احیای بلوط با کاهش وابستگی معیشتی جوامع روستایی به جنگل عملی می‌شود
خبرگزاری تسنیم: مشاور ارشد پروژه همکاری‌های فنی جایکا و اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری چهارمحال و بختیاری گفت: فعالیت‌های درآمدزای جایگزین مانند احداث باغ و زنبورداری راهکاری برای کاهش وابستگی جوامع روستایی به جنگل‌های بلوط و عرصه‌های طبیعی است.
به گزارش خبرگزاری تسنیم از شهرکرد، تحقق توسعه پایدار به دلیل ماهیت چند بعدی آن، نیازمند انجام فعالیت‌ها و مطالعات فراوانی در زمینه‌های مختلف فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی است.
رسیدن به توسعه پایدار نه تنها نیازمند مشارکت جوامع شهری است بلکه مشارکت جوامع روستایی را نیز می‌طلبد تا جایی که امروزه ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪهی ﺟوامع محلی به‌منظور تقویت ﻣﺸﺎرکت آنها در دستیابی به توسعه پایدار، ضرورتی انکار ناپذیر است.
توسعه پایدار به معنای دست یافتن به راهکارهایی برای ﺑﺮﺁﻭﺭﺩه کردن نیازهای کنونی است به‌طوری که ﺗﻮﺍﻧﺎﻳﯽ ﻧﺴﻞ ﺁﻳﻨﺪه ﺩﺭ تأمین ﻧﻴﺎﺯﻫﺎﻳﺸﺎﻥ را با تهدید رو به رو نسازد.
منابع طبیعی و محیط زیست یکی از گنجینه‌های با ارزش برای انسان‌هاست که نقش مهمی در ایجاد درآمد و توسعه جوامع، به‌ویژه جوامع محلی دارد.
در حال حاضر عوامل طبیعی مانند خشکسالی، فرسایش خاک، زمین لغزش و سیلاب و نیز عوامل پرخطر انسانی مانند تغییر کاربری اراضی، چرای بی‌رویه دام و ایجاد حریق در عرصه‌های طبیعی، این گنجینه‌های خدادادی را با خطر روبه‌رو ساخته است، غافل از آنکه استفاده بهینه و مدبرانه از این منابع نقش اثرگذاری در توسعه زندگی انسان دارد.
وجود این عوامل نیاز به حفاظت و بهره‌برداری پایدار از این منابع را دو چندان کرده است، به این منظور ﺁﮊﺍﻧﺲ ﻫﻤﻜﺎﺭیﻫﺎی ﺑﻴﻦالمللی ﮊﺍﭘﻦ با هدف کمک به کشورهای در حال توسعه برای دستیابی به توسعه، اقدامات موثری در کشورهای مختلف از جمله ایران انجام می‌دهد.
پروژه مشترک اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری چهارمحال و بختیاری با آژانس همکاری‌های بین المللی ژاپن با نام "جایکا"، یکی از این اقدامات است که با هدف توانمندی جوامع محلی در مدیریت منابع طبیعی و رسیدن به معیشت پایدار در منطقه بازفت شهرستان کوهرنگ در حال انجام است.
تسنیم در این زمینه گفت‌وگویی با سه ایچی میشیما، مشاور ارشد پروژه همکاری‌های فنی جایکا و اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری چهارمحال و بختیاری انجام داده که در زیر به آن اشاره می‌شود:
تسنیم: پروژه جایکا از چه تاریخی در این استان آغاز شد؟
میشیما: سند همکاری پروژه مشترک اداره کل منابع طبیعی استان با آژانس همکاری‌های بین المللی ژاپن با نام "جایکا" در سال 1388 امضا شد، مدت زمان در نظر گرفته شده برای اجرای پروژه همکاری‌های فنی جایکا و اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری این استان از جون 2010 تا می 2015 به‌صورت پایلوت به مدت 5 سال در نظر گرفته شد و امسال سال پایانی این پروژه در این استان است.
کارشناسانی از 3 شرکت انجمن مشاوران خارجی ژاپن، انجمن فنی جنگلداری ژاپن و شرکت مهندسی مشاور سان یو اعضای تیم ژاپنی مجری این پروژه در چهارمحال و بختیاری هستند.
تسنیم: هدف از اجرای این پروژه چیست؟
میشیما: هدف اصلی پروژه جایکا حفاظت از جنگل‌ها و مراتع، توانمندی جوامع محلی در مدیریت منابع طبیعی و افزایش درآمد مردم محلی با استفاده از فعالیت‌های درآمدزایی جایگزین است که تحقق این هدف با فعالیت در 3 بخش مدیریت مشارکتی جنگل و مرتع، توسعه جوامع محلی یا روستایی و توسعه ظرفیت آموزشی کارکنان اداره کل منابع طبیعی پیش‌بینی شده بود.
تسنیم: چه مناطقی از استان به‌عنوان جامعه هدف این پروژه در نظر گرفته شد؟
میشیما: در ابتدا تیمی با جمع‌آوری اطلاعات پایه درباره شرایط جنگل و مرتع و همچنین شرایط اقتصادی، اجتماعی و اقلیمی 10 روستای منطقه بازفت شهرستان کوهرنگ را برای بررسی شرایط، مورد مطالعه قرار دادند که از این تعداد 5 روستای مازرشته، دورک سفلی، طارم و رباط کوه، تبرک سفلی و گزستان به‌صورت پایلوت به عنوان روستاهای هدف انتخاب شد.
تسنیم: پروژه جایکا در چند بخش اجرایی شد؟
میشیما: به‌طور کلی رسالت اصلی این پروژه توسعه ظرفیت جوامع محلی برای مدیریت محیط پیرامون با رویکرد درآمدزایی بود که با فعالیت در بخش‌های مدیریت مشارکتی جنگل و مرتع، توسعه جوامع محلی یا روستایی و توسعه ظرفیت آموزشی کارکنان اداره کل منابع طبیعی تحقق می‌یافت که در صورت موفقیت در سایر استانها با شرایط مشابه اجرایی می‌شد.
تسنیم: در زمینه جلب اعتماد و مشارکت مردم در این طرح چه اقداماتی انجام شد؟
میشیما: با توجه به مشاع بودن مالکیت و حقوق عرفی بهره‌برداران به‌نوعی تمامی مردم روستا خود را در منافع جنگل و مرتع سهیم می‌دانستند، بنابراین اقدامات مشارکتی می‌بایستی با نظر جمعی افراد روستاهای هدف انجام می‌شد.
به‌منظور جلب اعتماد افراد محلی کارشناسان ایرانی و ژاپنی در نشست‌هایی با ریش‌سفیدان روستاهای هدف اهمیت جنگل و مرتع در زندگی روستاییان و لزوم مشارکت آنها در حفاظت، احیا و بهره‌برداری اصولی از منابع طبیعی را به آنها تفهیم کردند.
تسنیم: مرحله نخست پروژه از کجا شروع شد؟
میشیما: مطالعات پایه از سال 2010 آغاز شد و بعد از جمع‌آوری اطلاعات و آمار، دانشگاه شهرکرد به‌عنوان مشاور مطالعاتی انتخاب شد، بعد از نیاز سنجی از ساکنان روستاهای هدف افرادی به‌عنوان تسهیلگران اجتماعی که رابط میان تیم پروژه یعنی کارشناسان جایکا و کارشناسان همتای اداره منابع طبیعی استان و روستاییان بودند، انتخاب شدند.
این افراد از اردیبهشت ماه سال 90 آموزش‌های لازم برای مدیریت مشارکتی جنگل و مرتع و توسعه روستا را کسب کردند.
تسنیم: چه اقداماتی در زمینه مدیریت مشارکتی جنگل و مرتع انجام شده است؟
میشیما: در نشست‌هایی با تسهیلگران اجتماعی و مردم روستا زمینه‌های کار در بخش جنگل و مرتع مانند قرق، درختکاری، کشت گیاهان دائمی، مانیتورینگ و ساخت چکدم بررسی شد.
پس از تهیه و تنظیم طرح اجرایی روستا و امضای توافق‌نامه سه جانبه با حضور مردم، مشارکت مردم در انجام حصارکشی و جنگل کاری آغاز شد.
تعیین قرق‌بان و تعریف وظایف آن، احداث منطقه قرق، نصب فنس در منطقه قرق، تعیین محل کشت گیاهان دارویی، درختکاری در اماکن عمومی، برگزاری دوره‌ها و بازدیدهای آموزشی در حین اجرای پروژه برای مردم و تسهیلگران و قرق بانان بخشی از اقداماتی انجام شده در این زمینه بود.
تسنیم: آیا در حال حاضر احیای جنگل‌های بلوط قابل مشاهده است؟ از چه روش‌هایی برای احیا استفاده شد؟
میشیما: جنگل‌های بازفت تنوع گونه‌ای و تراکم متفاوتی دارند که در این پروژه لازم بود روش‌های احیا براساس این شرایط امتحان و آزمایش می‌شد.
احیای طبیعی و مصنوعی گونه بلوط در منطقه بازفت بررسی شد و ایستگاه‌های مطالعاتی در مکان‌هایی که درختان پایه مادری بلوط با قطر تنه بزرگتر وجود داشتند انتخاب شد.
برای بررسی احیای مصنوعی از طریق بذرکاری مکان‌هایی که پوشش جنگلی آنها پراکنده و قطر تنه آنها ضعیف‌تر بود انتخاب شد.
در هر حال تاکنون نتیجه نهایی در رابطه با احیای بلوط حاصل نشده است چراکه احیای کامل بلوط پس از 7 سال محقق می‌شود.
تسنیم: چه فعالیت‌هایی برای توسعه جوامع محلی انجام شده است؟
میشیما: اگر فعالیت‌های درآمدزای پیش‌بینی شده در پروژه نمی‌توانست منبع درآمد دائمی برای مردم محلی باشد، بدون شک افراد نمی‌توانستند سطح معیشت خود را ارتقا دهند، بنابراین برنامه‌های آموزشی برای ساکنان روستاهای هدف برگزار شد تا با فعالیت‌های درآمدزای جایگزین به‌صورت عملی آشنا شوند.
در این بخش از پروژه بیشتر به درآمدزایی با رویکرد بخش کشاورزی توجه شد، تشکیل صندوق‌های اعتباری خرد، آموزش زنبورداری با هدف ایجاد شغل جایگزین و بهره‌برداری متناسب با ظرفیت منطقه، احداث باغ‌های آزمایشی، توزیع بذر برای تولید نهال توسط روستاییان و کشت گیاهان مولد مانند گل محمدی، کرفس کوهی، زرشک و زعفران و انجیر دیم از اقدامات انجام شده برای ایجاد معیشت جایگزین و ارتقای سطح درآمد خانواده و استفاده بهینه از منابع موجود بود.
در بخش زنبورداری در روستاهای مازه رشته، طارم، تبرک سفلی و گزستان هرکدام 70 ساعت آموزش و در روستای دورک سفلی 140 ساعت آموزش زنبورداری به افراد ارائه شد.
در بخش احداث باغ الگویی در روستای مازه رشته 0.4 هکتار، در طارم یک هکتار، تبرک سفلی 0.4 هکتار و دورک سفلی یک هکتار باغ الگویی احداث شد.
در بخش ایجاد صندوق اعتباری خرد در روستای تبرک سفلی یک و در روستای گزستان 2 صندوق اعتباری خرد با هدف بهبود وضعیت معیشتی روستاییان و کاهش وابستگی به منابع مالی بانکی ایجاد شد.
هدف از اقدامات این بخش، آموزش راهکارهای درآمدزایی به جوامع محلی بود و از آنجا که زنان نقش اثرگذاری در توسعه روستا دارند، مشارکت آنها در فعالیت‌های روستا ضروری بود که با در نظر گرفتن این مسئله تسهیلگران اجتماعی از بین زنان و مردان انتخاب شدند.
در بخش فعالیت زنان پس از انجام نظرسنجی آموزش خیاطی به زنان انتخاب شد که دوره‌های مربوط به آن با همکاری سازمان فنی و حرفه‌ای استان برگزار شد.
تسنیم: در بخش توسعه ظرفیت‌های آموزشی کارکنان اداره کل چه اقداماتی انجام شد؟
میشیما: پس از نظرسنجی دوره‌های مورد نیاز کارکنان اداره کل منابع طبیعی استان و شهرستان‌ها، کلاس‌های آموزشی تئوری و عملی در عرصه و بازدیدهای داخل و خارج از کشور به‌منظور یادگیری مبانی و شیوه‌های مشارکت، افزایش توان، ظرفیت و دانش فنی تخصصی و مشارکتی کارکنان این اداره کل در نظر گرفته شد.
همچنین کارشناسان و اساتید آموزش از دانشگاه شهرکرد، دانشگاه گرگان، مرکز تحقیقات جنگل و مرتع، مرکز آموزش جهاد کشاورزی و دیگر مراکز آموزشی تهران برای آموزش کارکنان به شهرکرد دعوت شدند.
تسنیم: چه مشکلاتی در ابتدا و یا در طول اجرای پروژه وجود داشت؟
میشیما: ما شناخت کافی از ایران نداشتیم و فکر می‌کردیم مطالعه فعالیت‌های قبلی انجام شده در این زمینه راهی برای آشنایی بیشتر ما باشد ولی مستندسازی از فعالیت‌های انجام شده قبلی به اندازه کافی وجود نداشت.
مشکل دیگر مسافت طولانی تا روستاهای هدف و نبود مکان مناسب برای اقامت در آنجا بود، با وجود مهمان‌نوازی روستاییان، متقاعد کردن و جلب مشارکت آنها در اجرای پروژه در ابتدا کار دشواری بود.
یکی از مشکلات اساسی در آغاز کار وجود مشکلات حقوقی در مالکیت عرفی زمین‌ها در آن منطقه بود، و این موضوع سبب شد تا به‌غیر از صرف زمان برای انجام کارهای مطالعاتی، آغاز کار حداقل 6 ماه به‌طول انجامد و این زمان بیشتر از زمان پیش‌بینی شده برای آغاز کار بود.
در حال حاضر ما با وجود مشکلات حل نشده مربوط به مالکیت زمین‌ها در روستاهای هدف در منطقه بازفت مشغول به اجرای پروژه هستیم و مطمئناً این موضوع در آینده برای اجرای چنین فعالیت‌هایی مشکل‌ساز خواهد بود.
مشکل دیگر که ما با آن روبه‌رو بودیم انتظارات گسترده روستاییان از ما بود، تا آنجا که آنها گمان می‌کردند اقداماتی که تاکنون دولت در آنجا انجام نداده و یا نیمه کاره است مانند مشکلات مربوط به برق، گاز و یا حتی آنتن‌دهی خطوط تلفن همراه، باید توسط ما برطرف شود.
از دیگر مشکلات این منطقه کوهستانی بودن و کمبود اراضی کشاورزی بود که ما را با کمبود زمین برای احداث مناطق قرق و یا ایجاد باغ‌های آزمایشی روبه‌رو می‌ساخت.
تسنیم: مشارکت جوامع روستایی را در این پروژه چگونه ارزیابی می‌کنید؟
میشیما: مشارکت مردم محلی در روستاهای مختلف متفاوت بود و به‌نظر من در ابتدا میزان مشارکت مردم در این روستاها بین 2 تا 5 درصد بود و رسیدن به نتیجه نهایی در این پروژه نیازمند حداقل 7 تا 8 سال زمان است.
آموزش‌های ما تنها برای تعدادی از افراد روستا به‌عنوان جمعیت نمونه بود، و اگر این آموزش‌ها مانند احداث باغ و پرورش زنبور عسل برای این جمعیت سودآور می‌بود، سایر مردم محلی نیز به اجرای این فعالیت‌ها ترغیب می‌شدند در نتیجه وابستگی معیشتی به منابع طبیعی در این مناطق کاهش می‌یابد.
به‌نظر من روستاییان از اقدامات انجام شده در پروژه جایکا ناراضی نیستند چرا که بررسی‌ها نشان می‌دهد آنها از فعالیت‌هایی مانند احداث باغ‌های میوه و زنبورداری استقبال خوبی کرده‌اند و کارکنان منابع طبیعی نیز همکاری بسیار خوبی با تیم جایکا در اجرای این پروژه داشته‌اند.
تسنیم: روند پیشرفت پروژه را چطور ارزیابی می‌کنید؟
میشیما: از دو دیدگاه می‌توان به پروژه مشارکتی جایکا در این استان نگاه کرد، اگر از دید جایکا و سازمان جنگل‌ها به این قضیه نگاه کنیم، این یک پروژه 5 ساله با چارچوب مشخص برای احیای طبیعی جنگل و مرتع و کاهش وابستگی‌های معیشتی روستاییان به طبیعت و توسعه ظرفیت‌های آموزشی کارکنان اداره منابع طبیعی است که ما از این دیدگاه کار را به‌صورت کامل انجام داده‌ایم.
اگر از نگاهی خارج از چارچوب جایکا و سازمان جنگل‌ها به این پروژه نگاه کنیم، زمان لازم برای رسیدن به نتیجه مناسب در این پروژه 7 یا 8 سال است چراکه در باغ‌های آزمایشی به‌جز درختان هلو سایر درختان آنقدر رشد نکرده که محصول دهند و درختان مناطق قرق شده نیز آنقدر بزرگ نشده است که نتیجه مشخص شود.
تسنیم: ارزیابی نهایی پروژه چه زمانی انجام می‌شود؟
میشیما: ارزیابی نهایی پروژه در دی ماه امسال با اعزام گروهی از جایکا و سازمان جنگل‌ها به منطقه بازفت و روستاهای هدف انجام می‌شود و میزان پیشرفت کار و اینکه چه مقدار از اهداف عملی شده و چه مقدار نیازمند زمان بیشتری است، مشخص می‌شود.
تسنیم: چه اعتباری برای اجرای این پروژه در نظر گرفته شده بود؟
میشیما: برای اجرای پروژه مدیریت مشارکتی جنگل و مرتع در منطقه بازفت برای هریک از 5 روستای هدف، مبلغ 2 میلیون ین ژاپن در نظر گرفته شده بود.
از ابتدای این پروژه تاکنون در بخش حفاظت و احیای جنگل 4 میلیارد و 850 میلیون ریال، در بخش حفاظت از مرتع یک میلیارد و 210 میلیون ریال، در بخش توسعه روستایی 3 میلیارد و 814 میلیون ریال و در بخش آموزش کارکنان نیز 2 میلیارد و 256 میلیون ریال هزینه شده است.
تسنیم: چه پیشنهادی برای حفاظت بیشتر از منابع طبیعی این استان دارید؟
میشیما: یکی از مشکلات منطقه بازفت، فرسایش شدید خاک است که من به دولت ایران پیشنهاد می‌کنم بودجه‌ای برای حفاظت از جنگل‌ها و مراتع بالا دست این منطقه برای جلوگیری از فرسایش شدید خاک تخصیص دهد.
در منطقه بازفت 50 هزار هکتار جنگل وجود دارد که برای محافظت از آنها فقط 3 جنگلبان وجود دارد که این تعداد برای حفاظت از این جنگل‌ها کافی نیست و این موضوع به‌دلیل کمبود نیروی انسانی در اداره منابع طبیعی چهارمحال و بختیاری و کمبود بودجه در این بخش است.
تسنیم: سخن آخر؟
میشیما: آژانس جایکا در حال حاضر در 127 کشور دنیا فعالیت‌های مشارکتی در زمینه‌های مختلف انجام می‌دهد، علاوه بر جایکا سازمان‌های بین المللی دیگری نیز وجود دارد که با تلاش فراوان و صرف وقت سعی می‌کنند از کره زمین و محیط زیست به‌عنوان ذخایری برای نسل‌های آینده حفاظت کنند و من از این که بتوانم در حفاظت از جنگل‌ها و منابع طبیعی برای نسل‌های آینده سهیم باشم خوشحال هستم.
گفت‌وگو از صبا حبیبی
انتهای پیام/ج