مسجد موثرترین پایگاه دینی مومنان است/مسجد جامع قم مسجدی با قدمت ۱۴۰۰ سال

به گزارش خبرگزاری تسنیم از قم، مسجد پایگاه وحدت و انسجام مسلمانان با یکدیگر است، صف‌های یک پارچه وفشرده مسلمانان گواه بر این  یکپارچگی و اتحاد و انسجام است، مومنان برای حضور در مسجد همچون قطرات آب به یک دیگر پیوند می خورند و دریایی از اتحاد و انسجام درونی را به نمایش می گذارند.

همه مسلمانان با یکدیگر و به صورت واحد و برابر در مقابل پروردگار خود می ایستند و می دانند که هیچ تفاوتی ندارد که غنی یا فقیر باشند و یا سیاه و سفید چون همگی آن ها نزد خدای خود یکسان و برابرند و هیچگونه برتری نسبت به دیگری ندارند.

از صدر اسلام تاکنون مساجد محوریت مهمی داشته است، اولین مسجد که  توسط پیامبر (ص) بنا نهاده شد مسجد قبا بود به طوری که ایشان ابتدا کلنگ مسجد را زدند و نسبت به تکمیل آن اقدام کردند و خود شخصا کار و تلاش می کردند و خشت ها را می آوردند و برای تکمیل و ساخت آن تلاش های بسیاری کردند و پس از آن نسبت به ساخت منزل برای خود اقدام کردند.

در این جا می توان به اهمیت مسجد پی برد چون پیامبر آن را بر همه چیز حتی بر منزل و محل استراحت خود اقدم دانستند، پیامبر (ص) تنها از مسجد به عنوان محل عبادت استفاده نمی کرند و در کنار راز و نیاز به امور مسلمانان و مشکلات آن ها رسیدگی می کردند که امروز نیاز است تا در جامعه اسلامی از مساجد جهت رفع نیازهای جامعه استفاده بشود.

شهر مقدس قم را می توان شهری دانست که مساجد مهم و معروفی را در دل خود جای داده است که هنوز برای برخی ناشناخته است، مهم ترین مساجد قم را می توان مسجد مقدس جمکران، مسجد امام حسن عسگری(ع)، مسجد جامع و مسجد اعظم دانست که هر کدام جایگاه ویژه ای در شهر مقدس قم دارند.

مسجد جامع عتیق قم قدیمی ترین مسجد قم است

مسجد جامع قم در قرن سوم هجری یکی از علما و محدثین قم به نام ” ابوالصدیم حسین بن علی بن آ دم اشعری ” که در زمره صحابه حضرت امام علی التقی (ع) وحضرت امام حسن عسگری (ع) به شمار می رفت، مسجدی در قم بنا کرد طبق نوشته کتاب تاریخ قدیم قم که در قرن چهارم هجری نوشته شده است.

مسجد جامع عتیق و تاریخی قم مجموعه ای از بناهای چند عصر و از جمله مساجد دو ایوانی به شکل مربع مستطیل است  اسکلت اصلی گنبد خانه ی متوازن آن، به نیمه ی نخست سده ششم هجری قمری تعلق دارد این مسجد پس از مسجدامام حسن عسگری (ع) قدیمی ترین مسجدی است که در قم بنا شده و به اعتبار متون معتبر ، سال احداث بنای کنونی گنبد خانه 529 هـجری قمری است .

یکی از زیباترین و با شکوه ترین بناهای این مجموعه، ایوان بسیار مجلل آن است  این ایوان به دهانه 14، عرض 7 و ارتفاع 18 متر ، از نظر تناسب و زیبایی ، ممتاز و جالب است مقرنس گچی پوشش ایوان و نیز نقشه کاشی کاری دیوار آن که در میانه قاب هایی از آجر کلوکی ( آجر کوچک ) و تراش ، توأم با نمابندی کتیبه های متعدد موضعی و کمربندی جلب توجه می کند، بیش از هرچیز موجب تحسین معماران و هنرمندان می شود در توصیف این ایوان باید گفت که مظهر جمال ، اعتدال و توازن است ؛ زیرا تمام اجزای آن در جای خود قرار گرفته و متناسب است.

بین این حوض ها جداری شبیه دو گنبد کوچک و معلق ، با حوضچه های متنوع و منظم در سه ردیف با قطارهای مشابه وجود دارد و مشخص نیست این مصالح ساختمانی سنگین را چگونه تا سقف بالا برده و چگونه آنجا آویخته اند که پس از قرن ها هنوز بی خدشه و شکست ، پا برجا و سالم باقی مانده است.

تزئینات کاشی این مسجد در زمان فتحعلی شاه و در سال 1248 هـ . ق صورت گرفته که به مرور شکسته و ریخته شد از این رو ابتدا از طرف مرحوم آیت الله فیض در سال 1365 هـجری قمری و مجددا از طرف آیت الله العظمی بروجرودی درسال 1375 هـ . ق تمام مسجد تعمیر و به ازاره سنگی، آراسته و مزین شده است. این کاشی کاری بر فراز ازاره ای از سنگ تراش سفید به ارتفاع بیش از 1متر است و تمام بدنه ایوان را از بغله ها و اسپر تا کتیبه کمربندی تزیین کرده است .

کاشی ها خشتی منقش هفت رنگ با نقشه بندی اسلیمی و اژدربندی است و در میانه کاشی کاری آن، چند خط عمودی وافقی از آجر کلوکی و تراش دیده می شود که مانند قابی کاشی ها را در میان گرفته و وسط هرقاب، نمایی ساخته شده و درون هر نما، ترنجی دیده می شود که روی آن آیه شریفه وما خلقت الجن والانس الالیعبدون نوشته شده است.

مقصوره ای به ارتفاع 30 ودهانه 23 متر وجود دارد که در ضلع جنوبی آن محراب بز رگی قرار دارد در ضلع شمالی آن سه درگاه بزرگ و کوچک به ایوان واز طرف شرقی و غربی آن هم دو درگاه به دو گوشواری که در دو طرف قرار دارد ، گشوده شده است .

محراب شاه نشین آن به عرض یک متر ودهانه چهار متر با پوشش پخ  و بغله ها و اسپر که به کاشی های خشتی منقش هفت رنگ زمان فتحعلی شاهی مزین شده و دارای پوشش رسمی بندی و معقلی است  بقیه دیوار ایوان از جرز و اسپر، دارای ازاره سنگی و بالای آن آراسته به گچبری با نقشه ی  ملات ساز طلایی است و سه درگاه  ورودی آن یکی در وسط با دهانه ی پنج متر و دو درگاه دیگر هرکدام با دهانه ی دومتر در طرفین قرار دارد.

در کمر آن کتیبه ای کمربندی از گچبری به خط ثلث ممتاز شیخ محمد حسن قمی که روی آن سوره تبارک نوشته شده ، دیده می شود درپایان عباراتی که نشان از تعمیر مقصوره واحداث شبستان ها از طرف فتحعلی شاه درسال 1246 دارد، گچبری شده است که البته بیشتر آن ساییده شده و غیر قابل خواندن است  فقط در ضلع غربی آن ، نام فتحعلی شاه قابل رؤیت است.

دربالای این قسمت ، مقصوره از چند ضلعی به صورت مدور در آمده و پاطاق گنبد به صورت عرق چینی بالا رفته است  بدنه پوشش ، مانند کاسه ای گلدار است که آن را به صورت واژگون قرار داده باشند این پوشش با مقرنس آجری تزیین شده است.

مقابل ایوان صحنی وسیع وجود دارد که از سه طرف محصور به شبستان های زیبای چشمه پوشی است که به دوران فتحعلی شاه تعلق دارد قدمت شبستان شرقی بیشتر است  این شبستان دارای نه ردیف سه چشمه ای بر فراز هجده ستون شش ضلعی و نه ستون چهار ضلعی ، یعنی جرزهای جلوی صحن است که با درهای آهنی شیشه پوش محصور شده است .

شبستان غربی نیزدارای 9 درگاه درسه ردیف است ؛ ولی انتهای آن سردابی سراسری وجود دارد که از سوی محمد حسین خان نظام الدوله شاهسوند ملقب به شهاب الملک  که بانی گلدسته های طلایی صحن عتیق در سال 1305 بود، احداث شده است  در نتیجه کف شبستان یک متر بالا آورده شده که این عمل سبب کاهش جذابیت آن شده است.

در قسمت ورودی صحن مسجد از طرف غربی ایوان، سر در ورودی به دهانه شش ، عرض دو وارتفاع هشت متر با جدار سفید کاری و پوشش مقرنس گچی از دوره فتحعلی شاه دیده می شود  در قسمت کمر آن کتیبه ای کمربندی از کاشی خشتی زمینه لاجوردی قرار دارد و روی آن به خط ثلث ، آیات ” یا ایها الذین امنوا اذا نودی للصوه … و الله خیر الرازقین ” و در پایان کتیبه جمله ، ” قل الحاج شیخ عباس مصباح زاده 1381 قمری” خوانده می شود در دو طرف ایوان، جرزی آجری وجود دارد و در کنار آن از دو طرف ، صفه ای محرابی با پوشش مقرنس دیده می شود که از دو طبقه تشکیل شده است .

مسجد جامع، مسجدی با محراب های متعدد

در مسجد جامع قم محراب های متعددی، هر کدام برای منظور خاصی ساخته شده است  در یکی از شبستان های شرقی مسجد محرابی وجود دارد که در مکانی پایین تر از جایگاه نمازگزاران قرار دارد تا هم نشانه خشوع امام جماعت باشد و مهمتر از آن ، کسانی که در حیاط مسجد هستند ، هم سطح با امام جماعت قرار گیرند .

در داخل این محراب و روبه روی امام جماعت ، مشبک هایی  وجود دارد که در فصول گرم سال مانند دستگاه تهویه هوا، هوای سرد ومطبوع را به داخل محراب هدایت می کند تا امام جماعت و نمازگزاران از هوای مناسب برخوردار باشند در دوسوی این محراب پله هایی وجود دارد که به جایگاهی منبر مانند منتهی  می شود ائمه جماعات پس از اقامه ی نماز و یا قبل از آن بالای این منبر مستقرمی شدند وبه ایراد وعظ و خطابه می پرداختند.

صحن مسجد زمینی مستطیل شکل است که چهار طرف آن با بناهای مسجد شامل گنبد، شبستان ها ، گوشواره ها، زیرزمین ، سر در ورودی و ایوان شمالی و جنوبی محصور شده است  وسط صحن، حوضی وجود دارد که بر زیبایی آن افزوده است  در گذشته در وسط حوض ، آب انباری وجود داشت که امروزه مسدود است.

در فصل تابستان ، مخصوصاً شب ها، نماز جماعت درصحن مسجد اقامه می شود ؛ زیرا دارای هوای مطبوع و لطیفی است .

زیرزمین این مسجد به جز هوای مطبوع و دلپذیر، از ارزش خاصی برخوردار است و جلوه دیگری از هنر معماران ایرانی و اسلامی را عرضه می دارد  این زیرزمین در سمت غرب مسجد قرار گرفته و روی آن شبستان بزرگی وجود دارد  زیرزمین به جز ستون های دیوار شبستان دارای هجده ستون است که اخیراً توسط سازمان میراث فرهنگی قسمتی ازآن مرمت شده است .

گنبد رفیع مسجد جامع قم از رفیع ترین گنبدهای مساجد ایران

از دیگر امکانات جالب توجه مسجد، شاخصی است که به وسیله آن می توان هنگام نماز ظهر را تعیین نمود  این شاخص از سنگی تشکیل شده که روی آن خطی به صورت مورب حکاکی شده است اگر آفتاب به وسط این شاخص نزدیک شود نشان دهنده ظهر شرعی است  این شاخص در قسمت شمال مسجد روی تخته سنگی حکاکی شده است .

گنبد رفیع مسجد جامع قم یکی از باشکوه ترین ، شگفت انگیزترین و رفیع ترین گنبد های مساجد ایران است  جای تعجب نیست اگر برای هر بیننده ای در مورد چگونگی ساخت این گنبد جای سؤالی وجود داشته باشد.

نباید فراموش کرد که برای ساخت این مسجد عظیم و با شکوه که حدود 6000 متر مربع وسعت دارد ، حتی یک شاخه آهن نیز به کار نرفته و با گذشت سالیان سال از ساخت آن همچنان پابرجا و استوار مانده است.

مسجد جامع قم دارای کتیبه های زیادی است  یکی از این کتیبه ها، کتیبه بالای ایوان جنوبی است که نویسنده آن محمد حسین الشیرازی بوده وآن را در سال 529  هجری قمری نوشته است  متن این کتیبه ، قسمتی از سوره مبارکه نور است که با خطی زیبا با کاشی معرق ، منقوش شده است  این کتیبه به دستور مرحوم حضرت  آیت الله العظمی بروجردی تجد ید بنا شد.

قسمت های زیادی از بناها وساختمان های مسجد جامع قم را مشبک های آن تشکیل می دهند این مشبک ها حداقل دو فایده اساسی دارند؛ از طریق آنها نور کافی و مطلوب به درون بخش های مختلف ساختمان های مسجد راه می یا بد و از سوی دیگر برای تهویه هوا و خنک شدن قسمتهای مختلف بنا تأثیری قابل توجه دارند این مسجد درخیابان طالقانی شهر قم قرار دارد.

گزارش از سید احمد نجفی اردبیلی

انتهای پیام/