خلیج فارس بازار ترانزیت کالا و منابع عظیم نفت و گاز است

به گزارش خبرگزاری تسنیم از زرآباد، قدرت و وزن سیاسی هر حکومت و دولتی از مجموعه‌ای از عوامل مانند قدرت اقتصادی، وجود منابع طبیعی، قدرت دفاعی و نظامی، سیاست خارجی قدرتمند، ثبات و مشروعیت داخلی، جمعیت، ابعاد سرزمین، موقعیت ژئوپلتیکی و جغرافیایی، آرمان و اعتقادات و ارزش‌ها  و غیره تشکیل می‌شود. اگر جمع عوامل فوق در رابطه با ایران در نظر گرفته شود، جمهوری اسلامی ایران با دارابودن اکثر مولفه‌های مذکور از جایگاه مناسب و ویژه‌ای برخودار است.

ایران صاحب تقریباً همه مؤلفه‌های فوق‌الذکر است از جمله بزرگترین سرزمین و جمعیت در منطقه و خلیج فارس، صنایع نسبتاً در حال توسعه، وجود توان نسبتاً خوب علمی، ذخایر سرشار گاز (دومین ذخایر جهانی بعد از روسیه) و نفت و نیز مواد معدنی دیگر، موقعیت مهم جغرافیایی در مرکز خاور میانه؛ سیاست خارجی مشخص، سطح بالای ثبات داخلی، جمعیت‌های نسبتاً کثیر ایرانی در کشورهای مجاور عربی (امارات، عمان و قطر)، نیمی از ساحل خلیج فارس یا حتی بیشتر نصیب ایران شده است. این کشور می‌تواند کشتی رانی و انتقال نفت و گاز از طریق تنگه «باریک» هرمز را کنترل کند.

خاورمیانه و به ویژه منطقه خلیج فارس به دلیل اهمیتی که در اقتصاد بین‌المللی دارد، همواره مورد توجه قدرت‌های فرا منطقه‌ای بوده است.

در این راستا، مقوله امنیت آن، یکی از اصلی‌ترین و جدی‌ترین دغدغه دولت‌های منطقه‌ای و فرا منطقه‌ای است. برای تامین امنیت منطقه خلیج فارس، برخی از دولت‌های منطقه و به ویژه اعراب، امنیت خود و منطقه را در سایه اتحاد و همراهی با قدرت‌های بزرگ فرا منطقه‌ای تعریف کرده‌اند و از این طریق سبب حضور و نفوذ غربی‌ها در منطقه شده‌اند.

از طرفی، برخی دیگر از دولت‌های منطقه خلیج فارس حضور قدرت‌های بزرگ را در تضاد با امنیت خود دانسته‌اند و مسیر منطقه بدون حضور بازیگران و کنشگران غیر منطقه‌ای را دنبال می‌کنند.

دریاها و خلیج‌های کوچک و بزرگی در سراسر عالم وجود دارد، اما نام هیچ یک از آنها بلند آوازه‌تر و تاریخی‌تر از نام خلیج فارس نیست. خلیج فارس یکی از مهم‌ترین مناطق ژئوپلیتیکی دنیاست که به دلیل وجود منابع نفتی و گاز در این منطقه و موقعیت خاص آن همواره شاهد درگیری‌ها و مناقشات بوده که قدرت‌های خارجی را به این بهانه به این منطقه کشانده است و جمهوری اسلامی را هم به دلیل داشتن منافع و همجواری با منطقه درگیر خود کرده است. به همین خاطر تاکنون این منطقه نتوانسته شاهد آرامش و یک سیستم امنیتی پایدار باشد.

اهمیت ژئوپلیتیکی و اقتصادی خلیج فارس در عصر حاضر به خاطر سه عامل موقعیت جغرافیایی، بازار صدور کالا و نفت، سرمایه و تجهیزات نظامی و ذخایر عظیم نفت و گاز است که سه قاره اروپا، آفریقا و آسیا را به هم پیوند می‌دهد. در واقع خلیج فارس گلوگاه حساس سیاسی و حیاتی ایران، در سیاست و اقتصاد در دنیای گذشته و حال نقش ارزنده و فعالی را ایفا کرده و می‌کند و در حوزه استراتژیک دنیای امروز شاهد چالش‌های بزرگی است که این منطقه به دلیل اهمیت آبراهی و سوق‌الجیشی می‌تواند در تحولات آینده جهان کاملاً اثرگذار باشد.

در حوزه اقتصاد وجود ذخایر عظیم نفتی در این حوزه و نیاز روزافزون جهان به این ماده حیاتی بر اهمیت نقش این منطقه بر معادلات سیاسی جهان می‌افزاید، از طرفی دیگر نوعی خیزش و بیداری ملت‌های اسلامی که از دهه‌های پایانی قرن بیستم شروع و تاکنون نیز ادامه دارد خلیج فارس را در کانون این مباحث قرار داده است.

اقتصاد منطقه‌ای خلیج فارس با اقتصاد جهانی رابطه متقابل دارد. خلیج فارس به جهت داشتن منابع عظیم نفت و گاز که به عنوان، عناصر محرکه دنیای صنعتی شناخته می‌شود، و نیز به علت وابستگی شدید صنعت و رفاه اجتماعی جامعه بشری به ویژه کشورهای صنعتی غرب به نفت خلیج فارس به صورت قلب اقتصاد جهان عمل می‌کند و با توجه به عوامل همگرا و واگرا در حوزه خلیج فارس بررسی این عوامل در منطقه نشان می‌دهد که بعضی از این عوامل ساختاری هستند و بعضی عارضی.

عواملی از قبیل اعتقادات مذهبی سنی و شیعی و یا ناهمگونی رژیم‌های سیاسی در منطقه واقعیت‌های ساختاری منطقه به شمار می‌آیند که نمی‌توان آنها را نادیده گرفت، اما می‌توان با هزینه بیشتر نقش آن را کم رنگ‌تر ساخت.

برای مثال می‌شود با تمسک به اصول اولیه دینی برای همه مذاهب اسلامی حق حیات اجتماعی قائل شد و اصول وحدت را رعایت کرد. در این صورت سوء ظن‌ها کاهش خواهد یافت و زمینه‌های سوء استفاده بیگانه نیز از میان خواهد رفت.

ناهمگونی حکومت‌های منطقه را  نمی‌توان به راحتی حل کرد، اما این حکومت‌ها با پذیرش اصل احترام به یکدیگر و تقویت عوامل مشترک دیگر می‌توانند نتایج این ناهمگونی را به حداقل کاهش دهند.

جمهوری اسلامی با توجه به اهداف سیاست خارجی خود در منطقه، در پی اجرا و رسیدن  به اهدافی است که منافع خود را تامین کند. در این زمینه اهدافی مثل تنش زدایی در روابط خود با کشورهای منطقه، اعتماد سازی و جلب نظر طرف‌های خود در منطقه، حل اختلاف‌های مرزی، سیاسی و غیره را دنبال کرده است.

با وجود اختلافات و تناقضات پنهان و آشکاری که در دیدگاه‌های مختلف در مورد امنیت خلیج فارس وجود دارد اما تفاهمی بین کشورهای دخیل و ذینفع در این زمینه وجود دارد که تا زمانی که  یک نظام امنیتی مشترک رسمی در خلیج فارس مستقر نشود اوضاع و شرایط منطقه همچنان نا آرام و بحرانی است.

خلیج فارس شامل ملت‌هایی است که از نظر فرهنگی متفاوت هستند اما از نظر مشغله‌های سیاسی، استراتژیک و اقتصادی هماهنگی و تجاسن دارند. این منطقه شامل کشورهای ایران، عراق، عربستان سعودی، عمان، کویت، امارات متحده عربی، قطر و بحرین است. پاکستان نیز به دلیل نزدیکی جغرافیایی و مبادله گسترده بازرگانی علایق زیادی در این منطقه دارد و می‌توان آن را در ادامه ژئوپولیتیک خلیج فارس محسوب کرد.

همسایگان جنوبی ایران در خلیج فارس که شامل کشورهای عربی هستند با سطح خاص اقتصادی، سیاسی و فرهنگی، وجود بحران‌ مشروعیت و عدم ثبات سیاسی، پایگاه محکم و متحدی استراتژیک برای آمریکا شده‌اند. علاوه بر این‌ دشمنی و عدم روابط دوستانه تاریخی با کشورهای عربی و پیشینه روابط نه چندان موفق ایران و این دولت‌ها همواره راه را برای حضور دشمنان ایران در این منطقه باز کرده است.

جنوب خلیج فارس عموماً شامل کشورهایی است که با مسائل و مشکلات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و ساختاری رو به رو هستند. این عقب ماندگی‌های ساختاری زمینه ساز ناامنی‌ها و بی ثباتی‌های موجود در منطقه را فراهم کرده و همین امر به بازیگران بین‌المللی فرصت لازم را برای ایفای نقش اصلی در منطقه خلیج فارس داده است.

بنابراین عامل اصلی حضور آمریکا در منطقه خلیج فارس جدای از عوامل بیرونی در مسائل و مشکلات داخلی کشورهای منطقه نهفته و برآیند مستقیم عملکرد کشورهای منطقه است.

به عبارت دیگر با توجه به اینکه به غیر از جمهوری اسلامی ایران ساختار اجتماعی و سیاسی سایر کشورهای عرب منطقه  ثبات نداشته و از کارکرد ضعیفی برخوردار است؛ هم‌چنین ساخت تک محصولی کشورهای منطقه، روند همگرایی در منطقه را کند کرده است.

مجتبی شجاعی - نویسنده و پژوهشگر

انتهای پیام/