رشد ۹درصدی در انتظار اقتصاد ایران/پانزدهمین اقتصاد دانش‌بنیان در منطقه‌ایم

به گزارش خبرنگار اقتصادی خبرگزاری تسنیم، سید سپهر قاضی نوری دارای دکترای مهندسی صنایع و عضو هیأت علمی دانشگاه تربیت مدرس است که در دوره دکترای «سیاستگذاری علم و فناوری» تدریس می‌کند. وی موسس و سردبیر فصلنامه علمی-پژوهشی «سیاست علم و فناوری»  است و بیش از 12 کتاب، سی مقاله ISI و ده‌ها مقاله فارسی در مجلات و کنفرانس‌های علمی حاصل بخشی از فعالیت‌های او در این حوزه است.

معتبرترین آثار وی کتاب «علم و نوآوری در ایران:چالشها و پیشرفت‌ها» است که توسط انتشارات معروف پالگراو مک میلان در آمریکا منتشر شده است. علاوه بر این، کتاب «مقدمه‌ای بر سیاسگذاری علم، فناوری و نوآوری» به عنوان مرجع دوره دکترای این رشته در دانشگاه های کشور تدریس می شود.

قاضی نوری تاکنون در تدوین بسیاری از قوانین و اسناد سیاستی حوزه فناوری و نوآوری مشارکت داشته است و دستی نیز در تدوین مقالات اجتماعی در وب‌سایت‌ها و خبرگزاری ها دارد.

وی معتقد است اوضاع کنونی اقتصاد کشور در حال حاضر با گذشته غیرقابل مقایسه است. چراکه در گذشته هر روز تصمیمی گرفته می شد که عمده صاحبنظران با آن مخالف بودند و به مشکلات منجر می شد. در حالی که در دولت فعلی مبتنی بر خرد جمعی و نظرات کارشناسی عمل می شود. دولت فعلی با حجم بالایی از بدهی ها روبرو است که گفته می شود میراث دولت پیش است. دولت در تلاش است تا به طور ظریف و حساب شده هم این بدهیها را پرداخت کند و هم مانع از ایجاد تورم شود.

قاضی نوری با این اعتقاد که شکستن رکود تورمی کار دشواری است که دولت تدبیر و امید با ظرافت آن را انجام می دهد، باور دارد که اگر اتفاق جدیدی از جمله سنگین تر شدن تحریمها ، وقوع جنگ در خاورمیانه و...، رخ ندهد، اقتصاد ایران بتواند با بهره گیری از فرصتهای موجود رشداقتصادی 8 تا 9درصدی را تجربه کند.

دیگر نظرات وی را در همین خصوص و نیز در ارتباط با اقتصاد دانش بنیان و راهبردهای لازم برای تحقق آن در گفت‌وگو با خبرنگار اقتصادی خبرگزاری تسنیم در ادامه می خوانید.

* کشور در بخشهای مختلف به سمت دانش بنیان شدن در حرکت است

تسنیم: ارزیابی شما از عملکرد اقتصادی دولت تدبیر و امید چیست؟

قاضی نوری: در یک قضاوت بی طرفانه می توانم بگویم که دولت به طور ظریف و با یک نگاه کارشناسی در حال شکستن رکود تورمی است. در صورتی که اتفاق جدیدی رخ ندهد و از فرصتها بهره گرفته شود، کشور به رشد اقتصادی8 تا 9 درصدی دست خواهد یافت.

 البته شاخص من، خروج از رکود نیست. شاخص من در قضاوت برای ارزیابی عملکرد دولت در حوزه اقتصاد، تصمیمات اقتصادی است که دولت مبتنی بر نقد و بررسی کارشناسانه و... به اتخاذ آنها اقدام می کند. این تصمیمات مبتنی بر جلسه و رأی فردی شخص رئیس جمهور نیست و حاصل خرد جمعی است. به نظر من اقتصاد در حال حرکت به سمت ثبات است. اغلب وزارتخانه ها در سطوح مختلف مدیریتی خود از سرشناس ترین دانشگاهیان کشور در بهره گیری از تجارب علمی آنها بهره گرفته اند.

روال حرکت کشور به سمت دانش بنیان شدن است. چنانچه رئیس جمهور نیز اعلام کرده بود ما فقط اقتصاد دانش بنیان مدنظرمان نیست بلکه باید اجتماع و دولت دانش بنیان داشت. به نظر من تصمیمات نیز به سمت دانش بنیان شدن حرکت کرده اند.  این روند نیز چندان وابسته به مذاکرات نیست.

واقعیت این است که تاکنون تحریمها لغو نشده است. در صورت رفع تحریمها، چنانچه بتوانیم عاقلانه رفتار کنیم و از فرصتهای پیش آمده به درستی بهره گیری کنیم قطعا رشد اقتصادی کشور در مقایسه با 50 سال گذشته که میانگین آن 4 درصد بوده، به رشد بی نظیر و چشمگیری دست خواهد یافت.

 آنچه در این میان حائز اهیمت است اینکه، باید منابعی که در خارج از کشور ذخیره شدن است، پس از رفع تحریمها به درستی در کشور مورد استفاده قرار گیرند. از این جمله، سرمایه گذاری این منابع در مسیر توسعه کشور است و نه در مسیر پرداخت حقوق کارکنان و امور مصرفی.

* اقتصاد دانش بنیان؛ تزریق دانش در بخشهای مختلف اقتصادی و ایجاد ارزش افزوده از این طریق است

تسنیم: تعریف شما از اقتصاد دانش بنیان چیست؟

قاضی نوری: برای اینکه بتوان اقتصاد دانش بنیان را تشریح کرد باید گفت که اقتصاد دانش بنیان چه چیزی نیست. اقتصاد دانش بنیان یک اقتصاد مجزا نیست. قرار نیست یک اقتصاد معمولی و نیز یک اقتصاد دانش بنیان داشته باشیم. اقتصاد دانش بنیان، یعنی تزریق دانش در بخشهای مختلف اقتصاد. یعنی گاودار ما بتواند شیر بیشتر و با کیفیت تری با دانش روز برداشت کند. کشاورزان نیز به همین شکل. نباید در ارتباط با دانش روز بی هدف کار کرد. باید طوری کار و فعالیت کرد که از این دانش بتوان در بخشهای مختلف اقتصادی بهره گرفت.

در پاسخ به این سوال که اقتصاد دانش بنیان چه چیز نیست؟ باید گفت که این اقتصاد، اقتصادی لوکس نیست که در آن تنها به بیو و نانو و... تأکید شود. این اقتصاد همچنین مبتنی بر مقاله و پتنت نیست. این اقتصاد مبتنی بر کاربرد واقعی دانش و ایجاد ارزش افزوده است که منجر به اشتغال می شود.

اقتصاد دانش بنیان همچنین اقتصاد مبتنی برصرفا توانمندی خارجی نیست. ما زمانی می توانیم در تعاملات بین المللی در حوزه اقتصاد دانش بنیان موفق عمل کنیم که حرفی برای گفتن داشته باشیم .

* رتبه ایران در اقتصاد دانش بنیان براساس اعلام بانک جهانی : 15 در میان کشورهای منطقه

تسنیم: جایگاه ایران در اقتصاد دانش بنیان کجاست؟

قاضی نوری: آمارها در این میان متفاوت است. مبتنی بر اعلام بانک جهانی، ایران در اقتصاد دانش بنیان در میان کشورهای منطقه، در رتبه 15 قرار دارد. بانک جهانی در این بررسی آمار 20 کشور از 26 کشور منطقه را در اختیار داشته است. این رتبه که مبتنی بر چهار شاخص تعیین و اعلام شده است ، ایران در شاخص رژیم نهادی و اقتصادی در بین 20 کشور منطقه رتبه 20 را دارد. در شاخص نوآوری رتبه 8، در شاخص آموزش رتبه 9 و در شاخص فناوری اطلاعات و ارتباطات رتبه 9 را داراست.

ایران در بهترین شرایط و با رعایت برخی راهبردها ، در پایان دولت یازدهم بتواند در رده 5 کشور برتر منطقه چشم انداز قرار گیرد. اکنون رتبه های اول تا سوم در این حوزه  به رژیم اشغالگر قدس، امارات و بحرین اختصاص دارد.

* یادگیری فناوری برای ایران مهمتر و ضروری تر از نوآوری فناورانه است

تسنیم: شاخصهای اقتصاد دانش بنیان کدامند؟

قاضی نوری:  تعریف بانک جهانی  از بانک جهانی مبتنی بر 4 شاخص؛ رژیم نهادی و اقتصادی، فناوری اطلاعات و ارتباطات، نوآوری و آموزش است.

از نگاه من اقتصاد دانش بنیان میزان کاربرد دانشهای جدید در ایجاد ارزش افزوده است. وقتی می گوییم دانش جدید منظور آن چیزی نیست که در مقالات می نویسند. دانش، معادل Knowledge است که با علم به مفهوم science فرق می کند. دانش می تواند شامل دانشهای ضمنی و مبتنی بر تجربه باشد.

در حوزه اختراع ما یک محصول را مبتنی پژوهش و تحقیق و منتج از دستاوردها و تجارب خود می سازیم. در حالی که  کشورهایی مانند ژاپن بعد از جنگ جهانی دوم ، به دستاوردهای خود مبتنی بر تحقیق دست نمی یابند بلکه محصولی را با روشهایی که از جمله آنها مهندسی معکوس است مجددا می سازند. به این روش یادگیری فناوری می گویند. یادگیری فناوری برای ما از نوآوری فناوری مهمتر است. در شاخصهای بین المللی، شاخصهای دانش بنیان، مقاله و پتنت و.. است. در حالی که آنها باید برای ما جنبه یک تمرین را داشته باشند، چراکه هیچ یک برای ما ارزش افزوده به دنبال ندارند.

در هند مرسوم است که آنها پتنتها را می خوانند و به یاری آنها دست به تولید می زنند. وقتی پتنتی ثبت شد ، مخترع باید به تشریح جزئیات اختراعش بپردازد تا فرد دیگری عین آن اختراع را با روش وی نسازد. در ایران چندان به پتنت به ویژه گوگل پتنت توجه نمی شود. در گوگل پتنت میلیونها پتنت موجود است که جزئیات هر اختراع در آن ثبت است. جزئیات هر اختراعی در آنجا شرح و بسط داده شده است. حق ماست که بتوانیم از این پتنتها بهره بگیریم. اقتصاد دانش بینان این نیست که تحقیقاتی در آزمایشگاه انجام دهیم سپس از دولت بخواهیم از ما حمایت کند. به این شکل که اول چیزی بسازیم و بعد به دنبال مشتری باشیم.

 سیاستهای جهان سوم به خصوص ایران، همواره طرف عرضه بوده است. سیاستهای حمایت از شرکتهای دانش بنیان (که قانون خوبی است) به حمایت از ایجاد شرکت اقدام می کند. در حالی که سیاستهای ما باید حمایت از طرف تقاضا باشد. . تلاش کنونی معاونت علمی برای فعال کردن طرف تقاضا است. این معاونت تلاش کرده تا گلوگاهها را شناسایی و به ارائه راه حل اقدام کند.

* ایران نیازمند نظام بیمه ای و بانکی برای حمایت از محصولات دانش بنیان است

تسنیم: معاونت تحت مدیریت شما به چه دستاوردهایی در یکسال اخیر دست یافته است؟

قاضی نوری: از مهمترین دستاوردهای ما شناسایی گلوگاهها است. از جمله این گلوگاهها نبودن یک نظام بیمه ای برای حمایت از محصولات دانش بنیان است. به عنوان مثال اگر در حوزه نفت ، شیر گازی از یک شرکت معروف خریداری شود، اولا این شیر منفجر نمی شود و اگرهم انفجاری رخ داد معلوم است که خسارت آن را چه کسی می دهد. ولی در ایران چنین نیست. ایران نیازمند نظام بیمه ای است که بتواند از محصولات دانش بنیان حمایت کند. همچنین نیاز افراد متخصص در نظام بیمه ای کشور به ارزیابی دقیق محصولات دانش بنیان است. همین مسأله در خصوص حوزه بانکی صادق است.

به نظر شما چرا به عنوان مثال ما حاضریم ساخت اتوبان تهران - شمال را به یک شرکت چینی بدهیم . عمده دلیلش فنی نیست. عمده مسأله به مشکلات حوزه حمایت بانکی مربوط است. در بستن قرارداد با یک شرکت چینی چنین عمل می شود که شرکت مربوطه با وام گرفتن از یک بانک طرح را اجرایی می کند و بعد باید به تدریج این پول به بانک مربوطه پرداخت شود ولی همین اتفاق در ایران رخ نمی دهد. نظام بانکی به دلایل مختلف حاضر به حمایت از پروژه های داخلی مبتنی بر مکانیزمهای مذکور نیست.  شاید یکی از راهکارها این باشد که هربانکی وارد عمل شد و خسارت دید دولت خسارتش را پرداخت کند. اینگونه بحثها پیچیدگیهای زیادی دارند ولی قابل بررسی هستند.

 در حال حاضر، صندوق نوآوری و شکوفایی 1000 میلیارد تومان برای حمایت از طرحهای اقتصادی دانش بنیان ذخیره دارد که به طرحهای مناسب با بازده اقتصادی آن را اختصاص خواهد داد ولی واقعیت این است که هنوز طرحهای این چنینی زیادی به این صندوق ارائه نشده است.

* مهمترین مشکل اقتصاد دانش بنیان در ایران فقدان رابطه موثر بین عرضه و تقاضای دانش است

تسنیم: مشکل اصلی در این حوزه کجاست؟

قاضی نوری: من مهمترین مشکل اقتصاد دانش بنیان را در ایران فقدان رابطه موثر بین عرضه و تقاضای دانش می دانم. ما عرضه بزرگی داریم و آن تلاشهای صورت گرفته در دانشگاههاست، تقاضا بزرگی هم داریم که چند ده میلیارد دلار صرف واردات محصولات دانش بنیان می کنیم. هر یک به طور مستقل کار خود را می کنند. این اتفاق مصداق همان مثالی است که یکی زمین را می کند و یکی خاک می ریزد و لوله گذاری در کار نیست. معاونت علمی در تلاش است تا بتواند خلأ مذکور را جبران کند. واقعیت این است که برای توسعه یافته شدن باید به توسعه فناوری دست یافت. از سویی لازم است که تئوری دانشگاه و صنعت در دادن پژوهش از سوی صنعت به دانشگاه قالبش تغییر کند و مکانیزم شرکتی و تجاری به خود گیرد یعنی شرکتهای واسطه ای بین دانشگاه و صنعت این وظیفه را برعهده بگیرند.

از طرفی باید تأکید کنم که در بحث توسعه فناوری و تحقق اقتصاد دانش بنیان این تنها وظیفه معاونت علمی نیست و ما تقسیم شرح وظایف و مبتنی بر برنامه به دنبال تقسیم کار دقیق در این خصوص هستیم. هرچند این فرآیندها دستوری از بالا نیستند. هر سازمانی باید زمینه توسعه فناوری خود را فراهم کند. لازم است تا سرعت این توسعه و رفع موانع داخلی، افزایش یابد.

تسنیم: راهبردهای پیشنهادی معاونت علمی در زمینه تحقق اقتصاد دانش بنیان کدامند؟

راهبردهای تحقق اقتصاد دانش بنیان در سطوح مختلف توسعه یافتگی، یکسان نیست.

راهبردهای تحقق اقتصاد دانش بنیان مستلزم تمرکز مستقیم بر شاخصهای خروجی پژوهش مانند مقاله و پتنت نیست. این نوع اقتصاد منجر به کاهش اشتغال نمی شود در عین حال که ترکیب اشتغال با آن عوض می شود. مشاغل خدمات دانشی گسترش می یابد. ارزش افزوده سرانه هر شغل بالا می رود.

اقتصاد دانش بنیان به معنای تمرکز بر تکنولوژی بالا نیست. در این میان، نقش محوری سرمایه انسانی، سازمانهای شبکه ای و غیرمتمرکز ، انتشار آزاد و وسیع اطلاعات، توسعه درونزا مبتنی بر یادگیری بیرون، اقتصادی شبکه ای و سلسله مراتبی ، نوآوری مداوم و تبادل مستقیم و غیرمستقیم حائز اهمیت هستند.

باید به خاطر داشت که پیشران اقتصاد دانش بنیان ، شرکتهای کوچک و متوسط دانش بنیان نیستند. این مهم با یکپارچه سازی بنگاههای کوچک و متوسط و به یاری صنایع بزرگ و برندسازی قابل حصول است.

تحقق اقتصاد دانش بنیان مستلزم فعالیت یکپارچه بخشها و نهادهای مختلف است. فقط منحصر به نظام علم و فناوری نیست.

لازمه تحقق اقتصاد دانش بنیان هماهنگی و مبادله موثر نظام علم و فناوری با سیار نظامها اعم از نظام تولید و صنعت، نظام تجارت و بازرگانی، نظام استاندارد، نظامهای نوآوری بخشی، نظام اقتصادی، نظام حقوقی و قضایی، نظام آمار و اطلاعات، نظام تأمین مالی و نظام امنیتی و دفاعی است.

مشکلات تحقق اقتصاد دانش بنیان در بیرون نظام علم و فناوری عبارتند از: 1. سیاست صنعتی کشور شفاف نیست (در حالی که صنعت بستر به کارگیری علم و فناوری است) 2. سیاست تجاری کشور معین نیست(در حالی که  بازرگانی و تجارت پیشران توسعه علم و فناوری است)، 3.ضمانت اجرایی نظام استاندارد در کشور پایین است (در حالی که اعمال استانداردها و مجوزها یکی از عوامل مهم افزایش تقاضا برای به کارگیری دانش است.) 4. توسعه فناوری داخلی اولویت بخشهای کشور نیست 5. فضای کسب و کار در کشور ناسالم است ( ریسکهای نوآوری و توسعه فناوری به سختی جایگزین مسیرهای آسان کسب درآمد می شود) 6. مواجهه نظام قضایی کشور با علم و فناوری بیشتر حقوقی است تا توسعه ای (نظام حقوقی مالکیت فکری و صنعتی جهت دهنده پیشرفت مبادلات دارایی های فکری است ، نه صرفا مرجع ثبت حقوقی)، 7. نظام آمار و اطلاعات کشور پشتیبان حوزه علم و فناوری نیست، 8. نظام مالی کشور واجد تنوع و تخصص نهادهای مورد نیاز توسعه فناوری و نوآوری نیست 9. فناوریهای نظامی و غیرنظامی کشور هم افزایی ندارند در حالی که راهبردهای ایجاد هم افزایی این دو حوزه عبارتند از: استراتژیهای هسته /شبکه در حوزه فناوریهای دفاعی و هسته ای ، سیاستهای صادرات محور خصوصا در کابردهای دیگر این فناوریها و سیاستهای معطوف به تسهیل و تقویت رشد و بلوغ شرکتهای انشعابی و زایشی.

الزامات تحقق اقتصاد دانش بنیان مبتنی بر راهبردهای معطوف به درون نظام علم و فناوری عبارتند: 1. تأکید صرف بر طرف عرضه باید با تأکید بر مبادله (مدیریت متوازن عرضه و تقاضا) جایگزین شود 2. تجاری سازی دستاوردها عموما تقاضا محور بوده و مبتنی بر بنگاه و سازمان و نه افراد انجام شود 3. اولویت مناسب توسعه فناوری در کشور مبتنی بر مزیتها، نیازها و روندهای آتی فناوری تعیین شود 4. منابع مستقیم حوزه علم و فناوری در کشور باید با ساز و کارهای مناسب به اهرمی برای فعال کردن سایر منابع و ورود آنها در این حوزه تبدیل شود. 5. ارتباط موثر صنعت و دانشگاه نیازمند تغییر کارکردی در جهت گیریهای این دو نهاد و نیز بسترنهادی واسطه ای مناسب است 6. علاوه بر حجم منابع این حوزه، الگوهای تخصیص منابع به صورت تخصصی و قاعده گذاری و جهت دهی فعالیتهای سیستم نوآوری نیز اولویت دارد 7. حمایت از شرکتهای دانش بنیان باید تقاضا محور و مشروط به صادرات باشد 8. افراد و بنگاههای کارآمد به حمایت نیاز ندارند ، بلکه به خدمات تخصصی نیاز دارند 9. دولت باید از کارکردهای تقویت کننده علم و فناوری عوامل (افراد و بنگاههای) فعال حمایت کند، نه از افراد و بنگاههای خاص

با رعایت راهبردهای مذکور در ارتباط با مولفه های اقتصاد دانش بنیان در ایران می توان رتبه کشور را تا سال 2017 از 15 به 5 ارتقا بخشید.

برای تحقق این مهم، بر 15 سیاست از 24 سیاست کلی اقتصاد مقاومتی ابلاغی از سوی مقام معظم رهبری تمرکز می شود که عبارتند از: مدیریت مصرف، امنیت غذا، تولید داخل، ایجاد ارزش، عدالت اجتماعی، رقابت پذیری، اقتصاد دانش بنیان، سرمایه های انسانی ، استاندارد، نظام قیمتگذاری، برنامه های تحریم، گفتمان سازی، فرهنگ جهادی، شفاف سازی  اقتصاد، نفت زدایی بودجه، نظام مالیاتی، کاهش هزینه، توسعه بخش نفت، امنیت درامد نفتی، دیپلماسی اقتصاد، مناطق آزاد، صادرات و نظام مالی.

در این میان اولویت معاونت علمی، تقسیم کار، هم افزایی و هماهنگی میان نظامهای مختلف برای تحقق اقتصاد دانش بنیان است که با تأکید بر اقتصاد مقاومتی، تعامل با اقتصاد جهانی، مقابله با بیکاری و رکود و اعمال سیاستهای ترکیبی است.

تسنیم: توصیه نهایی در این خصوص چیست؟

قاضی نوری:  توجه به توانمندی داخلی یکی از مهمترین گامها در این خصوص است. نکته بعدی بحث تعاملات بین المللی است. این مسأله زمانی مفید است که حرفی برای گفتن بتوان داشت. در این زمینه توانمندسازی بنگاهها از اهمیت زیادی برخوردار است. از طرفی دولت و وزارتخانه ها نیز باید از نگاه بهره برداری صرف دست بردارند وبرای توسعه فناوری خود تلاش بیشتر به خرج دهند.

گفت‌وگو از: مریم سلیمی

انتهای پیام/