موسیقی رمضان در ایران؛ از نقاره زنی تا شب‌خوانی
خبرگزاری تسنیم: شاید بسیاری از ما آنگونه که باید با الحان و آوازها و در کل با موسیقی ماه مبارک رمضان آشنا نیستیم؛ در اینجا مقاله‌ای را می‌خوانید که حاصل تحقیقات متین رضوانی‌پور در زمینه موسیقی رمضان است.
به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، مسلمانان در ماه مبارک رمضان شاید بیش از هر زمان دیگری در طول سال با لحن‌ها و آوازها و علائم موسیقایی سروکار داشته‌اند. سحری‌خوانی، منقبت خوانی، نوحه‌خوانی، اذان، قرائت قرآن و... همگی از نمونه‌هایی هستند که برخی از آنها مختص ماه مبارک رمضان هستند، البته برخی دیگر نیز در طول سال اجرا می‌شوند اما حال و هوای اجرایشان در ماه مبارک رمضان چیز دیگری است.
در اینجا برای آشنایی بیشتر با الحان موسیقی در ماه مبارک رمضان مقاله‌ای را منتشر می‌کنیم که با خواندن آن می‌توان با بخش مهمی از موسیقی رمضان در ایران آشنا شد. این مقاله حاصل تحقیقات متین رضوانی پور در زمینه موسیقی رمضان است.
چکیده
ماه رمضان نهمین ماه از ماه‌های قمری، ماه نزول قرآن و ماهی مبارک است که در آن روزه گرفتن بر مسلمانان واجب می‌شود و شب‌های قدر را نیز در خود جای داده است. به اعتقاد مسلمانان در‌های بهشت بر روی روزه‌داران در این ماه باز و در‌های جهنم بسته خواهد بود. پیرامون رمضان احادیث و روایات بسیاری از بزرگان دینی ما باقی مانده و در این خصوص رسول اکرم (ص) فرموده‌اند:
«ماه رمضان، ماه خداست و آن ماهى است که خداوند در آن حَسنات را مىافزاید و گناهان را پاک مىکند و ماه برکت است».
مقدمه
در طول تاریخ و سنوات متمادی برای عمل کردن به فرامین و احکام مربوط به این ماه شریف آیین‌ها و رسوماتی گسترده در سرتاسر ایران پدید آمد که اغلب با به کارگیری الحان و نغمات موسیقی همراه بوده است. این الحان را هم می‌توان در زیرمجموعه موسیقی ردیفی و هم الحان و نغمات موسیقی اقوام ایران دانست، که در جای‌جای این مرز و بوم کاربرد فراون و گسترده‌ای داشته است. بهره‌گیری از موسیقی آوازی در اجرای این نغمات از گستردگی و وسعت بیشتری نسبت به استفاده از ساز داشته و در این مقاله، سعی بر آن شد که در حدتوان به تعدادی از آیین‌های مربوط به ماه مبارک رمضان که همراه با موسیقی است اشاره و آنها را معرفی نمایم. آیین‌هایی چون: نقاره زنی جهت روئیت هلال ماه رمضان و شوال، چاووش‌خوانی فرارسیدن ماه رمضان، چاووش‌خوانی انتهایی یا الوداع‌خوانی، بسم‌الله‌خوانی، دم‌دم سحری (در بوشهر)، آیین آبی بنوش، سنت گره‌گشو یا گره‌گشای، صلوات‌خوانی، مولودی‌خوانی امام حسن (ع)، منقبت‌خوانی امام علی (ع) و امام حسن (ع)، نوحه‌خوانی امام علی (ع)، شب‌خوانی رمضان، مناجات‌خوانی، مناجات سحری، سحرخوانی و یا سحر آوازی، دعای سفره، ربنّا، اذان، طلاوت قرآن و ...
نقاره زنی جهت روئیت هلال ماه و در طول ماه رمضان
نقاره زنی برای روئیت هلال ماه در بسیاری از نواحی ایران در ابتدای هر ماه قمری به ویژه ماه مبارک رمضان اجرا می‌شد و نقاره‌زن‌ها با نواخت این ساز مردم را آگاه از فرارسیدن رمضان می‌نمودند. این آیین در طول ماه مبارک نیز به اجرا در می‌آمد و در آن همه روزه (از لحظة رویت هلال ماه، تا رویت هلال ماه شوال)، در دو نوبت سحر و افطار (هر مرتبه ده تا پانزده دقیقه و هر نوبت سه بار با فاصلة یک ساعت از مرتبه پیشین) اجرا می‌شد و وظیفة آگاهی رسانی مردم بابت نزدیک شدن به هنگام اذان را دارا بوده است. نوع ضرب‌آهنگ این موسیقی نیز بیانگر زمان باقیمانده تا لحضات اذان بوده و هرقدر تندتر می‌شد مردم می‌دانستند که تا اذان زمان کم‌تری باقی مانده است و با بخشی کوتاه در انتها (با اجرایی با ضرب‌آهنگی به‌هم‌ریخته) اشخاص را از فاصلة زمانی اندک تا اذان آگاه می‌ساخت.
چاووش خوانی فرارسیدن ماه رمضان
این آیین یک روز پیش از فرارسیدن ماه مبارک رمضان برگزار می‌شد، بدین ترتیب که مردم برخی شهر‌ها، شب قبل از نخستین سحرگاه ماه مبارک رمضان را تا صبح بیدار مانده و با برگزاری آیین‌های معنوی و پوشیدن لباس‌های نو، به استقبال این ماه رفته و چاووش‌خوان‌ها به خوانش چاووشی‌هایی مرتبط با آن روز می‌پرداختند. در همین رابطه در روز نخست ماه رمضان نیز افراد کسب و کارشان را تعطیل کرده و چاووش‌خوان‌ها نیز در آن روز چاووشی‌های مرتبط خود را در دستگاه چهارگاه اجرا می‌کردند.
نمونه‌ای چاووش خوانی:
عاشقان را هر زمانی مردنی است
مردن عشاق خود یک نوع نیست
او دوصد جان دارد از جان هدی
وان دوصد را می‌کند هردم فدا
هرچه گویید عشق را شرح و بیان
چون به عشق آیم خجل باشم از آن
جسم خاک از عشق بر افلاک شد
کوه در رقص آمد و چالاک شد
چاووش‌خوانی انتهایی یا الوداع خوانی
آیینی است که در سه‌روز آخر ماه مبارک رمضان توسط همین چاوش‌خوان‌ها برگزار شده و به استقبال ماه شوال می‌رفتند و بدان الوداع‌خوانی نیز گفته می‌شود. این آوازها نیز همانند چاووش‌خوانی‌ها در دستگاه چهارگاه اجرا می‌شد.
نمونه‌ای شعر الوداع‌خوانی
رمضان مى‌رود و مى‌بَرد از کف دل ما
آن که سى روز صفا یافت از او محفل ما
رمضان می‌رود ای کاش به امضا برسد
طاعتِ ناقصِ ما، روزة ناقابل ما!
دمدمسحری
آیینی بوشهری که در سحرهای رمضان توسط دو مرد فانوس‌به‌دست و دمام‌به‌دوش در محله‌ها و کوچه‌های بوشهر اجرا می‌شد. دمدمسحری آهنگ موزونی است که از ترکیب دو کلمه دم‌دم و سحری از ضرب‌آهنگ کوبش چوب بر دمام ایجاد می‌شود و دم‌دم‌سحری‌خوانان با ضربه‌های آهنگینی بر دمام با ریتم سه‌ضربی، همراه با خواندن اشعار دعاگونه روزه‌داران را وقت سحر از خواب بیدار می‌کنند.
بیت:
خداوندا تو ستاری همه خوابند تو بیداری
به حق لا اله الا الله همه عالم نگه‌داری
یکی از معروفترین اشعاری است که در این سنت دیرینه اجرا می‌شود.
آیین آبی بنوش
آیین «آبی بنوش» نیز از سنت‌های رایج شهرهای شمالی و استان بوشهر است که در آن ده دقیقه پیش از اذان صبح با پخش نوای
آبی بنوش لعنت حق بر یزید کن
جان فدای تربت پاک شهید کن
از بلندگوی مساجد محله‌ها، اشخاص را برای نوشیدن آب، پیش از اذان صبح از خواب بیدار می‌نمایند.
سنت گره گشو یا گره‌گشای
برگزاری این سنت در شب پانزدهم رمضان هم‌زمان با ولادت کریم اهل بیت امام حسن مجتبی (ع) است که در منطقة بندر دیلم اجرا می‌شود. در این سنت خانواده‌ها از دو روز قبل به تهیه و آماده‌سازی آجیل مخصوص و تنقلات می‌پردازند و گندم، نخود، باقلای لپه و دیگر حبوبات را بو می‌دهند و با نقل و شکلات و سایر شیرینی‌جات مخلوط می‌کنند. در ادامه، کودکان کمی پس از افطار کیسه‌ای کوچک به گردن می‌اندازند و با تکرار مداوم آهنگ «گلی گشو سرت بشو» به در منازل می‌روند و اغلب خانواده‌ها در کیسه‌های ایشان از آجیل‌های آماده‌شده می‌ریزند. اگر خانواده‌ای نیز بنا به هر دلیلی از دادن آجیل مخصوص سر باز می‌زدند، بچه‌ها باهم چنین می‌خوانند: «خونه گدا خیرش ندا» به معنی « خانة (خانوادة) گدا خیرش را به ما نداد».
صلوات‌خوانی
صلوات‌خوانی از انواع موسیقی مذهبی است که خواننده با استفاده از اشعاری که در آن مردم را به فرستادن صلوات دعوت می‌نمایند به اجرای این مراسم می‌پردازد. اجرای صلوات‌خوانی از یک تا سه روز پیش از رویت هلال ماه رمضان برای پیش‌باز این ماه انجام می‌شود و به همان شکل در هنگام سحر (از یک ساعت به اذان مانده) خوش‌خوان‌ها به بام خانة خود رفته و به اجرای آن می‌پردازند. در برخی مناطق، اشخاص در گلدسته‌های مساجد این آیین را در ابتدای مناجات سحر با آدابی خاص در دستگاه چهارگاه اجرا می‌کردند و افرادی که صدایشان را می‌شنیدند بلند صلوات می‌فرستادند. در ادامه هنگام نزدیک‌شدن به اذان ابیاتی خوانده می‌شد که پایان هر بیت آن یک صلوات داشته باشد و مردم بدانند که تا اذان صبح فرصت کمی دارند. در برخی مناطق نیز صلوات‌خوانی‌هایی سرودگونه و با ضرب‌آهنگ‌هایی مشخص وجود دارد که در هیئت‌های مردانه یا زنانه اجرا می‌شود که گونه‌ای از آن در آواز ابوعطا و گونه‌ای دیگر در دستگاه همایون اجرا شده‌اند.
نمونه‌هایی از اشعار صلوات‌خوانی
اجرا در دستگاه چهارگاه
اول به خدای حی داور صلوات
دوم به رسول تاج برسر صلوات
سوم به علی و آل و اولاد علی
چهارم به کنار حوض کوثر صلوات
صلوات‌خوانی در آواز ابوعطا
صل‌علی محمد، صلوات بر محمد
سیصد سلام و صلوات به روح پاک احمد
خوش رحمتیست یاران صلوات بر محمد
گوئیم از دل و جان صلوات بر محمد
گر مومنی و صادق با ما شوی موافق
کوری هر منافق صلوات بر محمد
در آسمان فرشته مهرش به جان سرشته
بر عرش خوش نوشته صلوات بر محمد
صلوات اگر بگوئی یابی هرآنچه جوئی
گر تو ز خیل اوئی صلوات بر محمد
ای نور دیدة ما خوش مجلسی بیارا
می گو خوشی خدا را صلوات بر محمد
مانند گل شکفتیم و درّ لطیف سُفتیم
خوش عاشقانه گفتیم صلوات بر محمد
والله که دیدة من از نور اوست روشن
جان منست و من تن صلوات بر محمد
گفتیم با دل و جان با عاشقان کرمان
شادی روی یاران صلوات بر محمد
بی شک علی ولی بود پروردة نبی بود
شاه همه علی بود صلوات بر محمد
گویم دعای سید خوانم ثنای سید
جانم فدای سید صلوات بر محمد
صلوات‌خوانی چهارده معصوم
اجرا دستگاه همایون (گوشة شوشتری)
اول خوانیم خدارا
رسول انبیا را
علی مرتضی را
صل‌علی محمد، صلوات بر محمد
صلوات را خدا گفت
جبرئیل بارها گفت
در شان مصطفی گفت
صل‌علی محمد، صلوات بر محمد
شاه نجف علی است
سرور دین علی است
شیر خدا علی است
صل‌علی محمد، صلوات بر محمد
یارب به حق زهرا
شفیع روز جزا
یعنی که خیر النساء
صل‌علی محمد، صلوات بر محمد
بعد از علی حسن بود
چون غنچه در چمن بود
نور دو چشم من بود
صل‌علی محمد، صلوات بر محمد
بوی حسین شنیدیم
چون گل شکفته دیدیم
به مدعا رسیدیم
صل‌علی محمد، صلوات بر محمد
زین العباد بیمار
سجاد است وتبدار
یعنی که شاه کبار
صل‌علی محمد، صلوات بر محمد
باقر امام دین است
نور خدا یقین است
فرزند عابدین است
صل‌علی محمد، صلوات بر محمد
جعفر صبح صادق
،هم نور وهم موافق
تاج سر خلا یق
صل‌علی محمد، صلوات بر محمد
موسای با سعادت
با ذکر و با عبادت
سر دار با جلالت
صل‌علی محمد، صلوات بر محمد
هشتم رضا امام است
از ضامنی تمام است
شاه غریب بنام است
صل‌علی محمد، صلوات بر محمد
ما شیعه تقی ایم
خاک ره نقی ایم
محتاج عسکری ایم
صل‌علی محمد، صلوات بر محمد
مهدی به تاج و نورش
با احمد ورسولش
نزدیک شد ظهورش
صل‌علی محمد، صلوات بر محمد
منقب‌خوانی
منقبت به هنر و کار نیکویی که موجب ستایش شود گفته می‌شود و منظور از آن در فرهنگ عامّه بیشتر به ستایش فضایل معصومین بزرگوار دین مبین اسلام اشاره دارد. به طور خاص منقبت‌خوانی یا مناقب‌خوانی مربوط به مذهب تشیع بوده و از آنجا نشأت گرفته و ذکر فضایل و مناقب امیرالمؤمنین علی (ع) به طور خاص توسط خود چهارده معصوم توصیه شده است. منقبت‌خوانی در ماه مبارک رمضان نیز بیشتر در ایام ولادت امام حسن مجتبی (ع) و ایام شهادت امام علی (ع) صورت می‌پذیرد و اجرای موسیقی (انتخاب الحان) آن بسته به تصمیم و سلیقة منقبت‌خوان دارد، به گونه‌ای که در تمامی دستگاه‌ها می‌توان آن را اجرا کرد.
نمونه ای از منقبت امام علی(ع)
جان را به یک اشاره مسخّر کند علی
دل را به یک نظاره منوّر کند علی
ایجاد گل ز شعلۀ آذر کند علی
یک‌لحظه سیر عالم اکبر کند علی
بر کائنات جود مکرّر کند علی
او را سزد به خلق امیری و رهبری
او آورد عدالت و قسط و برابری
تیغش رسد به چرخ گه رزم‌آوری
با ذوالفقار حیدری و دست داوری
یک لحظه فتح قلعۀ خیبر کند علی
نمونه ای از منقبت امام حسن (ع):
تو آقای جوانان بهشتی
توانایی دست سرنوشتی
دا چون کرد خوبان را گزینش
تو گشتی شمع بزم آفرینش
تو خورشید زمین و آسمانی
امام دوم ما شیعیانی
فلک بر خاک پایت سر نهاده
زمین در زیر پایت اوفتاده
هزاران کهکشان دارد شگفتی
که با یک صلح دنیا را گرفتی
تو با یک صلح صدها جنگ کردی
جهان را بهر دشمن تنگ کردی
شب‌خوانی رمضان
شب‌خوانی از دیگر آیین‌های ماه رمضان است که هنگام فرا رسیدن این ماه در هر محله، توسط یک فرد یا تعدادی افراد در هنگام سحر انجام می‌شد. ایشان در هر سحر به بالای بام می‌رفتند و با خواندن اشعاری یا نواختن طبل و ... مردم را برای سحر بیدار می‌کردند. در قدیم بسیاری اشخاص بدون خوانش آواز و تنها با صدای طبل و کوباندن بر قوطی‌های روغن نباتی و ... مردم را بیدار می‌کردند و در برخی مناطق نیز عده‌ای موظف بودند که با سازهایی بادی چون کرنا، نفیر، دوزله و نواخت نغماتی خاص، مردم را برای آماده‌سازی سفرة سحری بیدار کنند.
نمونه‌ای از اشعار شب‌خوانی:
شب‌های بلند بی عبادت چه کنم؟
طبعم به گناه کرده عادت چه کنم؟
میگن که خدا گناه را می‌بخشد
گیرم که ببخشد از خجالت چه کنم؟
مناجات‌خوانی، مناجات‌سحری، سحرخوانی و یا سحرآوازی
مناجات به معنای رازونیازکردن، راز دل به‌کسی‌گفتن، رازگویی و عرض نیاز به درگاه‌خدا است و مناجات‌خوانی به آن دسته از موسیقی دینی اطلاق می‌شود که با استفاده از اشعاری با درون‌مایه راز و نیاز با خدا در سحرهای ماه رمضان برای به موقع بیدار کردن مومنین از خواب و بهره‌مندی بیشتر از لحظات باقیمانده تا سحر اجرا می‌شود. مناجات‌خوانی که تنها از موسیقی آوازی بهره‌مند است از تنوع نغماتی آزاد بهره می‌برد و یک مناجات‌خوان در انتخاب هر گوشه، مقام، دستگاه یا آوازی برای خوانش خود کاملاً مختار است.
در قدیم مناجات‌خوان‌ها از یک تا دو ساعت مانده به اذان صبح بر بام خانه‌شان می‌رفتند و با اجرای زیباترین نواها مردم را برای سحر بیدار می‌نمودند. در صورت وسیع‌تر بودن محله‌ها خوش‌خوان‌ها چندنفره و در گلدسته‌های مساجد به نوبت، به صورت تک صدایی و یا چند صدایی مناجات سحری می‌‌خواندند که به آن گلدسته‌خوانی و به آن اشخاص گلدسته‌خوان نیز می‌گفتند.
در نزدیکی اذان ابیاتی خوانده می‌شد که در پایان هر بیت آن مردم را دعوت به فرستادن صلوات می‌نمود و همین رمزی برای آگاه‌سازی افراد از کم بودن زمان برای سحرخوردن می‌بود که به آن صلوات‌خوانی نیز می‌گفتند. در بسیاری از مناطق، مناجات‌خوانی به همراه سازهایی چون دوتار و یا تنبور نیز اجرا می‌شد.
نمونه‌ای از مناجات‌های قدیم
آواز دشتی
خداوندا من از اعمال خود بسیار می‌ترسم
نمی‌ترسم زکس از زشتی کردار می‌ترسم
هزاران بار کردم توبه و از جهل بشکستم
پشیمانم پشیمانم از این گفتار می‌ترسم
تو فرمودی که شیطان دشمن نوع بشر باشد
خداوندا من از این دشمن مکار می‌ترسم
من اندر خواب و دیو نفس بیدار و خطر نزدیک
به قلبی مرتعش زین فتنة بیدار می‌ترسم
تو فرمودی که باشد مجرمین را جای در آتش
نما عفوم که من از نار می‌ترسم
بود بازار گرم دین‌فروشی بر سر راهم
خداوندا من از این گرمی بازار می‌ترسم
ریا کردم ریاکارم خطاکردم خطاکارم
ز رسوایی به نزد مردم ستار می‌ترسم
وفا کردی جفا کردم عطا کردم خطا کردم
نمی‌گویم چه‌ها کردم ولی بسیار می‌ترسم
یارب من اگر گناه بی‌حد کردم
غفران تو را به روی خود سد کردم
چون بر کرم تو شوق کلی دارم
برگشتم تو به کردم و بد کردم
گفتی که تو را عذاب خواهم فرمود
من در عجبم که در کجا خواهد بود
آنجا که تویی عذاب نبود آنجا
آنجا که تونیستی کجا خواهد بود
یارب به رسالت رسول ثقلین
یا رب به قضا کننده بدر و حنین
عصیان مرا دونیم کن در عرصات
نیمی به حسن ببخش و نیمی به حسین
مولودی امام حسن
مولودی‌خوانی امام حسن (ع) مراسمی است که در تمامی نقاط ایران در نیمة ماه رمضان توسط اشخاصی تحت عنوان مولودی‌خوان اجرا می‌شود و در آن اشعاری با درون‌مایة مدح و منقبت و میلادیة این امام معصوم در الحان سنتی ایرانی به اجرا در می‌آید. البته در نزد عوام مولودی‌خوانی بیشتر شامل خوانش اشعاری سرودگونه با ضرب‌آهنگی مشخص است که در سرضرب‌های آن مردم به دست‌زدن و جواب دادن ترجیع‌بند آن می‌پردازند. این نوع از موسیقی مذهبی همانند نوحه‌خوانی دارای ضرب‌آهنگ‌های متفاوت و بر اساس موسیقی ردیف دستگاهی اجرا می‌شود و تنها تفاوتشان برخورداری از سرعت و شادمانی درونی بیشتر الحان مولودی‌خوانی است.
نوحه‌خوانی امام علی (ع)
نوحه‌خوانی گونه‌ای از موسیقی مذهبی است که در آن فردی به عنوان نوحه‌خوان به خوانش اشعاری در رثای بزرگان دینی به صورت ریتمیک و با ضرب‌آهنگی مشخص می‌پردازد و دیگران با سینه‌زنی در سرضرب‌های آن و هم‌خوانی بخشی از نوحه وی را همراهی می‌کنند. نوحه‌خوانی برای امام علی (ع) نیز از برجسته‌ترین انواع موسیقی ماه رمضان است که در لیالی قدر به اجرا در می‌آید. بهره‌مندی از موسیقی ردیف دستگاهی در اجرای این نوحه‌ها همانند نوحه‌های محرمی و همچنین استفاده از اوزان مختلف موسیقایی از مهمترین شاخص‌های آن است. نوع اشعار این نوحه‌ها نیز دو نوع است که نوع اول اشعاری بر اساس اوزان عروضی با اوزانی مشخص و نوع دوم شامل اشعاری با مصرع‌های کوتاه و بلند و متفاوت (همانند تصانیف کار و عمل) است و گاهی از تنوع وزنی متنوعی نیز بهره می‌برند.
نمونه‌هایی از نوحه‌های امام علی (ع)
نوحة شیعه باز این چه فغان و غوغاست
اجرا شده در بوشهر توسط عبدالحمید دشتی‌فرد
گوشه رهاب
متن نوحه:
شیعه باز این چه فغان و غوغاست
وین چه شوری برپاست بلکه شد قتل علی
سرزنان جن و ملک به زاری
وین چه شوری برپاست بلکه شد قتل علی
گفت زینب به شه شهیدان
کی برادر من خاک عالم به سرم
از جفای زاده مرادی وین
چه شوری برپاست بلکه شد قتل علی
نمونه‌ای از نوحه‌خوانی اصفهان
شاه نجف شیر خدا یا علی
اجرا توسط رضا دایی رجب
آواز ابوعطا
این نوحه در گوشه‌های حجاز و درآمد خوانده می‌شود.
متن نوحه:
شاه نجف شیر خدا یا علی
کشته ز شمشیر جفا یا علی
فرق تو از تیغ جفا چاک شد
خون جگر سید لولاک شد
آه تو از خاک بر افلاک شد
سوخت دل اهل سما یا علی
آه که ای خسرو مالک‌رقاب
جسم تو افتاده به روی تراب
ریش تو از خون سرت شد خضاب
در دل محراب دعا یا علی
زینب غم‌دیده به سر خاک کرد
پیرهن صبر به تن چاک کرد
آه و فغان با دل غمناک کرد
شد ز غمت نوحه‌سرا یا علی
ربنا
گونه‌ای دیگر از موسیقی دینی متداول در ماه رمضان که محتوای آن منتخبی از چند آیة مبارکة قرآن کریم است و همواره قبل از اذان مغرب به اجرا در می‌آید ربّنا است. در اجرای ربّنا نیز مجریان هم از مقام‌های موسیقی عرب و هم از دستگاه‌های موسیقی ایرانی بهره می‌برند که بیشترین کاربرد در خوانش آن تا کنون متعلق به دستگاه سه‌گاه بوده است. معروفترین این نوع موسیقی ربنایی است که در گوشة عراق از سوی استاد شجریان (با رعایت تجوید و قواعد زبان عربی) خوانده شده است.
اذان
اذان پرکاربردترین گونة موسیقی دینی است که برای آگاه نمودن مسلمانان از لحظة فرارسیدن اقامة نماز (از فرایض دین اسلام) در تمامی سال به ویژه ماه رمضان اجرا شده و در شبانه‌روز سه‌مرتبه خوانده می‌شود. اجرای اذان در بین مسلمانان جهان بر مبنای نغمات بسیاری کشورها صورت می‌پذیرد که در ایران هم براساس مقام‌های موسیقی عرب و هم براساس موسیقی ردیف دستگاهی اجرا می‌شود. امروزه تنها اذانی که بر اساس موسیقی ایرانی از رسانه‌ها پخش می‌شود و می‌توان گفت زیباترین اذان در بین مسلمانان جهان می‌باشد اذان مرحوم مؤذن‌زاده اردبیلی در آواز بیات ترک است ولی در اقوام ایران اذان‌های ناشناخته‌ای در دستگاه همایون (گوشه‌های شوشتری و بیداد)، دستگاه چهارگاه (گوشة حصار)، دستگاه ماهور (گوشه‌های درآمد، آذربایجانی و داد)، دستگاه سه‌گاه (گوشة درآمد) و آواز دشتی نیز شنیده و ضبط شده است که پیش‌بینی می‌شود در صورت اجرایی قوی هم‌چون اجرای مرحوم مؤذن‌زاده جایگاه‌هایی هم‌چون همان اذان معروف در آواز بیات ترک پیدا نمایند و امید است که در آینده به گوش تمامی مردم دنیا برسند.
دعای سفره
دعای سفره نیزگونه‌ای از موسیقی دینی با متون و اشعاری پیرامون شکر خدا، دعا نمودن برای بانیان، شرکت‌کنندگان در مراسم، بزرگان دینی، مداحان و یا عاقبت‌به‌خیری اشخاص و ... است که معمولاً پس از اتمام تناول غذا در طول سال و تناول افطار در ماه مبارک رمضان، توسط مداح یا روحانی‌ای اجرا شده و مردم هم با گفتن آمین جواب او را می‌دهند می‌دهند. دعای سفره که گاهاً بدون بهره‌مندی از موسیقی نیز اجرا می‌شود را هم به زبان عربی و هم به زبان فارسی می‌توان در اغلب مقام‌ها و دستگاه‌ها اجرا نمود.
نمونه‌ای از دعای سفره
اجرا در شهرستان ورامین
در گوشة عراق
اللهم الرزقنی حج بیتک الحرام
اللهم الرزقنی زیارت‌الحسین
اللهم الرزقنی شفاعه‌الحسین
اللهم الرزقنی رزقاً حلالً طیباً واسعا
زادالله النعم، و دفع‌الله النغم
الاها به حق سیدالعرب والعجم
الاها که این سفره مقبول (معمور) باد
همیشه پر از نعمت و نور باد
دل مسلمین ارواح گذشتگان مسرور باد
چشم دشمنان مکتب اسلام و قرآن کور باد...
تلاوت قرآن
تلاوت قرآن کریم نیز از معروفترین گونه‌های موسیقی دینی است که در سرتاسر ایران همانند اجرای اذان، هم در مقامات موسیقی عرب و هم در الحان موسیقی ایران اجرا می‌شود. تلاوت قرآن کریم در ایران تا پنج- شش دهة قبل کاملاً بر اساس الحان ایرانی اجرا می‌شد و با روی کار آمدن تکنولوژی و پخش الحان عربی رو به فراموشی رفت و امروزه مجریان آن را تنها در روستاها می‌توان پیدا نمود. از این‌گونه تلاوت‌ها که بر اساس الحان ایرانی است تا کنون نمونه‌های فراوانی در دستگاه‌های شور، سه‌گاه، نوا و آوازهای دشتی و افشاری اجرا و ضبط شده که امید است بتوان این شیوه را دوباره احیا نمود.
نمونه‌هایی از تلاوت‌های قرآن کریم در قالب الحان ایرانی
اجرای سوره مبارکه یاسین
در دستگاه شور
محل اجرا: شهرستان ورامین
این اجرا در گوشة درآمد دستگاه شور صورت پذیرفته است.
اجرای سورة مبارکه ملک
در آواز دشتی
محل اجرا: شهرستان ورامین
این طلاوت نیز در گوشة درآمد اجرا شده و از ویژگی‌های آن اشارات الحان در پایان آیات به سمت بالاست که بیانگر نوعی تعالی‌طلبی می‌باشد.
سورة مبارکة الرحمن
در آواز بیات ترک
محل اجرا: خراسان شمالی
این طلاوت نیز در گوشه درآمد اجرا گردیده است.
سوره مبارکه الرحمن
در آواز دشتی
محل اجرا: مازندران
از ویژگی‌های این اجرا بهره‌مندی از گوشه امیری (از گوشه‌های بومی موسیقی مازندران) در حین اجرای آواز دشتی است.
منابع:
بیشتر مطالب فوق در تحقیقات میدانی به دست آمده است.
------------------------------------------------
نویسنده: متین رضوانی‌پور
-----------------------------------------------
انتهای پیام /