۱۵ سال چشم‌انتظاری مادر شهید "شیار ۱۴۳"

شاید هم دلش به حال تنهایی من سوخته بود. هر چه بود با رفتار خوبش روی من تاثیر گذاشت. اردوی سرنوشت سازی بود چون بعد از آن سفر که بعدها به سفر عشق معروف شد، بچه ها دسته دسته یا یکی یکی عازم جبهه شدند.

حتما در تاریخ کربلای حسینی زندگی زهیر را خوانده اید. زهیر که تمایلی به دیدار با حضرت اباعبدالله ندارد منزل به منزل از عقب کاروان او روان می شود تا برخوردی باهم نداشته باشند، اما وقتی برحسب اتفاق در منزلی باهم روبه رو می شوند و هریک خیمه های خود را در دوطرف دشت برپا می کنند امام او را به خیمه خود دعوت می کند و او از رفتن امتناع می ورزد. درنهایت با اصرار همسرش به دیدار امام شرفیاب می گردد. زهیر پس از آن دیدار متحول می شود و به یاران آن حضرت می پیوندد. بعدها همسر زهیر اینچنین می گوید: نمی دانم در آن لحظات کوتاه چه بر آن دو گذشت که زهیر کربلایی شد. از آن ماجرا گریزی می زنم به ماجرای اردو. طی اردو ما را به دیدار شهید محراب آیت الله صدوقی بردند. نمی دانم مابین آن بزرگوار و این سیزده نفر چه گذشت که پس از بازگشت از سفر کربلایی شدند؟ برادر اکبرزاده که خود از اهالی اردکان و کارمند آن روزگار جهاد سازندگی بود، مقدمات اعزام این سیزده نفر را فراهم کرد و آنها برای گذراندن دوره آموزشی خود دوباره راهی یزد شدند.

شهید محمدجعفر رضایی هم جزو این سیزده نفر بود. شهید محسن الوندی، شهیدخسرویان، شهیدکمال حبیبی، شهیدجعفری و شهید مهردادسردارزاده هم دیگر نفرات این گروه بودند.مدتی از اعزام دوستان نگذشته بودکه عملیات والفجر1و بعد2 آغاز شد و در همان عملیات محمدجعفر رضایی و دیگر دوستانشان شهید یا اسیر شدند و من که تازگی زبان به شعر بازکرده بودم طبق یکی از نامه های محمدجعفر این گونه نوشتم:

رفتیم و بابهار برمی گردیم

بعداز تب انتظار برمی گردیم...

آن روز که خورشید ظفر رخ تابید

پیروز به این دیار برمی گردیم

و به این ترتیب الفت دیرینه من و محمدجعفر بیشتر شد. شاید بخاطر همین رباعی بود که کمتر جرات می کردم نزد مادر شهید محمدجعفر رضایی آفتابی شوم. چون از زبان فرزندش این قول را به مادر چشم انتظار داده بودم که او بر می گردد.

اما هفته گذشته در حالی افتخار دست بوسی این مادر نصیبم شد که نه او همان مادر سر حال سال های دور بود نه دیگر آن کوچه مثل سابق ساده و صمیمی. می روم تا با او مصاحبتی داشته باشم از جنس خاطرات. درخیابان شهداء جنوبی با پای پیاده غرق در افکار و تجدید خاطرات گذشته بودم که خودم را مقابل در منزل مادر محمدجعفر رضایی یافتم. مادری که حالا قصه زندگی اش با نقش آفرینی تحسین برانگیز مریلا زارعی چشم های بسیاری از مردم ایران را بارانی کرده است.

به خاطر علاقه زیاد محمدجعفر به مادرش بود که همه بچه های محل و حتی دوستان او را از زبان محمدجعفر «مَ مانی» به معنی مادر خطاب می کردیم و حالا من هستم و مادری رنجدیده با یک چمدان خاطرات دست نخورده و بکر که حتی از چشمان اهالی شیار 143 هم دورمانده است.

خانم نیازپور اگر اجازه دهید گفت وگو را از زندگی خودتان آغاز کنیم و خانواده تان.

اختر نیازپورم، مادر شهید محمدجعفر رضایی. متولد 1310 بیجار هستم، دو دختر و چهار پسر دارم، محمدجعفر فرزند چهارمم و متولد 1343بود. وقتی که در همین اتاق که می بینید به دنیا آمد هوا تقریبا سرد بود و بخاطر این که پسرم سرما نخورد کرسی گذاشتیم، من او را شیر می دادم و روی کرسی می خواباندم. محمدجعفر از همان کودکی بسیار مهربان بود و پدرش خیلی او را دوست داشت. نمی دانم چطور برای اعزام به جبهه پدرش را راضی کرد.. با توجه به این که پدرش علاوه بر شغل کارمندی آموزش و پرورش در امر بنایی تبحّر داشت محمدجعفر به او کمک می کرد و در کار منزل هم به من یاری می رساند.

در فیلم شیار 143 همین نکته برجسته شده است، شخصیت شهید در کنار مادر و پای دار به قالیبافی می پردازد.

بله گلیمچه بافی بلد بود و به من خیلی کمک می کرد و این گلیمی که می بینید و مزین به نام امام خمینی(ره) است هم از کارهای اوست و یادگاری ارزشمندی ست که با هیچ چیز آن را معاوضه نمی کنم.

دوست دارم درباره اعزامش به جبهه بیشتر برایمان توضیح دهید.

شب قبل از اعزام محمدجعفر به جبهه، دختر عموی پسرم مهمان ما بود. دیدم محمدجعفر تندتند چیزی می نویسد. از او پرسیدم چه می نویسی؟ و او در پاسخ گفت: برای خواهرم در شهرستان قروه نامه می نویسم. بعد از اتمام نامه آن را روی تاقچه پشت آینه گذاشت. دخترعمویش رفت تا آن را بردارد و بخواند، محمدجعفر نامه را ازدستش گرفت و با خود برد. فردا وقتی برای کاری خواستم از خانه بیرون بروم دیدم نامه را همان شب داخل کفش من گذاشته است. در واقع آن نامه وصیت نامه محمدجعفر بود. چند روزی انتظار کشیدم تا این که بالاخره یک شب ساعت یازده به من زنگ زد. در آن زمان تلفن های بیجار هندلی بود و از مخابرات ارتباط برقرار می شد. با کمی دلخوری از او پرسیدم کجایی؟ و او گفت اهواز هستم و نگران من نباشید.

و این نگرانی و دلواپسی سال ها به درازا انجامید.

بله... این انتظار درست پانزده سال طول کشید تا بالاخره پیکر محمدجعفر را به بیجار آوردند. حالا با این تفاسیر نمی دانم شانس با مرحوم پدر محمدجعفر بود که آبان 1373 درست همزمان با سی سالگی پسر رشیدش به او ملحق شد یا با مادری که بعد از پانزده سال عصر یک روز بهمن و سرد و ساکت به دیدار پسرش دلشاد شد؟

گفت وگو که به اینجا می رسد زیر لب با خودم زمزمه می کنم: از دوری تو دو چشم من دریا شد / پشتم چو کمان کهنه مردان تا شد / یعقوب دلم ز دوری یوسف عشق / آنقدر گریست، تا که نابینا شد

چشم انتظاری آن هم برای عزیزی که رفته کار دشواری است. کمی درباره این سال های دوری و پر از انتظار برای ما بگویید.

پس از فوت پدر محمدجعفر، پانزده ماه بعد پیکر شهید به وطن بازگشت. در آن سال های سخت، انتظار کار من و مرحوم پدرش بود و چشم دوختن به در... . مونس ما یک رادیو قدیمی بود تا بلکه خبری از پسرم به دست بیاورم.

این رادیو در فیلم شیار 143 هم حضور پررنگی دارد و خانم آبیار تقریبا از آن یک شخصیت ساخته است.

من فیلم را هنوز ندیده ام، ولی شنیده ام... در آن ایام هر زنگی، هر تلفنی که به صدا در می آمد، گمان می کردم محمدجعفر است. زنگ خانه را می زدند فکر می کردم اوست و سریع به سمت در می دویدم، تلفن زنگ می خورد تمام دلم می ریخت، تا بالاخره یک روز عصر، بهمن ماه بود، دامادم خوشحال به منزل ما آمد و گفت مژده بده، جعفر را آوردند. ابتدا فکرکردم او زنده است، اما پس از مدتی متوجه شدم که نه.... (بغض می کند)... منزل ما پُر شد از فامیل و همسایه.

به همراه پسرم سعید و داماد و سایر فامیل به بنیاد شهید شهر رفتیم. در یک زیرزمین روی یک تخت یا سکو چند تابوت قرار داشت. تازه فهمیدم که پیکر پسرم را آورده اند. خواستم جلو بروم تا او را ببینم، اما همراهان ممانعت کردند. با هر زوری بود خودم را به پیکر رساندم، باور کنید می دانستم کدام تابوت است، حضورش را حس می کردم، کفن شده بود، با کمک پسرم سعید، کفن را کنار زدم و وقتی پیشانی بلند او را که مشخصه بارز محمدجعفر بود، لمس کردم، باورم شدکه او بازگشته است.

خیلی سخت است بپرسم چه حالی داشتید.

شکر... شکر...شکر... سجده شکر به جا آوردم که فرزندم در راه وطن و اسلام شهید شده است... شکر خدا را به جا آوردم.

ارتباط و آشنایی تان با خانم آبیار چگونه شکل گرفت؟

بعد از آن تاریخ داستان زندگی من مورد توجه خانم نرگس آبیار قرارگرفت و او برای تحقیق بارها با من مصاحبه انجام داد. اوایل به بیجار می آمد و با ضبط صوت و بعضا نوشتن مطالب، خاطره هایم را یادداشت می کرد. گرچه تاکنون موفق نشدم فیلم را ببینم و دوست دارم که می شد تهیه کنندگان و خانم آبیار دست کم یک بار در بیجار شهری که داستان اصلی در آن رخ داده نمایش می دادند، اما زحمات خانم آبیار واقعا جای تشکر دارد.

آخرین بار چه زمانی محمدجعفر را دیدید؟

وقتی از رفتن محمدجعفر مطلع شدم همراه پسرم سعید خودم را به محل اعزام رساندم. دوستان او را یکی یکی دیدم ولی از پسرم خبری نبود. بعدها متوجه شدم خودش را پشت ستونی پنهان کرده است تا مبادا منصرفش کنم. چند وقت بعد سعید گفت، من هم او را دیدم و او از من خواست تا به مادر چیزی نگویم تا مانع سفرش نشود.

جالب است که فیلمی از شب عملیات بعدها به دست می آید که در آن محمدجعفر ضمن معرفی خودش می گوید: من اهل بیجار هستم ولی ازیزد اعزام شده ام و پس از چهل روز آموزش رزم به جبهه اعزام شده ام.

آهی می کشد و با افسوس می گوید: افسوس این فیلم راهم مثل فیلم شیار143 ندیده ام.

محمدجعفر بعد از اردوی یزد خیلی از شهر یزد و اردکان تعریف می کرد، مابین اردوی یزد و آموزش نظامی محمد جعفر بیشتر اوقاتش را با دوستانش بود و کمتر به خانه می آمد. شاید داشتند باهم قرار و مدار سفر بی بازگشت را می گذاشتند. او بیشتر با شهیدمحسن الوندی و شهیدکمال حبیبی دوست بود.

همرزمان محمدجعفر را هنوز می بینید؟

محمدتقی کریمی و ابوالقاسم تختی بعد از آزادشدن از اسارت به دیدنم آمدند. وقتی واقعه را از آنها پرسیدم محمدتقی کریمی گفت: شب عملیات ما از دو طرف به سمت مواضع دشمن در حال پیشروی بودیم، محمدجعفر که جزو دسته مابود ناگهان روی زمین افتاد، اما بخاطر تاریکی مطلق منطقه ندیدم که گلوله خورده باشد، اما از صورتش خون می ریخت و به روی خاک افتاده بود، او می گفت ما هشت سال در اسارت دشمن بعثی بودیم و فکر می کردیم محمدجعفر فقط زخمی شده است.

هیچ وقت به خودتان گفته اید کاش به یزد نمی رفت تا هوای جبهه نکند؟

هیچ وقت... هرگز... به این موضوع فکر نکردم. چون او به دنبال هدفش رفت. او خیلی مهربان بود. در نامه هایش همیشه فامیل و حتی همسایه ها را به اسم یاد می کرد و احوالشان رامی پرسید.

ما با رضایت کامل او را به جبهه فرستادیم. ما سال های چشم انتظاری را در همین اتاق که از ابتدای زندگی در آن هستیم با سختی و نگرانی گذراندیم. محمدجعفر همیشه می گفت خوش به حال کسی که شهید شده است، انگار روح آسمانی اش از همان دوران نوجوانی تاب و تحمل این دنیای خاکی را نداشت.

خانم نیازپور تا حالا خواب پسر شهیدتان را دیده اید؟

بارها در عالم خواب او را دیده ام. یک بار خواب دیدم او روی دیوار حیاط نردبانی گذاشته و می گوید نردبان را بگیر تا بیایم داخل خانه و من و پدرش به استقبالش رفتیم و او را به خانه آوردیم. یک بار هم خواب دیدم همسرم گفت محمدجعفرشهید شده است.

خاطره تلخی هم از این سال ها دارید؟

دوسال قبل وقتی نصفه شب به حیاط رفتم دو نفر در حیاط را بازکردند با چوب دستی به روی دستم زدند، مرا زخمی کردند. دست و پا و دهانم را بستند و همه دار و ندارم را بردند. سمعک ام را هم شکستند. حالا دیگر گوشم خوب نمی شنود.

مطمئنم بارها این مادر پیر با خود گفته است: خوزیا جافربیتا تاحه قم لیان بسنیا. مه گر جافربیتا دیلشت کسی دزی له م بکی؟ / کاش جعفر بود تا حقم را از آنها بگیرد. اگر جعفر بود مگر می گذاشت کسی از من دزدی بکند؟

در میانه گفت وگو یادآوری می کنم که امروز که کنار دست شما نشسته ام محمدجعفر پنجاه ساله شده است... اشک در چشمانش حلقه می زند واز خاطرات شیرین آبان 1343 برایم حرف می زند:

آن زمان زن ها در منزل زایمان می کردند. در همین اتاق محمدجعفر به دنیا آمد و بخاطر سرمای آن سال ها کرسی گذاشتند و او را شیر می دادم و روی کرسی می خواباندم و سراغ کارهایم می رفتم. به یاد ندارم او را بی وضو شیر داده باشم.

اختر و روزهای تلواسه به روایت نرگس آبیار

«در سال های ابتدای جنگ، یوسف به همراه هشت تن از دوستانش راهی جبهه می شود. آنها در اولین عملیاتی که در آن شرکت می کنند، با شکست مواجه شده و تا مدت ها هیچ کس خبری از آنها به دست نمی آورد. از آن گروه هشت نفره، تنها یک تن مجروح شده، که پس از قطع کردن پایش در بیمارستان، بازمی گردد. برخی از خانواده ها صدای فرزندانشان را از رادیو عراق شنیده و از زنده بودن آنها مطمئن می شوند. اما هیچ خبری از یوسف نیست. اختر، مادر یوسف، تمام روزهای خویش را در ناآرامی و با بیم و امید می گذراند. او لحظه ای رادیو را به امید شنیدن خبری از فرزندش از خویش دور نمی کند. پس از پایان جنگ و بازگشت اسیران، امیدی در دل اختر جوانه می زند. اما همه می آیند و بازهم نشانی از یوسف به دست نمی آید و هیچ یک از آزاده ها او را ندیده و نمی شناسند. پانزده سال می گذرد و سرانجام روزی به اختر و دیگر فرزندانش خبر می دهند که پیکر یوسف پیدا شده است. اختر بعد از پانزده سال، حالا که او را در کنار خویش دارد، آرامش می یابد.»

(از مجموعه داستان اختر و روزهای تلواسه، نوشته نرگس آبیار)

• فیلم «شیار 143» با نگاهی به یکی از مجموعه داستان هایم به نام «اختر و روزهای تلواسه» شکل گرفت و ساخته شد. در اینجا هم مثل سایر کارهایم از دید یک زن به مقوله جنگ نگاه و سعی کرده ام آن را با یک نگاه اجتماعی ترکیب کنم. از طرف دیگر در این فیلم، تاریخ جنگ تحمیلی و دوران هشت سال دفاع مقدس را هم مرور کرده ام.

• راستش هم نوشتن رمان «اختر و روزهای تلواسه» سخت بود و هم ساختن فیلم شیار 143. رمان که اصلا عرق ریزی روح است و باید برای مدت ها خودت را در خلوت خانه حبس کنی و بنویسی. پروژه فیلمسازی هم که اساسا دشوار و طاقت فرساست، بخصوص تولید این فیلم که سختی های مخصوص خودش را داشت. شیار143 فیلمی پربازیگر و پرلوکیشن بود و همین به دشواری های کار اضافه می کرد. فیلم پر از سکانس های حساس و نفسگیر است و خدا را شکر، حالا که فیلم به نمایش درآمده و بازخوردهای مناسبی میان مردم و اهالی رسانه و منتقدان داشته است، از نتیجه آن راضی هستم.

(از گفت وگوی نرگس آبیار با روزنامه جام جم)

• سال 80 موسسه نشر شاهد، موضوعی را به من داد با این مضمون که 13 دانش آموز داوطلب بدون این که به خانواده هایشان بگویند، در دوران جنگ به جبهه رفتند و اتفاقات و موضوعات بسیار جالبی برایشان رخ داد. از من خواستند این داستان ها را به صورت رمان درآورم. من هم به بیجار رفتم و با خانواده ها، شخصیت ها و فضا ها آشنا شدم و تحقیق کردم و رمانی به اسم «چشم سوم» را نوشتم با 13 شخصیت اصلی و 60ـ50 شخصیت فرعی. سال ها گذشت و این رمان نامزد جایزه دفاع مقدس شد و اتفاقاتی از این قبیل برایش رخ داد. فکر می کنم سال 84 یا 85 بود که این رمان چاپ شد. درنهایت دو، سه سال بعد تصمیم گرفتم یک نسخه سینمایی از آن به صورت فیلمنامه بنویسم. منتها رمان خیلی شلوغ بود، مجبور بودم با استناد به اسم ها، آدم ها و واقعیاتی که وجود داشت داستان را بنویسم، اما در فیلمنامه اقتباسی، دیگر اجبار مذکور وجود نداشت. همه شخصیت های رمان را به کناری گذاشتم و یک شخصیت را که برای من مهم بود و در برخی بخش ها، راوی کتاب من بود انتخاب کردم و سعی کردم پرداخت سینمایی تری روی قصه داشته باشم و خیلی چیزها به آن اضافه شد. مثلا بخش های مربوط به مصاحبه، خود داستان سرباز و بخشی از اتفاقاتی که برای مادر می افتد به آن اضافه شد. در حقیقت یکی از شخصیت های رمان را با فرزندش در شیار استفاده کرده و به فیلمنامه تبدیل کردم.

(از مناظره نرگس آبیار با مسعود فراستی، روزنامه وطن امروز)

• اﯾﺪه رادیو بستن الفت به کمرش طی 15 سال در داﺳﺘﺎن را از ﻣﺎدر شهید محمدﺟﻌﻔﺮ رﺿﺎﯾﯽ، ﺧﺎﻧﻢ اﺧﺘﺮ ﻧﯿﺎزﭘﻮر ﮔﺮﻓﺘﻢ. همچنین اﯾﺪه های دﯾﮕﺮی ﮐﻪ ﺑﺗﺪرﯾﺞ ﺑﻪ ﺷﺨﺼﯿﺖ اﻟﻔﺖ اﺿﺎﻓﻪ ﺷﺪ هم ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از وﯾﮋﮔﯽ و ﺣﺎﻻت و رﻓﺘﺎرهای ﻣﺎدران ﺳﺎﯾﺮ شهدا ﺑﻮد. ﺑﻪ همین دﻟﯿﻞ هم ﺑﺴﯿﺎری از ﻣﺎدران ﺑﺰرﮔﻮار شهدا ﮐﻪ ﻣﻦ را ﻣﯽ دﯾﺪﻧﺪ اﺷﺎره ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻓﯿ� ﻢ ﺷﯿﺎر143 ﮔﻮﯾﯽ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺎ را رواﯾﺖ می ﮐﺮد. ﻣﺎدران رزﻣﻨﺪﮔﺎن همیشه در ﻧﻮﻋﯽ ﺑﺮزخ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﯽ ﺑﺮﻧﺪ. ﺣﺎﻟﺘﯽ ﻣﯿﺎن ﺧﻮف و رﺟﺎ دارﻧﺪ و اﯾﻦ ﺷﺮاﯾﻄﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺎل ها ﺑﺎ آن دﺳﺖ و ﭘﻨ� ﻪ ﻧﺮم ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ. ﺷﺎﯾﺪ ﺟﺎﻟﺐ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﻣﺎدر شهید بهروز ﺻﺒﻮری در ﻣﺮاﺳﻢ تجلیلی از اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻓﯿ� ﻢ ﺑﻪ ﻧﻮﻋﯽ زﻧﺪﮔﯽ او را هم ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﺸﯿﺪه اﯾﻢ، ﺗﺸﮑﺮ ﮐﺮد. ﺑﺎور ﮐﺮدﻧﯽ ﻧﯿﺴﺖ، اﻣﺎ اﯾﺸﺎن در همان ﺟ� ﺴﻪ ﻣﯽ ﮔﻔﺘﻨﺪ اﮔﺮ ﺣﺘﯽ ﯾﮏ ﺑﻨﺪ اﻧﮕﺸﺖ از ﭘﺴﺮم ﺑﺮﮔﺮدد ﺑﺮاﯾﻢ ﺗﺴ� ﯽ ﺧﺎطﺮ اﺳﺖ و همین هم ﺷﺪ و ﯾﮏ هفته ﺑﻌﺪ از ﺑﺮﮔﺰاری آن ﻣﺮاﺳﻢ ﺟﻨﺎزه ﻓﺮزﻧﺪ او را در ﺑﻮشهر ﭘﯿﺪا ﮐﺮدﻧﺪ.

(از صحبت های نرگس آبیار در نشست نقد و بررسی فیلم شیار 143 در دانشگاه زنجان)