقات آن، با درختان غالب اوری و ممرز تشکیل می شود. پوشش گیاهی در دو طرف رودخانه در ساحلهای ایران و آذربایجان نسبتاً متنوع می باشد. پوشش گیاهی شامل نیزار، بوته زار و در برخی مناطق پوشش درختچه های گز می باشد.

وضعیت اقتصادی
منطقه آزاد ارس که بخش بزرگی از آن در شهرستان جلفا واقع شده با برخورداری از مرز مشترک با کشورهای آذربایجان ، ارمنستان و جمهوری خودمختار نخجوان و وجود خطوط ارتباطی با اروپا و منطقه قفقاز ، ‌ترکیه و حوزه مدیترانه و قرارگیری در کریدورهای بین المللی حمل و نقل، پیشینه تاریخی اقتصادی قابل توجه، اقلیم مناسب، منابع غنی آب، مراتع و ذخیره‌گاه‌های جنگلی، قابلیت‌های توسعه گردشگری در زمینه های تاریخی، فرهنگی و طبیعی و ورزشی بین-المللی و پتانسیل بالای رشد و توسعه صنعتی، معدنی، کشاورزی، خدماتی و علمی و آموزشی به طور بالقوه نقش حائز اهمیتی را در ارتباط با چشم انداز بیست ساله به خود اختصاص داده است.

وجود معادن غنی و ایجاد صنایع وابسته و نزدیکی به شبکه های زیربنایی، زمینه های توسعه تکنولوژی های نوین ، (بیوتکنولوژی، نانوتکنولوژی وIT)  بستر را برای حضور موثر در عرصه ملی در جهت رشد پرشتاب و مستمر اقتصادی و کسب جایگاه اول اقتصادی،‌علمی و فن آوری در منطقه، را فراهم می آورد. ‌همچنین سابقه تاریخی مرکزیت تجاری منطقه و توانمندی های بالای صادراتی و با فراهم سازی زیرساخت ‌های توسعه، فعالیت های بازرگانی در کنار گمرکات و مراکز تخلیه و بارگیری کالا می تواند بسترساز تعامل سازنده با جهان باشد.

توسعه این شهرستان به ترتیب بخش های بازرگانی، خدمات و صنعت است. وجود منطقه آزاد صنعتی تجاری ارس در جوار شهرستان جلفا به عنوان بستری مناسب برای سرمایه‌گذاری صنعتی می باشد.

نقاط تاریخی و دیدنی
حمام جلفا، کلیسای سنت‌استپانوس (واقع در 26 کیلومتری غرب جلفا)، پل ضیاءالملک نخجوانی)، آبشار آسیاب خرابه (واقع در 27 کیلومتری هادی‌شهر در حاشیه رود ارس)، امامزاده شعیب دوزال، امامزاده سید محمد نوجه‌مهر (از نوادگان امام موسی کاظم(ع))، روستای کردشت (شامل مجموعه تاریخی و حمام کردشت)، روستای اوشتبین (روستای پله‌ای)، منطقة حفاظت‌شده ارسباران (با وسعت 72 هزار هکتار در کناره های جنوبی رود ارس)

آسیاب خرابه، طبیعتی زیبا و دست نخورده برای گردشگری
آسیاب خرابه یکی از مناظر و مناطق دیدنی و گردشگری آذربایجان شرقی است که در شهرستان جلفا و در 27 کیلومتری هادیشهر واقع شده است.

در پیشینه تاریخی این آسیاب آمده که سال ها پیش مورد استفاده عده زیای از مردم این منطقه قرار می گرفته ولی اکنون به دلیل تخریب قسمت های عمده آن در گذر زمان، کاربری خاصی ندارد و هم اکنون در سراسر کشور این منطقه را با عنوان آسیاب خرابه می شناسند که ارتفاع این آسیاب 10 متر و مساحت محوطه پایینی آن 200 مترمربع است.

یکی از گردشگرانی که از کشور ترکیه به این منطقه دیدنی و بی نظیر سفر کرده است، می گوید: هجدهمین بار است که به این جا سفر می کنم و سعی می کنم که هر سال چند بار، یکی در اوایل بهار و یک بار هم در اوایل زمستان به این منطقه سفر کنم.

ابراهیم افزود: آسیاب خرابه در فصل بهار و زمستان، شکل و منظره خاصی دارد.در فصل بهار که آرام آرام، سبزه ها و گونه های گیاهی خاص این منطقه شروع به رشد می کنند منظره بسیار زیبایی ایجاد می شود و در فصل زمستان نیز یخ زدن آبشار آسیاب خرابه و تشکیل شکل های عجیبی از یخ ها سبب حیرت و تعجب عده ای زیادی از مردم به خصوص خود من می شود.

آسیاب خرابه یکی از مناطق دیدنی و گردشگری منحصر به فرد آذربایجان شرقی است که وجود صدها آبشار کوچک و بزرگ در کنار آن، چشم همگان را در ایام تعطیلات به خود جذب می کند و در ایا غیر تعطیل نیز مایه برکتی برای مردم این منطقه به خصوص کشاورزان به حساب می آید.

وجود این تعداد از آبشارهای کوچک و بزرگ و صدای یکنواخت ریزش آب، چشم انداز بدیع و هوای خنک، از جاذبه های دلپذیر و بسیار زیبای این منطقه به حساب می آید.
آب این چشمه زیبا و زلال از کوه کیامکی، یکی از کوه های بلند منطقه دیزمار غربی ارسباران و شهرستان مرند و بخش زنوز سرچشمه می گیرد.

در مظهر چشمه درختان انجیر بسیاری روییده است و آب پس از جریان یافتن در این آبشار زیبا که شاید در ایران کم نظیر باشد به صورت یک رشته جویبار به هم پیوسته به سمت درّه جریان می یابد.

عده زیادی از مردمی که به این منطقه سفر کرده اند، می گویند: بهتر است که گردشگران داخلی و خارجی، اگر قصد سفر به این منطقه را داشته باشند قبل از غروب آفتاب از این منطقه دیدن کنند چرا که بعد از غروب افتاب، هوای بسیار سرد آسیاب خرابه، گردشگران را اذیت می کند و همچنین بعد تاریکی هوا، امکان عکاسی را سلب می کند.

کلیسای سنت استپانوس
کلیساها به عنوان بخشی مهم از تاریخ منطقه آذربایجان، همواره حضوری ارزشمند در زندگی مردم منطقه و پیروان عیسی مسیح داشته‌اند و استان‌های آذربایجان‌شرقی و آذربایجان‌غربی با توجه به موقعیت خاص مکانی و اهمیت تاریخی شان، میزبان نمونه‌های منحصر به فردی از مهم‌ ترین کلیساهای جهان هستندبا توجه به همین اهمیت، تعدادی از تاریخی‌ترین و زیباترین این کلیساها، در فهرست میراث جهانی سازمان یونسکو به ثبت رسیده‌اند کلیسای سنت استپانوس جلفا. کلیسای چوپان جلفا. کلیسای مریم مقدس. قره کلیسا. کلیسای زور زور

یکی از کلیساهای زیبا و مهم استان، کلیسای سنت استپانوس است که پس از ثبت مجموعه کلیساهای استان در فهرست میراث یونسکو، رنگ و بویی جهانی به خود گرفت کلیسای سنت استپانوس در 16 کیلومتری غرب جلفا و به فاصله سه کیلومتری کرانه جنوبی ارس و در روستای متروکه‌ای به نام دره شام قرار و به علت استقرار آن در دره شام به این نام نیز خوانده می‌شود

سنت استپانوس برگرفته شده ازنام استپانوس ( یاهمان استفان درزبان ارمنی) شهیداول راه مسیحیت است ودراغلب کشورهای جهان کلیساهای متعددی باهمین نام وجوددارد. همچنین به دلیل متروکه بودن محل،به خارابا کلیسا نیزشهرت دارد.سنت استپانوس یا سنت استفان اولین شهید راه مسیحیت است که در 26دسامبر سال36 میلادی در اورشلیم توسط یهودیان سنگسارشد.درباره تاریخ بنای کلیسا،اظهارات گوناگونی ابرازشده‌ است. عده‌ای آن را ازبناهای اوائل مسیحیت ، می‌دانند برخی چون تاورنیه بنای آنرابه دوره صفویه نسبت می‌دهند.

درحالی که شیوه معماری بنا،مصالح ساختمانی وتزئینات مفصل و زیبای آن نشان دهنده این مطلب است که کلیساهمانند و همزمان با کلیساهائی چون طاطائوس در بین قرن چهارم تاششم هجری (دهم تادوازدهم میلادی) ساخته شده‌ است و سبک معماری آن تلفیقی ازشیوه‌های مختلف معماری اورارت و،اشکانی ورومی است که بعدازبه وجود آمدن بناهای شگرف سنت اچمیادیزین ،طاطائوس و آختامار و سنت استپانوس به شیوه معماری ارمنی شهرت یافت.

این کلیسا درمحوطه ‌ای محصورازدرختان و در ه سرسبزی واقع شده وحصار سنگی که بنا را احاطه نموده بارویی است بلند باهفت برج نگهبانی وپنج پشت استوانه‌ ای سنگی مانند دژهای مستحکم دوره ساسانی وقرون اولیه اسلام. دروازه این بارو در وسط دیوارغربی تعبیه شده و دارای دری چوبی و آهن کوبی شده‌ است.

درپایه‌های طرفین و طاق جناغی آن سنگ تراش باحجاری‌های ظریف به‌کار رفته ونقش برجسته ‌ای از مریم وکودکی عیسی در پیشانی طاق نمایآن به‌چشم می‌خورد. بر روی دیوار‌های خارجی کلیسا،نقش برجسته‌ه ای زیبایی قرار دارد که از جمله آنهامیتوان سنگسارشدن استپانوس مقدس در ضلع شرقی،مصلوب شدن حضرت مسیح در ضلع غربی وعروج حضرت مسیح رانامبرد این کلیسا دارای سه ساختمان اصلی و مشخص و همچنین قسمت‌های فرعی مختلفی است. سه قسمت اصلی عبارتندار: نمازخانه اصلی،اجاق دانیال، برج ناقوس

نماز خانه اصلی :

نمازخانه در زمینی به ابعاد16در21متر بناشده‌است. در ورودی منبت‌کاری باتزئینات بسیارزیبای آن در وسط ضلع غربی تعبیه شده وازآثار نفیس اوایل دوره قاجاریه واحتمالا َزمان عباس میرزا السلطنه فرزند فتحعلی‌شاه به‌شماره می‌آید. حجاری پایه‌ها وطاق‌ نماها و نیم‌ستون‌ها وزنجیره‌های جوانب و مقرنس‌کاری‌ها وتزئینات طاق سردر به قدری بدیع است که بی شک از شاهکارهای هنرحجاری محسوب می‌شود.

نمای داخلی نقش برجسته‌هایی ازحواریون و قدیسین وفرشتگان برپیشانی طاق‌نماهای اضلاع شانزده گانه پهن گنبد مرکزی است  که در حقیقت پای طاق گنبد بلند و زیبای نمازخانه کلیسا محسوب می‌شود پوشش این گنبد به صورت هرمی با سبک خیاری سی و دوپهلوئی است که بر روی یک پلان ستاره شکل شانزده‌ پر قرار دارد.

داخل طاق‌نماهای گری وگنبدی کدر میان پنجره‌ای تعبیه شده که طاق هلالی تودرتوئی دارد وبالاتر ازپنجره،تصویربرجسته یکی از حواریون در داخل قابی چهارگوش نمای بیرونی آن را زینت می‌دهد.

کتیبه‌ای ازسنگ ماسه‌ای سرخرنگ به‌خط نستعلیق بربالای در ورودی و زیر طاق مدخل کلیسابه ‌چشم می‌خورد که مورخ به سال1245هجری قمری مبنی بر خرید قریه دره شام جلفا توسط عباس میرزا ناب السلطنه فرزندفتحعلی شاه ازمجب علی بیگ نخجوانی به مبلغ سیصدتومان و وقف آن به کلیسای سنت استپانوس است.

فضای داخل کلیسا به صورت صلیب (با سلیکا) می‌باشدکه از سه قسمت ایوان و نمازخانه و محراب تشکیل شده‌است. ایوان بر روی دوستون ودونیم‌ستون قرار گرفته در پشت آن وزیرگنبد اصلی نمازخانه کلیساواقع شده‌است.

گوشه‌های مقرنس پا طاق گنبد دارای تصاویری رنگی است که شیوه نقاش‌های مذهبی قرن16و17میلادی رابه یادمی‌آورد. محراب در جانب شرقی نمازخانه قرارگرفته که96سانتیمترازکف نماز گاه بلندتراست. ازاره محراب ازسنگ مرمر است وبالای این ازاره‌ها راهفت طاق نمای جناعی دو طبقه زینت می‌دهد.

ازجمله تزئینات شگرف درون معبد سه نمازگاه سنگی انفرادی باحجاری‌های زیباست یکی ازاین نمازگاه‌هارادروسط محراب قرارداده‌اند ودوتای دیگردرطرفین شمالی و جنوبی ونمازخانه بزرگ و درمحاذات همدیگرقرارگرفته‌اند. این نمازگاه‌ها ازآثاردوره قاجاربه حساب می‌آیند.

برج ناقوس :

نمایی ازکلیسای سن استپانوس برروی ایوان دوطبقه‌ ای متصل به دیوار جنوبی کلیساقرارگرفته و دارای گنبدی هرمی شکل هشت ضلعی است که برروی هشت ستون استوانه‌ای ازسنگ سرخ باسرستونهای زیبا استوار شده‌ است این برج درزمان عباس میرزانایب السلطنه مرمت شده‌ است پیشانی طاق‌های بین این ستون‌ها که پاطاق گنبد برج محسوب می‌شوند، بانقوش برجسته فرشته،صلیب،ترنج،ستاره و گل هشت پر زینت یافته ودرسطح ایوان برج،قبوری از بزرگان آیین دین مسیح به چشم می‌خوردو در دیوارضلع شمالی این برج که بخشی ازدیوارجنوبی کلیسا نیز به‌شمار می‌آید ،تصاویربرجسته‌ای ازمریم مقدس وعیسای مسیح مشاهده می‌شود. درصحن این برج، تعدادی قبر به‌چشم می‌خوردکه گفته می‌شود متعلق به افراد سرشناس و بزرگ مسیحی است.

همچنین گویا ناقوس برج توسط ایتالیایی‌ها برای مرمت برده شده امابرگشت داده نشده‌است.

اجاق دانیال:

تالاری است متصل به دیوارشمالی کلیساکه6مترعرض ونزدیک به20مترطول دارد وبه سه قسمت مساوی تقسیم می‌شود.اجاق دانیال که به وسیله دیوارازتالارجداشده وبه نام دانیال ازقدیسین قرن پنجم میلادی معروف است تالار اجتماعات دروسط قرارگرفته‌است.

محل غسل تعمید در انتهای شرقی تالار واقع است که درآن سکوی بلندی به چشم می‌خوردکه میز سنگی غسل تعمیددروسط آن نهاده شده‌ است. مدرسه مذهبی یا دیری درکنارکلیسا وجودداردکه قدمت آن رابه بیش از900سال پیش نسبت می‌دهند. که در چهارطرف آن اتاق‌هایی وجود داشته که طبقه فوقانی آن جهت استراحت مسافرین و زائرین و طبقه زیرین محل اصطبل چهارپایان آنان بوده‌است. این دیر فعلاًدردست تعمیر است.درباره تاریخ بنای این کلیساکه یکی ازشاهکارهای معماری است. مطالب مختلفی نوشته شده‌است.

برخی بدون توجه به وقایع تاریخی وتاریخ تطور شیوه‌های معماری بنای آنرا تانخستین سده‌های مسیحیت پیش برده‌اند درحالی که شیوه بناو مصالح ساختمانی و تزئینات هنری نشان می‌دهندکه بنای این کلیساهمزمان باکلیساهای آختارمار و طاطائوس احداث شده‌است.صدهاسنگ نبشته به زبان ارمنی در داخل وخارج بنا نصب شده‌است که اگر این سنگ نبشته‌هابه زبان فارسی ترجمه گردد بانی و معمارو تاریخ بنای کلیساحتی قسمت‌هایی ازتاریخ اقوامی که دراین سرزمین می‌زیسته‌اند. روشن می‌شود.

این بنای تاریخی به شماره429درفهرست آثارملی ایران ثبت شده وبه خاطرقدمت وسابقه تاریخی ومذهبی وشیوه معماری منحصربه فردآن درسال1386همراه با کلیسا های دیگر در استان آذربایجان،درمیراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.سازمان میراث فرهنگی وگردشگری کشور مجموعه سه کلیسای سنتاستپانوس، زورزور وقره کلیسا رابه عنوان یک پرونده برای ثبت در فهرست میراث جهانی به یونسکوارائه داد.

در سال2006میلادی سه کلیسابرای ثبت در یونسکو پیشنهاد شد که این کلیسا یکی از آنهاست. مراحل تشکیل پرونده این بنای تاریخی درحال انجام است و روندبازسازی ومرمـّت کلیسابه این منظور انجام شد. همچنین تعمیرات اساسی وگسترده‌ای باحفظ سبک شیوه معماری گذشته آن،باهمّت سازمان میراث فرهنگی کشوروباهمکاری شورای خلیفه‌گری ارامنه صورت گرفته‌است در سال1384کارشناسان سازمان میراث فرهنگی در مرمت بنا،بقایای استخوان حواریون وقدیسین مسیح راکشف کردندکه طبق روایات تاریخی دراین کلیسان گهداری می‌شده‌است. آن‌هابقایای استخوان‌ها را در میان دوطاق کلیساشناسایی کردند.

علاوه بربقایای استخوانی چندتکه تخته مربوط به جعبه‌های نگهداری این استخوان‌ها،چندتکه پارچه زرد وآجری،تکه‌ه ای موم، گِل اخرا و دانه‌های کُندر نیز در این  محوطه شناسایی شده‌است اسقف اعظم وخلیفه ارامنه تهران وشمال ایران باارزشمند خواندن بقایای استخوانی یافت شده دراین کلیسا ازاحتمال تعلق این بقایابه جسدحضرت یحیی خبرداد.

*کلیسای چوپان جلفا

نمازخانه چوپان یا ناخیرچی، که در شهرستان جلفا، کنار رودخانه ارس در نوار مرزی ایران و جمهوری خودمختار آذربایجان بر سر راه کلیسای سنت استپانوس ساخته شده و از دیگر کلیساهای ثبت شده در سازمان یونسکو می باشد.نمازخانه ناخیرچی در دامنه جنوبی رود ارس، بر دامنه کوه در غرب نمازخانه سنت استپانوس قرار دارد. ناخیر در ترکی آذری به معنی گله گاو است و ناخیرچی به معنی گاو چران است.

عبدالعلی کارنگ می‌گوید: سرکیس، نگهبان پیر کلیسای سنت استپانوس می‌گفت از پدران خود شنیده‌ام که این نمازخانه را مرد گاوچرانی ساخته است تا چوپانان و گله‌بانان نیز، در ایام اشتغال در بیرون از روستا از درک فیض نماز کلیسا باز نمانند. این نمازخانه را در منطقه کلیسای چوپان می‌گویند و به آندره وردی منسوب است.

کلیسا دارای پلان صلیبی شکل محاط در مستطیل و یک گنبد مرکزی است. گنبد آن بر روی طوقه استوانه ای استوار است و شکل منحصر به فردی دارد.این نمازخانه همانطور که در تاریخچه آن آمده است چون مورد استفاده قشر ساده و بی‌آلایش چوپانان بوده است بنای آن نیزمانند زندگی چوپانان ساده و زیبا و بی آلایش است.

**کلیسای مریم مقدس

در محل تلاقی دو رودخانه آق چای و ارس در سطح وسیعی و صافی که به صورت طبیعی است و در حاشیه جنوب ارس قرار گرفته، میزبان روستای سنگی دره شام است و در حاشیه شرقی این روستا، کلیسای مریم مقدس شکل گرفته است.دیگر کلیسای مجموعه ثبت جهانی استان، دارای کتیبه یا سنگ نوشته نمی باشد که بتوان با استناد به آن برای بنا تاریخ گذاری کرد ولی طبق شواهد و مدارک و متون تاریخی، قدمت و تاریخ این کلیسا به دوران صفویه و قبل از آن بر می‌گردد.

کلیسای مریم مقدس و روستای دره شام تا دوره صفویه فعال بوده و زندگی در آن جاری بوده ولی بعد از آن کوچه نون ارامنه جلفا به جلفای اصفهان توسط شاه عباس این روستا نیز متروکه شده و پس از آن جمعیت زیادی در آن زندگی نمی‌کند.

بنا دارای مصالح سنگی می باشد که در دیواره ها به صورت تکه سنگ‌های کوچک‌تر و در گنبدها به شکل تمام سنگی اجرا شده و در فضای داخلی دارای اندود گچی است و در بخش اندکی نقاشی نیز دیده می‌شود.تنها در سردرب ورودی کلیسا از سنگهای تراش و تزئینات سنگی استفاده شده است نوع تزئینات گل و بوته و صلیب می باشد که به صورت جدا در بخشهای مختلف دیواره به کار رفته است.

بنا در گذشته دارای کاربری مذهبی بوده است و در حال حاضر مشمول طرح‌های مرمتی است و می‌توان بعد از مرمت و احیا مورد استفاده گردشگران و پژوهشگران قرار گیرد.
انتهای پیام/