وفای به عهد هامونیان با هامون پس از سال‌ها خشکسالی
خبرگزاری تسنیم: آنچه از دیر باز مورد توجه بوده این است که تالاب هامون علاوه بر اثر بخش بودن در طبیعت زیبا، نقشی موثر در اقتصاد و زندگی مردم سیستان به ویژه حاشیه نشین‌های خود داشته است.
به گزارش خبرگزاری تسنیم از هیرمند، تامین معیشت 90 درصد حاشیه نشین‌های هامون متاثر از مشاغل مختلف دامداری، صید و صیادی و تولیدات صنایع دستی (حصیر بافی ) بوده است. در واقع می‌توان گفت دامداران، صیادان و حتی کشاورزان وابستگی اقتصادی 80 درصدی به هامون داشته‌اند.
نقش گذشته هامون در زندگی سیستانیان
دریاچه و یا تالاب هامون با وسعت تقریبی حدود 5000 و 700 کیلومتر مربع در زمان پر آبی از سه بخش هامون پوزک، هامون صابری و هامون کوه خواجه تشکیل شده است که از این مقدار 3 هزار و 820 کیلومترمربع آن در خاک ایران ومابقی در کشور افقانستان و هامون پوزک واقع شده است.
رودخانه هیرمند با 1000 و 50 کیلومتر به عنوان شریان اصلی هامون محسوب می‌شود که در کنار آن رودخانه‌های فصلی خاشرود، فراه، هاروت رود، شوررود نیز در آبگیری آن تاثیر دارند.
از آنچه این چند ساله بر هامون گذشته مطالب بسیار نوشته شده است اما آنچه بیشتر مورد توجه است اینکه هر بخش در برهه زمانی خاص تامین کننده قسمتی از نیازهای مردم منطقه تا اواخر دهه 70 به شمار می‌رفت.
هامون کوه خواجه تا اواسط دهه 60 تامین کننده تغذیه دام‌ها، صیدو صیادی و کشاورزی محسوب می‌شد اما پس از خشکسالی مقطعی در این دهه و آبگیری مجدد، ریشه نی کاملا" از بین رفت و تنها در بخش ماهیگیری تعدادی از صیادان به آن وابسته بودند.
هرچند در از بین رفتن ریشه نی و (توت) در این منطقه از هامون نظرات متفاوتی وجود دارد و بسیاری مهم‌ترین عامل در از بین رفتن نیزار در هامون کوه خواجه را وجود ماهیان" آمور" می‌دانند اما فرسایش خاک و از بین رفتن ریشه نی و"توت "در این منطقه از مهم‌ترین عوامل محسوب می‌شود.
با این حال شرایط محیطی و جوی را نمی‌توان نادیده گرفت اما به نسبت هامون پوزک که بخشی از آن در کشور افغانستان قرار دارد در اواخر دوران شکوفایی، هامون‌های صابری وکوه خواجه نقش کم رنگ‌تری را در معاش خانواده‌ها، به استثنای ماهیگیری ایفا می‌کردند تا جایی که تعداد کثیری از صیادان و دامداران در فصولی خاص به حاشیه هامون پوزک در روستاهای شمال شرقی سیستان مانند گمشاد، ملاعلی، ملادادی، تپه کنیز، محمودی و قرقری کوچ می‌کردند.
حاشیه نشین‌های اصلی هامون
حاشیه نشین‌های اصلی هامون طایفه‌های صیادی، اربابی،کوهستانی، سنگبری، پودینه، قنبری، بولاغ، بزی، سرگزی، میرشکار، سراوانی، خراشادی که هر یک برحسب مهارت و پیشه با هامون ارتباطی تنگاتنگ داشته‌اند.
حصیربافی تاثیرگذارترین شغل در اقتصاد حاشیه نشین‌های هامون
از شکار و صید ماهی که بگذریم هنر صنایع دستی "حصیربافی" (پرده خلکی ) از مهم‌ترین و تاثیرگذارترین منبع و منشاء اقتصادی هامونیان به شمار می‌رفت. چراکه پس از برداشت محصول در فصلی خاص (اواخر بهار و تابستان) در طول سال می‌توانستند از دسترنج حاصل از تلاش در این فصل با تهیه حصیر (پرده خلکی) مشغول و با فروش آن به صورت مقطعی مایحتاج زندگی خود را تامین کنند.
تهیه حصیر در چند مرحله از ابتدا تا انتها صورت می‌گرفت که پس از تبدیل (توت) به لوخ فصل برداشت و پوست کندن آن آغاز می‌شد. این مرحله حدود 2 الی 3 ماه زمان نیاز داشت تا پس از آن در دسته‌های 1000 تایی انبار، و در مرحله بعد در طول سال اعضای خانواده به بافت آن مشغول می‌شدند.
حصیر سیستانی یا همان (پرده خلکی) کاربردهای خاصی داشت که با بافت و صادر کردن آن به دیگر شهرها وحتی خارج از کشور سود مناسبی عاید خانواده‌ها می‌شد. از حصیر سیستانی در تزئین پنجره‌های ساختمان، جلوگیری از وجود حشرات از درب و پنجره و دیگر موارد استفاده می‌شد همچنین ایجاد اتاقک‌های سیار حصیری (خانه حصیری) و یا ایجاد سرپناه برای دام‌ها از دیگر کاربردهای آن بود اما بیشتر همان جنبه تزئینی مورد توجه بود.
نکته قابل توجه در این زمینه اینکه بسیاری تهیه حصیر را از نی می‌دانند در حالی که نی با (توت) کاملا" متفاوت است و هیچگونه کاربردی در تهیه حصیر یا پرده (خلکی) ندارد. در فرهنگ جهانگیری نیز آمده است (توتک قسمتی از نی است که آن را نیشه هم می‌نامند) در حالی که توتک نی نیست بلکه گیاه دیگری است که در تالاب‌های آب شیرین و مکان‌های مناسب دریاها می‌روید، به سرعت تکثیر می‌شود و منطقه وسیعی را در برمی‌گیرد و یک توتی بزرگ را تشکیل می‌دهد.
از نی نیز به نوبه خود حصیرهایی در اشکال دیگر بافته می‌شود که کاربرد اصلی در استفاده به عنوان زیرانداز، ایجاد سرپناه دام و تهیه منازل سیار حصیری به عنوان روانداز داشت.
شکار پرندگان و صید ماهی
تالاب هامون سیستان در گذشته مکانی مناسب برای انواع پرندگان محسوب می‌شد. شرایط محیطی این دریاچه آب شیرین در فصولی خاص پذیرای انواع پرندگان بود که چنگر پیشانی سفید از مهم‌ترین و سازگارترین پرنده هامون به شمار می‌رفت.
صیادان منطقه سیستان که پیشه اصلی ٱنان شکار پرندگان محسوب می‌شد تا اواسط دهه 60 از شکار به عنوان یک شغل ثابت درآمد زائی داشتند. اما به مرور زمان و تغییرات ایجاد شده در بستر هامون و از بین رفتن سرپناه پرندگان شکار هم به سختی انجام می‌شد تا جایی که در آواخر شکار پرندگان حالت تفریحی به خود گرفت و شکارچیان ماهر سیستانی درآمدی از این حرفه نداشتند.
اما به نسبت شکار که دستخوش تغییرات محیطی شد صید ماهی رونقی دوچندان یافت. تخم ریزی انواع ماهیان (کپور، آمور، فیتوفاگ، ماهی سفید و...) که از رشد نسبی قابل قبولی در کوتاه‌ترین زمانی برخوردار بود رونق اقتصادی مناسبی را در منظقه به همراه داشت به طوری که تعداد کثیری از هامونیان به این شغل روی آوردند و با بهره‌گیری از روش‌های خاص به صید ماهی اشتغال داشتند.
دوران خشکسالی و قهر طبیعت با هامون
در این برهه زمانی که بیش از یک دهه در سیستان به طول انجامید را می‌توان سخت‌ترین دوران برای هامونیان به حساب آورد. خشکسالی چند ساله هامون سبب از بین رفتن تمام زیرساخت‌ها از ریشه نی، توت و همچنین در برخی مکان‌ها به فرسایش خاک به دلیل شدت جریان بادهای 120 روزه شد.
دامداری و کشاورزی سیستان تحت تاثیر این عوامل به طورکلی از بین رفت. صیادان بیکار و دامدان اقدام به فروش دام‌ها کردند که نتیجه آن از بین رفتن گاو اصیل سیستانی به عنوان نژاد برتر بود.
طوفان‌های شدید توأم با گرد و غبار بیماری‌های تفسی را برای سالخوردگان در پی داشت و زمینه مهاجرت بسیاری از روستائیانی که در معرض هجوم شن‌های روان قرار داشتند را فراهم کرد، به طوری که در بخش شمالی سیستان بسیاری از روستاها خالی از سکنه و به ویرانه‌ای تبدیل شده است.
احیای دوباره هامون و خوشحالی هامونیان از زندگی دوباره
با نزول باران رحمت الهی و جاری شدن سیلاب‌ها در منظقه، روزنه امیدی در دل هامونیان و سیستانیان پدیدار گشت به طوری که این روزها را با ایستادن بر ساحل زیبای هامون گذشته‌های دور را در خاطره‌ها زنده و روزهای رویایی هامون را مجسم می‌کنند.
آنان امیدوارند با تداوم این سیلاب‌ها شاهد احیای دوباره هامون باشند. دوباره ماهیگیری، دامداری و صیدو صیادی را تجربه کنند.
هرچند هامون امروز با آنچه را در گذشته شاهد بودیم فاصله‌ای ژرف و عمیق دارد، اما این امیدواری در دل مردمان این سرزمین تقویت شده است که اگر همت مسئولان فروگذار نکند می‌تواند به روزهای طلایی بازگردد.
تفاوت هامون امروز با گذشته از نگاه مردم
گرچه امروز در بیشتر نقاط هامون آب جریان دارد اما تا زمانی که زمینه فعالیت و بهره‌مندی از این آب به عنوان منبع اقتصادی فراهم نشود تغییری در رشد اقتصادی و معیشت کسانی که ارتباطی مستقیم با هامون داشته‌اند، ایجاد نمی‌شود.
غلام‌رسول اربابی ساکن روستای اربابی (تخت عدالت) که سال‌ها در هامون زیسته و ارتباطی نزدیک با هامون داشته است از تفاوت هامون امروز با گذشته اینگونه یاد می‌کند: در گذشته هامون پر از رزق و روزی بود هرکس با هامون ارتباط داشت به نوعی می‌توانست زندگی و مایحتاج روزمره خود را تامین کند. امروز ما شاهد جاری شدن آب در منطقه هستیم اما این آب بهره‌ای برای دامدار و صیاد ندارد زیرا تا زمان احیای دوباره هامون در حد و اندازه گذشته زمان بسیار لازم است.
وی افزود: هامون زمانی می‌تواند در زندگی مردم منطقه تاثیرگذار باشد که نیزارها دوباره شکل بگیرد و ماهیگیری به عنوان شغل اصلی مردم این منطقه رونق داشته باشد و این آب که اکنون در منطقه جاری شده بدون ماهی است.
اربابی از مسئولان خواست تا نسبت به رها سازی بچه ماهی هرچه سریع‌تر اقدام کنند زیرا ممکن است این آب ادامه نداشته باشدو با شدت گرفتن طوفان‌های 120 روزه و همچنین گرمای تابستان این آب بزودی خشک شود و اگر به موقع رها سازی انجام شود می‌توان امیدوار بود تا مدتی مردم منطقه سرگرم باشند.
امان‌اله بزی ساکن روستای ملادادی در این باره گفت: نعمت جاری شدن آب در منطقه ما را امیدوار کرده است و در حال حاضر تاثیر بیشتر آن در کاهش گرد و غبار ناشی از طوفان‌هاست زیرا در شمال روستا آبگیری شده و تا حدودی گردوخاک کاهش یافته است و ما نگران این هستیم که این آب ادامه نداشته باشد و مردم نتوانند از آن استفاده کنند.
وفای به عهد هامونیان
در آغازین روزهای جاری شدن آب در اقدامی تحسین برانگیز و به منظور حمایت از محیط زیست و بازگشت هامون به روزهای اوج, در حرکتی نمادین صیادان منطقه سیستان تفنگ‌های شکاری خود را شکستند.
امروز هم بر عهد خود ایستاده‌اند و با توجه به اینکه پرندگانی پس از فراهم شدن زمینه زیست به این منطقه کوچ کرده‌اند از شکار خودداری می‌کنند.
این در حالی است که حفاظت از محیط زیست هم به جهت حمایت از پرندگان مهاجر ممنوعیت شکار را اعمال کرده است. اما آنچه را می‌توان نقطه عطف این اقدام دانست فراهم شدن زمینه مناسب زیست انواع پرندگان با شکل‌گیری نیزارها در سطح هامون است که امیدواریم این مهم تحقق یافته و آنچه را در آینده‌ای نچندان دور شاهد باشیم هامونی سرسبز باشد.
سخن پایانی
آنچه را امروز از زبان مردم می‌شنویم و آنچه را به عنوان حق مسلم خود می‌دانند احیای دوباره هامون است و این امر میسر نمی‌شود مگر با عزم و همت ملی که دولتمردان باید به آن توجه داشته باشند تا براساس توافقنامه‌های منغقده حق قانونی سهمیه آب به میزان 27 متر مکعب در ثانیه را با رایزنی‌های دیپلماتیک از کشور افغانستان مطالبه کنند.
ما حتم داریم با احیای دوباره هامون در مدت زمانی کوتاه و با پایان کابوس خشکسالی در منطقه که همه را به ستوه آورده است شاهد تحولی بزرگ در اقتصاد و تغییری شگرف در زندگی روزمره مردم خواهیم بود.
انتظار می‌رود تا آنچه را امروز در منطقه شاهد هستیم زمینه‌ای برای تداوم جاری شدن آب با تذبیر خاص از سوی مسئولان امر باشیم تا ضمن جلوگیری از هدر رفت آب به نحوی مدیریت شود تا حداقل برای یک سال هم که شده مردم بتوانند از این نعمت خدادادی که شامل حالشان شده، استفاده بهینه را داشته باشند و از ادامه کابوس شوم خشکسالی و در نهایت فقر و تنگدستی بدون وابستگی به غیر رهایی یابند.
گزارش: ناصر صیاد
انتهای پیام/ج